Generał

Nazwa pochodzi od łac. generalis („główny, nadrzędny”) i oznaczała początkowo głównego dowódcę wojska lub konkretnego rodzaju broni. W tym znaczeniu stopień generała jako naczelnego dowódcy całych sił zbrojnych państwa zachował się jedynie w Szwajcarii.

Stopień ten, wprowadzony do obiegu w XVI wieku we Francji, występuje w podobnym brzmieniu w większości armii świata. Później generał stał się zwykłym stopniem wojskowym, podzielono go też na kilka – trzy do pięciu – stopni. W części państw poszczególne stopnie generalskie są najwyższymi stopniami wojskowymi, w części wyższym stopniem jest jeszcze marszałek, zwany w niektórych państwach feldmarszałkiem, czyli marszałkiem polowym lub polnym. Oprócz wojsk lądowych, stopień generała został w większości państw przyjęty przez lotnictwo (wyjątek w tym zakresie stanowi Wielka Brytania), natomiast odpowiednikiem generała w marynarce wojennej jest admirał. Termin „generał” używany jest zarówno jako nazwa konkretnego stopnia generała, jak i jako ogólne określenie stopni generalskich.

Osobny artykuł: Generalissimus.

W armiach niektórych krajów, zwłaszcza znajdujących się w stanie wojny albo rządzonych przez dyktatorów, funkcjonował jeszcze jeden stopień wyższy od wszystkich generałów i marszałka: generalissimus. Stopień ten nosił m.in. Józef Stalin.

W Polsce termin pojawił się w XVII wieku, początkowo jako stopień dowódczy wojsk zaciężnych, później także na oznaczenie dowódców artylerii.

Generał w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Generał – początkowo dowódca określonego rodzaju wojsk:

• Generał artylerii (łac. generalis artileriae magister) ustanowiony przez Władysława IV dla Korony w 1637, dla Litwy w 1638 roku. Początkowo powoływany na czas określonej wojny, istniał już w XVI wieku, po raz pierwszy w bitwie pod Obertynem w 1531 roku zw. starszym nad armatą. W 1539 roku dowództwo artylerii powierzono hetmanowi polnemu, również w tym czasie niestałemu, potem jednak powrócono do pierwotnej koncepcji generała artylerii. Podczas konfederacji gołąbskiej domagano się kadencji dwuletniej dla generała artylerii, jednak urząd pozostał dożywotni. Generał artylerii podlegał hetmanowi wielkiemu, a od 1775 roku Departamentowi Wojskowemu Rady Nieustającej. Zwierzchnik wszystkich zbrojowni i arsenałów, prochowni i odlewni dział (ludwisarni), odpowiedzialny za zaopatrzenie armii i arsenałów w armaty, proch, amunicję, rejestry zaopatrzenia, organizowanie zaprzęgów i taboru artylerii oraz szkolenie artylerzystów. W czasie wojny nierzadko zlecano mu dowództwo innej broni, samodzielnych grup wojska albo członków szyku marszowego lub bojowego. Dysponował funduszem, z którego rozliczał się przed hetmanem. Generał koronny z wydatków wyliczał się też na każdym sejmie, litewski od 1717 roku przedkładał rachunki Trybunałowi Radomskiemu. Nie obejmowały generałów incompatibilitates, nie mogli jedynie sprawować innego urzędu wojskowego. Podwładnymi generała artylerii byli cejgmistrze.
• Generał piechoty pojawił się w latach 1651–1656.
• Generałowie inspektorzy – dla ogólnego dozoru jazdy i piechoty: dwóch dla Korony i dwóch dla Litwy, mianowani przez hetmana wielkiego, który wyznaczał im pensję. Pojawili się w pierwszej połowie XVIII wieku za panowania Augusta III. Zadaniem generałów inspektorów były objazdowe wizytacje wszystkich pułków i składanie raportów hetmanowi. Od 1775 r. podlegali Departamentowi Wojskowemu Rady Nieustającej, który zniósł wprawdzie generała litewskiego, lecz pozostałych podniósł w hierarchii przed generałów artylerii i wprowadzając ich do swych sądów.
• Generał prowiantmagister (lata 70. XVII wieku).
• Generał chirurg wojskowy (początkowo urząd niestały, lata 70. XVII wieku)
• Generał audytor (1673 r. – doradca hetmana w sprawach sądowych dla wojsk cudzoziemskiego autoramentu).

Generał – dowódca wyższych jednostek wojskowych, początkowo w cudzoziemskim autoramencie, najpierw w piechocie i dragonii:

• generałowie majorowie
• generałowie lejtnanci (od końca XVII w.) starsi od generałów majorów.

W czasach stanisławowskich generałowie lejtnanci byli dowódcami dywizji, a generałowie majorowie ich zastępcami, zaś dowódcy brygad kawalerii narodowej – brygadierzy – zostali zrównani z generałami majorami. Istnieli też generałowie majorowie ziemiańscