Атеизм

Боронғо грек телендеге ἄθεος (ἀ — «юҡ» + θεός — «Аллаһһ») «Аллаһһыҙ» тигәнде аңлата.

Б.э.т V быуатта был һүҙ элекке әшәке, ерәнес һүҙе урынына «Аллаһ менән мөнәсәбәтте өҙгән» тигән мәғәнә ала. Был термин иртә христиандар һәм мәжүсиҙәр араһындағы бәхәстә киң ҡулланыла, һәр яҡ икенсе яҡты кәмһетергә тырыша.«Атеист» һүҙе беренсе мәртәбә 1577 йылда ҡулланыла^[1].Һуңыраҡ, 1621 йылда ҡәрҙәш деист һүҙе ҡулланыла^[2], теист — в 1662^[3], теизм — 1678^[4] (башҡа сығанаҡтарҙа 1743 йылда ^[5][6]) һәм деизм — 1682 йылда^[7].

Клинтон Ричард Докинз атеизмды түбәндәге төрҙәргә булә:

1. Теизм — беҙҙең донъялағы ваҡиғалар ағышына һоғонто яһаусы, доғаларҙы тыңлаусы, саҙаҡа кабул итеүсе, ғәжәп эштәр эшләүсе бер (монотеизм) йәки күп (политеизм) Аллаһға ышаныу.
2. Деизм — Аллаһ донъяны булдырыусы, әммә ваҡиғалар ағышына ҡыҫылмай. Бындай Аллаһ донъя башында һәм ахырында ғына ҡатнаша, ағымдағы ваҡиғалар тәбиғәт закондары буйынса бара.
3. Пантеизм — Аллаһны бөтә йыһан, тәбиғәт закондары менән тиңләштерә. Шул уҡ атеизм, терминология менән генә айырыла.
4. Агностицизм — белемдең бөгөнгө кимәлендә Аллаһ булыуын иҫбат итеп булмай тип раҫлаусы.

Атеизмды агностицизмдан айырым күрер кәрәк. Агностицизм буйынса, Аллаһның барлығы-булмағанлығын танып белеү йәки аңға таянып иҫбатлау өсөн ысул юҡ ^[8]; шул уҡ ваҡытта агностиктар берҙәм йә бер нисә Аллаһға ышана ала. Атеистар иһә Аллаһға ышаныуҙы ҡәтғи рәүештә кире ҡаға һәм быны йыш ҡына аҡылға таянып нигеҙләй. Ҡағиҙә булараҡ, уларҙың фекер йөрөтөүе түбәндәге өс юлдың (Аллаһның барлығына ҡаршы дәлилдең) береһенә эйәрә:

• Яуызлыҡ мәсьәләһе: донъяла миһырбанлы (ихлас күнелле), ҡөҙрәтле (сикһеҙ ҡеүәтле) һәм бөтә нәмәне белеүсе Аллаһ булһа, яманлыҡ менән яуызлыҡ барлығын нисек аңлатып була? Логик фекерләү күҙлегенән, бындай сифаттарға эйә булған Аллаһның барлығы һәм шул уҡ ваҡытта донъяла яуызлыҡ бар булыуы бер-береһенә ҡаршы килә.
• Бер-беренә тура килмәгән вәхиҙәр (Аллаһ тарафанан күндерелгән асыштар) мәсьәләһе: күпселек теологтар, әүлиә-пәйғәмбәрҙәр һәм динсел әҙәмдәр ҡабул итеп таратҡан асыштар бер-береһенә тура килмәй, тип иҫбатлана. Ябай кеше бындай асыштарҙы тоҫмАллаһп ҡабул итергә йә кире ҡағырға мәжбүр; аңға таянып был ҡаршылыҡтарҙы сисем булмай.
• Аллаһның йәшерен булыуы мәсьәләһе: Аллаһ ысынбарлыҡта бар булһа һәм бөтә кешеләрҙе үҙенең барлығына ышандырырға булһа, ул бынын өсөн хәл-шарт тыуҙырып үҙен белдерер ине. Әммә-ләкин, уға ышанмаған һәм һаҡсыл ышанмаусан кешеләрҙең күп; был йәһәттән, Аллаһның бар булыуы шикле, тип иҫбатлана.

Ниндәй ҙә булһа Аллаһның бар булыуын ҡабул итеү өсөн шәхси асыш кәрәк, тип күрһәтелә. Аллаһның барлығын иҫбатлаған дәлилдәр тик бер генә дин өсөн хас түгел; киреһенсә, был дәлилдәр тигеҙ нигеҙлек менән төрлө диндәргә ҡағылышлы ҡулланыла ала. Кеше ниндәй ҙә булһа бер динде ҡабул итһә, башҡа диндәрҙе кире ҡағырға тейеш була. Шәхси асыш булмаған осраҡта ысынлыҡҡа дәғүә итеүсе диндәр араһынан береһен һайлап алыу ҡыйынға төшә.

Христиандар Ғайса пәйғәмбәр донъяны ҡотҡарыусы һәм Аллаһның улы, тип ышана; йәһүҙиләр быға ҡаршы килә. Мосолмандар Ҡөрьән Аллаһ тарафынан тапшырылған, тип ышана; христиандар ҙа, йәһүҙиләр ҙә быға ышанмай. Бындай бер-беренә тура килмәгән ҡараштар бихисап; хата берҙәм дин эсендә лә тарҡалыу осраҡтары аҙ түгел. Мәҫәлән, христианлыҡ диненең эсендә бер күп йүнәлештәр бар; улар йыш ҡына бер-беренә тап килмәй.

Күп илдәрҙә асыҡтын-асыҡ атеизм фекерен таратыу енәйәт тип иҫәпләнә. Мәҫәлән, Библия йә Ҡөрьән ысынбарлыҡҡа тура килмәй, йәки Аллаһ юҡ тип әйтеү хыянат тип табылған илдәр әле лә бар^[9]. Мәҫәлән, Иорданияла 2008-се йылда Ислам Самһан исемле шағирҙы суд «Ислам динен хурлау»ҙа ғәйепле тип таба; ул Ҡөрьәндең ҡайһы бер аяттарын үҙенең ғишык шиғырҙарына ҡушып китап баҫтырған булған ^[10]. Бөйөк Британия, Канада, Голландия һәм АҠШ кеүек илдәрҙә атеистар хоҡуҡтарын яҡлаған ҡанундар бар. Закон буйлап, был илдәрҙә атеистар башҡа граждандандар менән тигеҙ хоҡуҡлы. “Дин иреклеге” тип аталған халыҡ-ара ҡанун динһеҙ булыу хоҡуғын да үҙенә индерә.

Бөгөнгө көндә, донъя халҡының 2.3%-ы үҙен атеист тип иҫәпләй; 11.9% самаһы үҙен ‘’нонтеизм’’ яҡлы, йәиһә дингә битараф тип таныта.Рәсәйҙә «битараф» кешеләр 48%-ты тәшкил итә. Европа илдәрендә был һан 6%-тан (Италияла) 85%-ҡаса (Швецияла) тәшкил итә.