Кришна

Името „Кришна“ потекнува од санскритскиот збор Kṛṣṇa, што првенствено е придавка што значи „црно“, „темно“, „темносино“ или „сепривлечнo“.^[28] Месечината што опаѓа се нарекува Кришна Пакша, што се однесува на придавката што значи „затемнување“.^[28] Името понекогаш се толкува и како „сепривлечен“.^[29]

Како име на Вишну, Кришна е наведен како 57-то име во Вишну Сахасранама. Врз основа на неговото име, Кришна често е прикажан во идолите со црна или сина кожа. Кришна е познат и по разни други имиња, епитети и наслови што ги рефлектираат неговите многубројни асоцијации и атрибути. Меѓу најчестите имиња се Мохан „волшебник“; Говинда „главен пастир“,^[30] Кеев „шегаџија“ и Гопала „Заштитник на Го' “ што значи „Душа“или „крави“.^[31][32] Некои имиња за Кришна имаат регионално значење; Јаганата, пронајдено во храмот Пури хинду, е популарна инкарнација во државата Одиша и блиските региони на источна Индија.^[33][34][35]

Кришна може да се нарекува и Васудева-Кришна, Мурлидар и Чакрадар. Почесната титула „Шри“ често се користи пред името на Кришна.

Имиња во различни држави

• Кришна се обожува како:

1. Кришна Канхаија: Матура
2. Јаганат: Одиша
3. Витоба: Махараштра
4. Сринат: Раџастан
5. Сринат: Раџастан
6. Ранход: Гуџарат
7. Кришна: Удипи, Карнатака

Традицијата на Кришна се чини дека е спој на неколку независни богови од античка Индија, а најрана за која е потврдено е Васудева.^[36] Васудева бил јунак-бог на племето Вришни, припаѓајќи на Вришни хероите, чие обожавање е потврдено од V-VI век пр.н.е. во списите на Панини, и од II век пр.н.е. во епиграфија со столбот Хелиодор.^[36] Во еден момент, се смета дека племето Вришни се споило со племето Јадава, кое имало свој јунак-бог кој бил наречен Кришна.^[36] Васудева и Кришна се споиле за да станат единствено божество, кое се појавува во Махабахарата, и тие почнале да се идентификуваат со Вишну во Махабхарата и Багавад Гита.^[36] Околу IV век н.е., друга традиција, култот на Гопала-Кришна, заштитник на говедата, исто така бил апсорбиран во традицијата на Кришна.^[36]

Рани епиграфски извори

Опис во кованица (II век пр.н.е.)

Околу 180 г.п.н.е., индо-грчкиот крал Агатокле издал кованица со слики на богови кои сега се толкуваат дека се поврзани со сликите на Ваиснава во Индија.^[40][41] Боговите прикажани на монетите се чини дека се Самкарсана - Баларама со атрибути составени од Гада (боздоган) и плуг, и Васудева-Кришна со атрибути на Шанха (конха) и тркалото на Судрашана чакра.^[40][42] Според Бопеарачи, украсот на врвот на капата на божеството била всушност погрешно толкувана како шпицест чадор со полумесечина на врвот (чатра).^[40]

Натписи

Столбот Хелиодорус, камен столб со натпис од брамиско писмо е откриен од археолозите на колонијалната ера во Беснагар (Видиша, централна индиска држава Мадја Прадеш). Врз основа на внатрешните докази за натписот, датирано е од 125 до 100 година пр.н.е., а сега познат по Хелиодорус - индо-грк, кој служел како амбасадор на грчкиот крал Антиалкидас кај регионалниот индиски крал Касипутра Багабадра.^[40][43] Натписот на столбот Хелиодорус бил приватна религиозна посветеност на Хелиодор кон „Васудева“, рано божество и друго име на Кришна во индиската традиција. Во него се наведува дека столбот бил конструиран од „Багавата Хелиодорус“ и дека станувало збор за „столб на Гаруда“ (двата термини се поврзани со Вишну-Кришна). Дополнително, натписот вклучува стих од поглавје поврзано со Кришна, 11,7 на Махабхарата во кое се наведува дека на патот кон бесмртноста и небото е да се живее правилно живот на три доблести: самоумереност (damah), великодушност (cagah или tyaga), и претпазливост (apramadah).^[43][45][46] Наоѓалиштето на столбот Хелиодорус бил целосно ископан од археолозите во 60-тите години на минатиот век. Напорите ги откриле темелите од тули на многу поголем антички елиптичен храм со светилиште, мандапи и седум дополнителни столба. ^[47][48] Натписите на столбот Хелиодорус и храмот се едни од најраните докази за посветеноста на Кришна-Васудева и ваишнавизмот во античка Индија.^[49][40][50]

Натписот Хелиодорус не е изолиран доказ. Натписите на Хатибада Госунди, сите сместени во државата Раџастан и според модерната методологија датираат на I век пр.н.е., каде се споменуваат Сакарчаша и Васудева, исто така се споменува дека конструкцијата била изградена за нивно богослужба во соработка со врховното божество Нарајана. Овие четири натписи се познати по тоа што се едни од најстарите познати санскритски натписи.^[52]

Камената плоча Мора била пронајдена на археолошкиот локалитет Матура-Вриндаван во Утар Прадеш, што денес се чува во музејот Матура, имала Брами натпис. Датира од I век н.е. и ги спомнува петтемина херои од Вришни, инаку познати како Сакарчаша, Васудева, Прадјумна, Анируда и Самба.^[53][54][55]

Записот за Васудева започнал во II век пр.н.е. со ковани пари Агатокле и столбот Хелиодорус, но името на Кришна се појавувало подоцна во епиграфијата. На археолошкиот локалитет Чилас II датиран од првата половина на I век н.е. во северозападен Пакистан, близу границата со Авганистан, се врежани две машки заедно со многу будистички слики во близина. Поголемиот од двајцата мажи држи плуг и палка во неговите две раце. Уметничкото дело има и натпис со писмо Карости, кој е дешифриран од научниците како Рама-Крсна и се толкува како антички приказ на двајцата браќа Баларама и Кришна.^[56][57]

Првиот познат приказ на животот на Кришна доаѓа релативно доцна со релјеф пронајден во Матура и датира од I-ви до II век н.е.^[51] Се чини дека на овој фрагмент се гледа како Васудева, таткото на Кришна, го носи бебето Кришна во корпа преку Јамуна.^[51] Релјефот покажува на едниот крај како Нага со седум качулки како преминува река, каде макара крокодил треска наоколу, а на другиот крај едно лице навидум држи корпа над главата.^[51]

Книжевни извори

Махабхарата

Најраниот текст што содржи детални описи на Кришна како личност е епот „Махабахарата“, кој го прикажува Кришна како олицетворение на Вишну.^[58] Кришна е централен карактер во многу главни приказни на епот. Осумнаесетте поглавја од шестата книга („Бишма Парва“) од епот што ја сочинуваат „Багавад Гита“ ги содржат советите на Кришна до Арџуна на бојното поле. Харивамса, подоцнежен додаток на „Махабхарата“ содржи детална верзија на детството и младоста на Кришна.^[59]

Други извори

„Чандогија Упанишад“, проценет дека е составен некаде помеѓу VIII-ми и VI-ти со век пр.н.е., бил уште еден извор на шпекулации во врска со Кришна во античка Индија. Стихот (III.xvii.6) го споменува Кришна во Кришна Девакипутраја како ученик на мудрецот Гора од семејството Ангираса. Некои научници Гора го идентификуваат со Немината, дваесет и втората тиртанкара во џаинизмот. Фразата „За Кришна, синот на Деваки“, ја споменувале научници како Макс Мулер,^[61][62] како потенцијален извор на басни и ведски фолклор за Кришна во „Махабхарата“ и друга античка литература – но само како потенцијален, бидејќи овој стих може да биде интерполиран во текстот,^[62] или Кришна Девакипутра, може да се разликува од божеството Кришна.^[63] Овие сомнежи се поткрепени со фактот дека многу подоцнежната возраст Сандилја Бакити Сутрас, трактат за Кришна,^[64] цитира компилации од подоцнежна возраст, како што е Нарајана Упанишад, но никогаш не го цитира овој стих од Чандогија Упанишад. Други научници не се согласуваат дека Кришна споменат заедно со Деваки во античкиот Упанишад е неповрзан со подоцнежниот хиндуистички бог на славата од „Багавад Гита“. На пример, Арчер изјавил дека не можело лесно да се отфрли совпаѓањето на двете имиња што се појавуваат заедно во истиот стих на Упанишад.^[65]

„Нирукта“ на Јаска, етимолошки речник објавен околу VI век пр.н.е., содржи референца на скапоцениот камен Шјамантака во посед на Акрура, мотив од познатата приказна Пураниќ за Кришна.^[66] Шатапата Брахмана и Аитареја-Аранјака го поврзуваат Кришна со неговото потекло од Вришни.^[67]

Во Ашахијај, чиј автор е античкот граматичар Панини (веројатно припаѓал на V или VI век пр.н.е.), Васудева и Арјуна, како приматели на богослужба, се споменуваат заедно во иста сутра.^[68][69][70]

Мегастенес, грчки етнограф и амбасадор на Селевк I во дворот на Чандрагупта Маурија кон крајот на IV век пр.н.е., се осврнал на Херакле во неговото познато дело „Индика“. Овој текст сега е изгубен за историјата, но бил цитиран во секундарната литература од подоцнежните Грци како Аријан, Диодор и Страбон.^[71] Според овие текстови, Мегастен споменал дека племето Сурасенои во Индија, кое се поклонувало на Херакле, имало два поголеми града именувани Метора и Клеисобора и пловната река Џобарес. Според Едвин Брајант, професор по индиски религии познат по своите публикации за Кришна, „нема сомневање дека Сурасенои се однесува на Шурасенас, гранка на династијата Јаду на која припаѓал Кришна“.^[71] Зборот Херакле, наведувал Брајант, бил веројатно грчки фонетски еквивалент на Хари-Кришна, како што била и Метора од Матура, Клеисобора од Кришнапура и Јобарес од Јамуна. Подоцна, кога Александар Македонски ја започнал својата кампања во северозападниот индиски потконтинент, неговите соработници се присетиле дека војниците на Порус носеле слика на Херакле.^[71]

Будистичкиот канон Пали и Гата-Јатака (Бр.454) полемички ги спомнува приврзаниците на Восудева и Баладева. Овие текстови имаат многу особености и може да бидат помешани со верзија на легендите на Кришна.^[72] Текстовите на џаинизмот ги споменуваат овие приказни, исто така, со многу особености и различни верзии, во нивните легенди за Тиртанкара. Ова вклучување на легендите поврзани со Кришна во античката будистичка литература и литература од Јаина сугерира дека теологијата на Кришна била постоечка и важна во религиозниот пејзаж набљудуван од нехинду-традициите на античка Индија.^[73][74]

Античкиот санскритски граматичар Патанџали во својата „Махабхашија“ направил неколку наводи на Кришна и неговите соработници кои се наоѓаат во подоцнежните индиски текстови. Во неговиот коментар на стихот 3.1.26 на Пчини, тој исто така го користел зборот Камсавада или „убиството на Камса“, важен дел од легендите околу Кришна.^[75][76]

Пурана

Многу Пурани, главно составени за време на периодот Гупта (IV-V век н.е.),^[77] ја раскажуваат животната приказна на Кришна или некои најважни моменти од неа. „Две Пурани“, „Багаватам Пурана“ и „Вишну Пурана“, содржат најелаборирано раскажување на приказната на Кришна,^[78] но животните приказни за Кришна во овие и другите текстови се разликуваат и содржат значителни недоследности.^[79][80] „Багаватам Пурана“ се состои од дванаесет книги поделени во 332 поглавја, со збирен вкупен износ од 16,000 до 18,000 стихови во зависност од верзијата.^[81][82] Десеттата книга на текстот, која содржи околу 4,000 стихови (~ 25%) и е посветена на легендите за Кришна, е најпопуларниот и најшироко проучуваниот дел од овој текст.^[83][84]

Кришна е претставен во индиските традиции на многу различни начини, но со некои заеднички одлики. Неговата иконографија обично го прикажува со црна, темна или сина кожа, како Вишну.^[85] Сепак, античките и средновековните релјефи и камената уметност го прикажувале во природна боја на материјалот од кој е формиран, како во Индија, така и во југоисточна Азија.^[86][87] Во некои текстови, неговата кожа е поетски опишана како боја на Јамбул (Јамун, овошје во виолетова боја).^[88]

Кришна често е прикажан како носи венец или круна со пердув од паун, и свири на бансури (индиска флејта).^[89][90] Во оваа форма, тој обично се прикажува како стои со едната нога свиткана пред другата во држењето на Трибханга. Понекогаш е придружуван од крави или теле, кои го симболизираат божествениот пастир Говинда. Алтернативно, тој е прикажан како романтично младо момче со гопии (млекарки), често правејќи музика или шеги.^[91]

Во други икони, тој е дел од сцените на епските битки на „Махабхарата“. Тој е прикажан како возач, особено кога му се обраќа на ликот на принцот Пандава, Арџуна, симболично одразувајќи ги настаните што довеле до „Багавад Гита“ – спис на хиндуизмот. Во овие популарни прикази, Кришна се појавува најнапред како кочијаш, или како советник што го слуша Арџуна, или како кочијаш додека Арџуна ги насочува своите стрели на бојното поле Курукшетра.^[93][94]

Алтернативните икони на Кришна го покажуваат како бебе (Бала Кришна, детето Кришна), дете кое ползи на рацете и колената, дете што танцува или дете со невин изглед, разиграно краде или троши путер (Макан Чор),^[60] држејќи го Ладду во раката (Ладду Гопал)^[95][96] или како космичко новороденче кое си го цица прстот додека лебди на лист од банајан (вид смоква) за време на Пралаја (космичкото распаѓање) набљудувано од мудрецот Маркандеја.^[97] Регионалните варијации во иконографијата на Кришна се гледаат во неговите различни форми, како што се Јаганата во Одиша, Витоба во Махараштра^[98] Шринатџи во Раџастан,^[99] и Гурувајоропан во Керала.^[100]

Упатство за подготовка на Кришна икони во дизајнот и архитектурата се опишани во санскритските текстови од средновековната ера на вештини од хинду храмови како што се Ваиканаса Агама, Вишну дармотара, Брихат самхита и Агни Пурана.^[101] Слично на тоа, тамилските текстови од раното средновековие исто така содржат упатства за вајање на Кришна и Рукмини. Неколку статуи направени според овие упатства се наоѓаат во колекциите на Владиниот музеј, Ченаи.^[102]

Ова резиме е митолошка приказна, заснована врз литературни детали од „Махабхарата“, „Харивамса“, „Багаватам Пурана“ и „Вишну Пурана“. Сцените од нарацијата се сместени во античка Индија, претежно во сегашните држави Утар Прадеш, Бихар, Раџастан, Харајана, Делхи и Гуџарат. Легендите за животот на Кришна се нарекуваат Кришна харита.^[103]

Раѓање

Во Кришна Харитас, Кришна е роден од Деваки и нејзиниот сопруг, Васудева од кланот Јадава во Матура.^[104] Братот на Деваки е тиранин по име Камса. На свадбата на Деваки, според легенди на некои Пурани, гаталците му кажуваат на Камса дека детето на Деваки ќе го убие. Понекогаш, тоа било прикажано како акашвани (глас од небото) дал соопштение за смртта на Камса. Камса организира да се убијат сите деца на Деваки. Кога ќе се роди Кришна, Васудева тајно го носи бебето Кришна далеку преку Јамуна и го разменува. Кога Камса се обидува да го убие новороденчето, разменетото бебе се појавува како хинду-божица Јогмаја, предупредувајќи го дека неговата смрт пристигнала во неговото кралство, а потоа исчезнала, според легендите во Пураните. Кришна расте со Нанда и неговата сопруга Јашода во близина на денешна Матура.^{[105][106][107]} Преживеале и два брата и две сестри на Кришна, имено Баларама и Субхадра, според овие легенди.^[108] Денот на раѓање на Кришна се слави како Кришна Јанмаштами.

Детство и младост

Легендите за детството и младоста на Кришна го опишуваат како говедарче, палаво момче чии бељи му го даваат прекарот Махан Чор (крадец на путер) и заштитник кој ги краде срцата на луѓето и во Гокул и во Вриндавана. Во текстовите се наведува, на пример, дека Кришна го подигнал ридот Говардана за да ги заштити жителите на Вриндавана од разорните дождови и поплави.^[109]

Други легенди го опишуваат како волшебен и разигран љубител на гопии (млекарки) на Вриндавана, особено на Рада. Овие љубовни приказни исполнети со метафора се познати како Расалила (Танц на божествената љубов) и биле романтизирани во поезијата на Јајадева, автор на „Гита Говинда“. Тие се исто така клучни за развојот на традициите на Кришна бакти кои ги обожаваат Рада-Кришна.^[110]

Детството на Кришна го илустрира хиндуистичкиот концепт на лила, играње за забава и уживање, а не за спорт или заработка. Неговата интеракција со гопиите на раса (естетика) танцот или Расалила е пример. Кришна свири на кавал и гопиите доаѓаат веднаш, оставаат што и да прават, до бреговите на реката Јамуна и му се придружуваат во пеењето и танцувањето. Дури и оние кои физички не можат да бидат таму, му се придружуваат преку медитација. Тој е духовната суштина и вечната љубов во постоењето, гопиите метафорички ја претставуваат праксти материјата и непостојаното тело.^[111]:256

Оваа лила е постојана тема во легендите за детството и младоста на Кришна. Дури и кога се бори со змија за да ги заштити другите, во хиндуистичките текстови тој е опишан како да игра игра.^[111]:255 Оваа одлика на разиграност на Кришна се слави за време на фестивалите како Расалила и Јанмаштами, каде што хиндусите во некои региони, како што е Махараштра, разиграно ги имитираат неговите легенди, пример, прават човечка пирамида за ги скршат отворените хендиси (глинени садови) обесени високо во воздухот, за да „украдат“ путер или матеница, истурајќи го врз целата група.^{[111]:253–261}

Зрелоста

Легендите на Кришна потоа го опишуваат неговото враќање во Матура. Тој го соборува и убива тиранинот, неговиот чичко Камса/Канза, откако задушува неколку обиди за атентат од страна на Камса. Тој го враќа назад таткото на Камса, Уграсена како крал на Јадава и станува водечки принц на дворот.^[113] Во една верзија на приказната за Кришна, како што раскажува Шанта Рао, Кришна по смртта на Камса ги води Јадавите кон новоизградениот град Дварака. Потоа Пандавас се крева. Кришна се спријателува со Арџуна и другите принцови Пандава од кралството Куру. Кришна игра клучна улога во „Махабахарата“.^[114]

„Багаватам Пурана“ опишува осум жени на Кришна кои се појавуваат во низа како (Рукмини, Сатјабама, Џамбавати, Калинди, Митравинда, Нагнаџити (исто така наречена Сатја), Бадра и Лакшмана (исто така наречена Мадра).^[115] Според Денис Хадсон, ова е метафора каде секоја од осумте жени означува различен аспект од него.^[116] Според Џорџ Вилијамс, текстовите на Ваишнава ги споменуваат сите гопии како сопруги на Кришна, но ова е духовна симболика на посветената врска и целосната љубовна посветеност на Кришна кон секој посветен на него.^[117]

Во хинду-традициите поврзани со Кришна, тој најчесто се гледа со Рада. Сите негови сопруги и неговата љубовница Рада се сметаат во хиндуистичката традиција како аватари на божицата Лакшми, парнерката на Вишну.^[118][8] Гопиите се сметаат како манифестации на Лакшми или Рада.^[8][119]

Курукшетра војна и Багавад Гита

Според епската поема „Махабхарата“, Кришна станува кочијаш на Арџуна за војната во Курукшетра, но под услов тој лично да не крева никакво оружје. По пристигнувањето на бојното поле и кога ќе види дека непријателите се неговото семејство, неговиот дедо и неговите братучеди и најблиски, Арџуна е трогнат и вели дека неговото срце нема да дозволи да се бори и да убива други. Тој повеќе би сакал да се одрече од кралството и да го спушти својот Гандив (лакот на Арџуна). Кришна тогаш го советува за природата на животот, етиката и моралот кога се соочува со војна меѓу доброто и злото, непостојаноста на материјата, трајноста на душата и доброто, должностите и одговорностите, природата на вистинскиот мир и блаженство и различните видови на јога за да се достигне оваа состојба на блаженство и внатрешно ослободување. Овој разговор помеѓу Кришна и Арџуна е претставен како дискурс наречен „Багавад Гита“.^{[120][121][122]}

Смрт и вознесение

Во индиските текстови е наведено дека легендарната војна Курукшетра довела до смрт на сите стотици синови на Гандари. По смртта на Дуриодхана, Кришна го посетува Гандари за да му изрази сочувство, кога Гандари и Дхитарааштра ја посетувале Курукстра, како што е наведено во „Стри Парва“. Чувствувајќи се дека Кришна намерно не ставил крај на војната, во бес и тага, Гандари рече: „Беше рамнодушен кон Курусите и Пандавите додека се убиваа едни со други, затоа, Говинда, ти ќе бидеш убиец на твои роднини!“ Според „Махабхарата“, на фестивалот започнува борба меѓу Јадавите, кои на крај се убиваат едни со други. Помешувајќи го Кришна со елен, ловџија по име Јара пука стрела што смртно го повредува. Кришна му простува на Јара и умира.^{[123][124][125]} Местото на поклонение (тирта) на Балка во Гуџарат ја означува локацијата каде се верува дека починал Кришна. Познат е и како Дехоцарга, наведува Дијана Л. Ек, израз што буквално значи место каде Кришна „го предал своето тело“.[101] Багавата Пурана во Книгата 11, поглавје 31, вели дека по неговата смрт, Кришна се враќа во своето престолно живеалиште директно поради неговата јогиска концентрација. Боговите што чекаат како Брама и Индра не биле во можност да го следат патот по кој Кришна тргнал да ја напушти својата човечка инкарнација и да се врати во своето живеалиште.^[126][127]

Верзии и толкувања

Иконографијата на Кришна се појавува во многу верзии низ Индија. На пример (лево надесно): Сринат, Јаганата, Витоба.

Постојат бројни верзии на животната приказна на Кришна, од кои три најмногу се изучуваат: „Харивамса“, „Багаватам Пурана“ и „Вишну Пурана“.^[128] Тие ја делат основната приказна, но значително се разликуваат во нивните специфики, детали и стилови.^[129] Најоригиналната композиција, „Харивамса“ е раскажана во реален стил што го опишува животот на Кришна како сиромашен сточар, но ткаејќи во поетска и алузивна фантазија. Завршува со триумфална нота, а не со смртта на Кришна.^[130] Разликувајќи се во некои детали, петтата книга на „Вишну Пурана“ се оддалечува од реализмот на „Харивамса“ и го вградува Кришна во мистична смисла и пофалби.^[131] Ракописите на „Вишну Пурана“ постојат во многу верзии.^[132]

Десеттата и единаесеттата книга на „Багаватам Пурана“ се смета за поетско ремек-дело, полно со имагинација и метафори, без никаква врска со реализмот на пасторалниот живот пронајден во „Харивамса“. Животот на Кришна е претставен како космичка претстава (лила), каде што неговата младост е поставена како кнежевствен живот со неговиот згрижувачки татко Нанда претставен како крал.^[133] Животот на Кришна е поблизок до оној на човечкото суштество во „Харивамса“, но е симболичен универзум во „Багаватам Пурана“, каде Кришна е во рамките на универзумот и надвор од него, како и самиот универзум, секогаш.^[134] Ракописите од „Багаватам Пурана“, исто така, постојат во многу верзии, на бројни индиски јазици.^[135][83]

• Чаитања Махапрабу се смета за инкарнација на Кришна во „Гаудија Ваишнавизам“ и од заедницата ИСКОН.^{[136][137][138]} Рамдев Пир се смета за инкарнација на Кришна.^[139]

Датумот на раѓање на Кришна се слави секоја година како Јанмаштами.^[140]

Според Гај Бек, „повеќето научници за хиндуизмот и индиската историја ја прифаќаат историчноста на Кришна - дека тој бил вистинска машка личност, без разлика дали е човечка или божествена, кој живеел на индиска почва најмалку 1000 години п.н.е и комуницирал со многу други историски лица во циклусите на епската и пураничката историја“. Сепак, Бек исто така забележал дека има „огромен број на противречности и разлики околу хронологијата на животот на Кришна, како што е прикажано во санскритскиот канон“.^[141]

Ланвања Вемсани навела дека може да се заклучи дека Кришна живеел помеѓу 3227 година пр.н.е. - 3102 пр.н.е. од Пурана.^[142] Голем број научници, како што е А.К. Бансал, Б.В. Раман ја поставувале годината на раѓање на Кришна како 3228 пр.н.е.^[143][144] Научен труд презентиран на конференција во 2004 година од група археолози, религиозни научници и астрономи од Сомнат Труст од Гуџарат, што била организирана во Прабас Патан, претпоставената локација на местото каде што Кришна ги минал своите последни моменти, ја утврдува смртта на Шри Кришна на 18 Февруари 3102 година п.н.е. на возраст од 125 години и 7 месеци. ^{[note 2]}

Спротивно на тоа, според митологиите во џаинската традиција, Кришна бил братучед на Немината.^[151] Се верува дека Немината е во традицијата на Џаин, роден 84,000 години пред IX век пр.н.е. Паршваната, дваесет и третата тиртанкара.^[152]

Широк спектар на теолошки и филозофски идеи се презентирани преку Кришна во хиндуистички текстови. Рамануја, хиндуистички теолог, чии дела имале големо влијание во Бакти движењето,^[153] го претставил во однос на квалификуваниот монизам (Вишиштадваита).^[154] Мадвачарија, хинду филозоф, чии дела довеле до основање на сектата Харидаса на ваишнавизмот,^[155] го претставил Кришна во рамките на дуализмот (Дваита).^[156] Џива Госвами, светец од училиштето Гаудија Ваишнава,^[157] ја опишал теологијата на Кришна во однос на јогата Бакти и Ахинтија Беда Абеда.^[158] Кришна теологијата е претставена во чистa монистичка (Адваита, наречен шудаваита) рамка со Валба Ачарја, кој е основач на Пушти сектата на ваишнавизам.^[159][160] Мадхусудана Сарасвати, филозоф од Индија,^[161] ја претставил теологијата на Кришна во рамки на недуализам - монизам (Адваита Веданта), додека Ади Шанкара, заслужен за обединување и воспоставување на главните струи на мисла во хиндуизмот,^{[162][163][164]} го спомнал Кришна во неговите дискусии на почетокот на VIII век за Панчајатана пуџа.^[165]

„Багаватам Пурана“, популарен текст за Кришна за кој се смета дека е како спис во Асам, синтетизира рамка Адваита, Самхја и Јога за Кришна, една што продолжува преку љубовна посветеност на Кришна.^{[166][167][168]} Брајант ја опишувал синтезата на идеи во „Багаватам Пурана“ како:

Филозофијата на Багавата е мешавина од терминологија на Веданта, метафизика на Самхијан и посветена пракса на Јога. (...) Десеттата книга ја промовира Кришна како највисок апсолутен личен аспект на божествот; - личноста што стои зад терминот Ишвара и крајниот аспект на Брахман.

— Едвин Брајант, Krishna: A Sourcebook^[5]

Додека Шеридан и Пинтхман го потврдувале ставот на Брајант, вториот додавал дека Ведантискиот став нагласен во Багавата не бил дуалистички со разлика. Во конвенционалната невообичаена Веданда, целата реалност е меѓусебно поврзана и една, Багавата смета дека постојат повеќе реалности кои се меѓусебно поврзани.^[169][170]

Низ различните теологии и филозофии, заедничката тема го претставува Кришна како суштина и симбол на божествената љубов, со човечкиот живот и љубовта како одраз на божественото. Копнежните и легендите исполнети со љубов за Кришна и гопиите, неговите разиграни шеги како бебе,^[171] како и неговите подоцнежни дијалози со други ликови, филозофски се третираат како метафори за човечкиот копнеж за божественото и за значењето и игрите меѓу универзумите и човечката душа.^{[172][173][174]} Кришновата лила е теологија на љубовната игра. Според Џон Колер, „љубовта не се претставува едноставно како средство за спасение, таа е највисок живот“. Човечката љубов е Божја љубов.^[175]

Другите текстови што го вклучуваат Кришна како што е „Багавад Гита“ привлекле бројни басја (коментари) во хинду-традициите.^[176] Иако е само дел од хиндуистичкиот еп „Махабхарата“, тој функционирал како независен духовен водич. Алегорично се кревал преку дискусиите меѓу Кришна и Арџуна за етичките и моралните дилеми во човечкиот живот, а потоа претставува спектар на одговори, тежејќи ги идеолошките прашања за човековите слободи, избори и одговорности кон себе и кон другите.^[176][177] Овој дијалог на Кришна привлекол бројни толкувања, од тоа да биде метафора на внатрешната човечка борба што подучува ненасилство, до метафора на надворешната човечка борба што учи отфрлање на тишината до прогонство.^{[176][177][178]}

Ваишнавизам

Обожувањето на Кришна е дел од ваишнавизмот, голема традиција во рамките на хиндуизмот. Кришна се смета за целосен аватар на Вишну, или едно со самиот Вишну.^[179] Сепак, точната врска помеѓу Кришна и Вишну е сложена и разновидна,^[180] со тоа што Кришна понекогаш се смета за независно божество и врховно.^[181] Ваишнава прифаќа многу инкарнации на Вишну, но Кришна е особено важна. Нивните теологии генерално се центрирани или на Вишну или на аватар како што е Кришна како врховен. Термините Кришнаизам и Вишнуизам понекогаш се користеле за да се разликуваат двете, а првото имплицира дека Кришна е трансцендентно Врховно битие.^[182]

Сите традиции на Ваишнава го признаваат Кришна како осмиот аватар на Вишну; други го идентификуваат Кришна со Вишну, додека традициите како што е Гаудија Ваишнавизам,^[183][184] Валабха Сампрадаја и Нимбарка Сампрадаја го сметаат Кришна за Свајам Багаван, оригинална форма на Лордот или иста како концептот на Брахман во хиндуизмот.^{[6][185][186][187][188]} Гитаговинда од Јајадева смета дека Кришна е врховен господар, додека десетте инкарнации се негови форми. Сваминарајан, основач на Сваминарајан Сампрадеј, исто така, го обожува Кришна како на самиот Бог. „Големиот кришнаизам“ одговара на втората и доминантна фаза на ваишнавизмот, вртејќи се околу култовите на Васудева, Кришна и Гопала од доцниот ведски период.^[189] Денес верата има значајни следбеници и надвор од Индија.^[190]

Рани традиции

Божеството Кришна-Васудева (kṛṣṇa vāsudeva „Кришна, син на Васудева Анакадундуби“) е историски една од најраните форми на обожување во кришнаизмот и ваишнавизмот.^[19][66] Се верува дека е значајна традиција на раната историја на кришна религијата во антиката.^[191] Потоа, имало спојувања на разни слични традиции. Тука спаѓаат античкиот Багаватизам, култот кон Гопала, кон „Кришна Говинда“ (Кришна што ги наоѓа кравите), на Балакришна (бебе Кришна) и на „Кришна Гопивалбаха“ (Љубовникот Кришна).^[192][193] Според Андре Кутур, Харивамса придонел за синтеза на различни карактери како аспекти на Кришна.^[194]

Бакти традиција

Употребата на терминот бакти, што значи посветеност, не е ограничена на ниту едно божество. Сепак, Кришна е важен и популарен фокус на традицијата на девоционализам во рамките на хиндуизмот, особено кај сектите Ваишнава.^[183][195] Приврзаниците на Кришна се претплаќаат на концептот на лила, што значи „божествена игра“, како централен принцип на универзумот. Тоа е форма на бакти јога, еден од трите типа на јога за кои дискутира Кришна во „Багавад Гита“.^{[184][196][197]}

Индиски потконтинент

Бакти движењата посветени на Кришна станале истакнати во јужна Индија од VII-ми до IX векови. Најраните дела ги вклучувале оние на алварите светци на Тамил Наду.^[198] Главна колекција на нивните дела е „Дивја Прабандам“. Популарната колекција на песни на Алвар Андал наречена „Тирупаваи“, во која таа се гледа себе како гопија, е најпознатото од најстарите дела во овој жанр.^{[199][200][201]}

Движењето потекнува од Јужна Индија во текот на VII век, ширејќи се на север од Тамил Наду преку Карнатака и Махараштра; до XV век, основано е во Бенгал и северна Индија.^[202] Првите пионери на Бакти го вклучуваат Нимбарка (XII-ти или XIII век),^[203] но повеќето се појавиле подоцна, вклучувајќи го и Валабахарија (XV-та век н.е.) и (лорд Шри Чаитања Махапрабху). Тие започнале свои училишта, имено Нимбарка Сампрадаја, Валабха Сампрадаја и Гаудија Ваишнавизам, со Кришна како врховен бог.

Во Декан, особено во Махараштра, светци поети на сектата Варкари како Дњанешвар, Намдев, Џанаби, Екнат и Тукарам промовирале обожување на Витоба,^[98] локална форма на Кришна, од почетокот на XIII век до крајот на XVIII век.^[17] Пред традицијата на Варкари, посветеноста на Кришна станала добро воспоставена во Махараштра поради подемот на „Маханубхава Сампрадаја“ основана од Сарвајна Чакрадара.^[204] Во јужна Индија, Пурандара Даса и Канакадаса од Карнатака компонирале песни посветени на сликата на Кришна на Удупи. Рупа Госвами од Гаудија Ваишнавизам составил сеопфатно резиме на бакти, наречено Бакити-расамрита-синдху.^[195]

Во Јужна Индија, ачарајас на Шри Сампрадаја пишувале со почит за Кришна во повеќето свои дела, вклучувајќи ги Тирупава од Андал^[205] и Гопала Вимшати од Веданта Десика.^[206]

Државите Тамил Наду, Карнатака, Андра Прадеш и Керала имаат многу големи храмови на Кришна, а Јанмаштами е еден од најпознатите фестивали во Јужна Индија.^[207]

Надвор од Азија

До 1965 година движењето Кришна-бакти се проширило надвор од Индија откако Бакитиведанта Свами Прабхупада (по упатство од неговиот гуру, Бактисидинда Сарасвати Такура) патувал од својата татковина во Западен Бенгал кон градот Њујорк. Една година подоцна во 1966 година, откако се здобил со многу следбеници, тој бил во можност да го формира Меѓународното друштво за свесност за Кришна (ИСКОН), популарно познато како Харе Кришна движење. Целта на ова движење била да се напишело за Кришна на англиски јазик и да се споделела филозофијата „Гаудија Ваишнава“ со луѓето во западниот свет со ширење на учењата на светителот Чаитања Махапрабху. Во биографиите на Чаитања Махапрабху, мантрата што ја добил кога му била дадена дикша или иницијација во Гаја бил стихот со шест зборови на Кали-Сантарана Упанишад, имено „Харе Кришна, Харе Кришна, Кришна Кришна, Харе Харе; Харе Рама Харе Рама, Рама Рама, Харе Харе“. Во традицијата на Гаудија, тоа е маха-мантра или голема мантра за Кришна бакти.^[208][209] Неговото скандирање било познато како хари-нама санкиртана.^[210]

Маха-мантрата го привлекла вниманието на Џорџ Харисон и Џон Ленон од славата на Битлси,^[211] и Харисон произвел снимка од мантрата од приврзаници од лондонскиот храм Рада-Кришна, во 1969 година.^[212] Насловена како „Харе Кришна Мантра“, песната стигнала до топ 20 на музичките топ листи во Велика Британија и била успешна и во Западна Германија и Чехословачка.^[211][213] Мантрата на Упанишад на тој начин помогнала да се донесат идеите на Бакитиванта и ИСКОН за Кришна на Запад.^[211] ИСКОН изградило многу храмови на Кришна на Запад, како и на други локации како Јужна Африка.^[214]

Југоисточна Азија

Кришна се наоѓа во историјата и уметноста на југоисточна Азија, но во далеку помала мера отколку Шива, Дурга, Нанди, Агастја и Буда. Во храмовите (канди) на археолошките места во ридската вулканска Јава, Индонезија, релјефите во храмовите не го прикажуваат неговиот пасторален живот или неговата улога како еротски љубовник, ниту историските јавански-хинду текстови.^[217] Наместо тоа, или неговото детство или животот како крал и придружник на Арџуна биле повеќе фаворизирани. Најелаборатните храмски уметности со Кришна се наоѓаат во низата релјефи на Крснајана во комплексот храмови Прамбанан во близина на Јогјакарта. Овие датираат на IX век н.е.^{[217][218][219]} Кришна останал дел од јаванската културна и теолошка структура до XIV век, како што е потврдено од релјефите на Пенатаран во XIV век, заедно со оние на хиндуистичкиот бог Рама во источна Јава, пред исламот да ги замени будизмот и хиндуизмот на островот.^[220]

Уметностите од средновековната ера во Виетнам и Камбоџа го карактеризираат Кришна. Најраните преживеани скулптури и релјефи се од VI-ти и VII век, а тука спаѓа и иконографијата на ваишнавизмот.^[215] Според Џон Гај, куратор и директор на југоисточната азиска уметност во Метрополитен музејот на уметност, уметноста Кришна Говардана од Виетнам од VI/VII век во Да нанг и Камбоџа од VII век во пештерата Пном Да во Анкор Бореи, се некои од најсофистицираните во оваа ера.^[215]

Иконографијата на Кришна е пронајдена и на Тајланд, заедно со оние од Сурија и Вишну. На пример, голем број скулптури и икони се пронајдени во Си Теп и Клангаи сајтови во Печхабун регионот на северен Тајланд. Овие датираат од околу VII-ми и VIII век, и од археолошките наоѓалишта во периодот Фунан и Женла.^[221]

Легендите на Кришна во „Багавата Пурана“ инспирирале многу репертоари на изведувачки уметности, како што се Катак, Кучипуди (лево) и Одиси.^[20][22] Раса Лила играта каде што Кришна игра со гопиите во Манипури стил (десно).

Индискиот танц и музички театар потекнуваат од техниките во античките текстови „Самаведа“ и „Натијасастра“.^[222][223] Донесените приказни и бројните кореографски теми се инспирирани од митологиите и легендите во хинду-текстовите, вклучително и литературата поврзана со Кришна, како што се „Харивамса“ и „Багаватам Пурана“.^[224]

Приказните за Кришна одиграле клучна улога во историјата на индискиот театар, музика и танц, особено преку традицијата на Расалила. Ова се драматични акти на детството, адолесценцијата и зрелоста на Кришна. Една заедничка сцена го вклучува Кришна како свири на кавал во расалила за да може да ја слушнат одредени гопии (говедарки девојки), што теолошки би требало да претставува божествен повик што го слушаат само одредени просветлени суштества.^[225] Некои од легендите на текстот инспирирале секундарна театарска литература, како што е еротиката во „Гита Говинда“.^[226]

Литературата поврзана со Кришна, како што е „Багаватам Пурана“, им дава метафизичко значење на претставите и ги третира како религиозен ритуал, внесувајќи го секојдневниот живот со духовно значење, претставувајќи добар, искрен, среќен живот. Слично на тоа, претставите инспирирани од Кришна имаат за цел да ги прочистат срцата на верните глумци и слушатели. Пеењето, танцувањето и изведбата на кој било дел од „Кришна Лила“ е чин на сеќавање на дармата во текстот, како форма на парабхакти (врвна преданост). Да се сеќаваш на Кришна во кое било време и во која било уметност, тврди текстот, значи да се поклонува на доброто и божественото.^[227]

Класичните стилови на танцување, како што се Катак, Одиси, Манипури, Кучипуди и Баратанатијам, особено се познати по нивните настапи поврзани со Кришна. Кришнатам го поврзува своето потекло со легендите на Кришна и е поврзана со друга голема класична индиска форма на танц, наречена Катакали.^[228] Брајант го сумира влијанието на приказните за Кришна во „Багаватам Пурана“, бидејќи „[тоа] инспирираше повеќе деривативна литература, поезија, драма, танц, театар и уметност од кој било друг текст во историјата на санскритската литература, со можен исклучок на Рамајана.“^[21]

Кришна има многу аспекти на неговата личност, а бројни ТВ-емисии и филмови со текот на годините се обиделе да ја доловат неговата суштина. Голем број глумци ја пробале улогата на лордот Кришна.^[229]

Телевизија

Филмови

Џаинизам

Џаинистичката традиција наведува 63 Śalākāpuruṣa или познати личности кои, меѓу другото, вклучува 24 Tirthankaras (духовни учители) и девет сетови на тријади. Една од овие тријади е Кришна како Васудева, Баларама како Баладева и Џарасанда како Прати-Васудева. Во секоја ера на цикличното време на Џаин, се раѓа Васудева со постар брат, наречен Баладева. Помеѓу тријадите, Баладева го поддржува принципот на ненасилство, централна идеја на џаинизмот. Злобникот е Прати-васудева, кој се обидува да го уништи светот. За да го спаси светот, Васудева-Кришна мора да го напушти принципот на ненасилство и да го убие Прати-Васудева.^[238] Приказните за овие тријади може да се најдат во Харивамса Пурана (VIII век) од Џинасена (да не се помеша со неговиот истоимен, додаток на „Махабхарата“) и „Тришашти-шалакапуруша-чарита“ од Хемахандра.^[239][240]

Приказната за животот на Кришна во Пурана на џаинизмот ги следи истите општи скици како и во хиндуистичките текстови, но во детали тие се многу различни: тие го вклучуваат Џаин Тиртанкара како ликови во приказната и генерално се полемички критички настроени кон Кришна, за разлика од верзии најдени во „Махабахарата“, „Багаватам Пурана“ и „Вишну Пурана“.^[241] На пример, Кришна губи битки во џаин верзиите, а неговите гопии и неговиот клан Јадавас умираат во пожар создаден од аскетот Дваипајана. Слично на тоа, откако умрира од стрелата на ловецот Џара, во текстовите на Џаина стои дека Кришна оди во третиот пекол во космологијата Џара, додека за неговиот брат се вели дека оди на шестото небо.^[242]

За Вималасури се препишува автор на џаин верзијата на „Харивамса Пурана“, но не се пронајдени ракописи што го потврдуваат ова. Веројатно е дека подоцна Џаинските научниците, веројатно Џинасена од VIII век, напишале комплетна верзија на легендите на Кришна во традицијата на Џаин и му ја припишувале на античкиот Вималасури.^[243] Делумно и постари верзии на приказната за Кришна се достапни во Џаинската литература, како на пример во „Антагата Дасао“ на Светамбара Агама традиција.^[243]

Во другите текстови на Џаин, Кришна е наведен дека е братучед на дваесет и втората тиртанкара, Немината. Во текстовите на Џаин е наведено дека Немината го научил Кришна на целата мудрост што подоцна му ја дал на Арџуна во „Багавад Гита“. Според Џефри Д. Лонг, професор по религија познат по своите публикации за џаинизмот, оваа врска помеѓу Кришна и Немината е историска причина за џаините да прифатат, да читаат и да ја цитираат „Багавад Гита“ како духовно важен текст, да слават фестивали поврзани со Кришна и да се мешаат со хиндусите како духовни братучеди.^[244]

Будизам

Приказната за Кришна се појавува во приказните за Јатака во будизмот.^[245] Видхурапандита јатака ги споменува Матура (санскритски: Mathura), Гата јатака ги спомнува Камса, Девагаба (ск: Деваки), Упасагара или Васудева, Говадхана (ск: Говардана), Баладева (Баларама) и Канха или Кесава (ск: Кришна, Кешава).^[246][247]

Како и Џаинските верзии на легендите за Кришна, така и будистичките верзии, како што е една во Гата Јатака, го следат генералниот преглед на приказната,^[248] но се различни и од хиндуистичките верзии.^[246][73] На пример, будистичката легенда ја опишува Девагаба (Деваки) како е изолирана во палатата изградена на висок столб, откако таа се родила, така што ниту еден иден сопруг не ќе можел да ја достигне. Таткото на Кришна на сличен начин е опишан како моќен крал, но кој случајно се среќава со Девагаба и на кому Камса ја дава својата сестра Девагаба во брак. Браќата и сестрите на Кришна не ги убива Камса, иако се обидува. Во будистичката верзија на легендата, сите браќа и сестри на Кришна растат до зрелост.^[249]

Главниот град на Кришна и неговите браќа и сестри станува Дваравати. Интеракцијата помеѓу Арџуна и Кришна недостасува во верзијата на Јатака. Вклучена е нова легенда, каде Кришна жали во неконтролирана тага кога неговиот син ќе умре, а Гатапандита глуми лудило за да му одржи лекција на Кришна.^[250] Приказната за Јатака, исто така, вклучува конфликт и уништување меѓу неговите браќа и сестри откако сите ќе се опијанат. Кришна исто така умира во будистичката легенда од страна на ловџија по име Јара, но додека тој патувал во граничен град. Помешувајќи го Кришна со свиња, Јара фрла копје што фатално му ги прободува нозете, предизвикувајќи голема болка на Кришна, а потоа и смрт.^[249]

На крајот од овој дискурс на Гата-Јатака, будистичкиот текст изјавува дека Сарипута, еден од почитуваните ученици на Буда во будистичката традиција, бил инкарниран како Кришна во претходниот живот, за да научи лекции за тагата од Буда од неговото претходно преродување:

Потоа тој [Господарот] ги објави Вистините и го идентификуваше Раѓањето: „Во тоа време, Ананда беше Рохинеја, Сарипута беше Васудева [Кришна], следбениците на Буда беа другите лица, а јас бев Гатапандита“.

— Џатака приказна #454, Преведувач: В. Х. Д. Рус^[251]

Додека будистичките текстови Јатака го земаат Кришна-Васудева и го прават студент на Буда во неговиот претходен живот, хиндуистичките текстови го земаат Буда и го прават аватар на Вишну.^[252][253] „Божественото момче“ Кришна како олицетворение на мудрост и привлечен шегаџија претставува дел од пантеон на богови во јапонскиот будизам.^[254]

Други

Кришна се споменува како Кришна Аватар во Чаубис Аватар, композиција во Дасам Грант традиционално и историски припишана на Гуру Гобинд Синг.^[255]

Бахаите веруваат дека Кришна бил „Манифестација на Бога“ или една од низата пророци кои прогресивно го откривале Божјото Слово за постепено зреење на човештвото. На овој начин, Кришна го дели возвишениот статус со Авраам, Мојсеј, Заратустра, Буда, Мухамед, Исус, Баб и основачот на Бахаџи верата, Бахаулала.^[256][257]

Ахмадија, исламско движење од XX век, го сметаат Кришна за еден од нивните антички пророци.^{[258][259][260]} Гулам Ахмад изјавил дека тој самиот бил пророк налик на пророци како Кришна, Исус и Мухамед,^[261] кои дошле на земјата како последни заживувачи на религијата и моралот.

Обожавањето или почитувањето на Кришна е усвоено од неколку нови религиозни движења од XIX век, а тој понекогаш е член на еклектичен пантеон во окултни текстови, заедно со грчки, будистички, библиски, па дури и историски фигури.^[262] На пример, Едвард Шур, влијателна фигура во повеќегодишната филозофија и окултни движења, го сметал Кришна за Голем Почетник, додека теозофите сметале дека Кришна бил инкарнација на Маитреја (еден од Господарите на античката мудрост), најважниот духовен учител за човештвото заедно со Буда.^[263][264]

Кришна бил прогласен за светец од Алистер Кроули и бил признат како светец на Еклесија Гностика Католика во гностичката миса на Ордо Темпли Ориентис.^[265][266]

• Џаи Шри Кришна - хинди израз кој го величи Кришна и исто така се користи како поздрав.
• Шри Кришна Аарти^[267]

Извори

• Кришна во Енциклопедија Британика
• Легендите за Кришна, В. Крук (1900), Фолклор
• Капење во Кришна: Студија за хиндуистичката теологија во Вајавава, Денис Хадсон (1980), Теолошки преглед на Харвард
• Кришна, христијани и бои: Социјално обврзувачкото влијание на пеењето на Киртан на фестивалот во Јута Харе Кришна, Сара Блек Браун (2014), етномузикологија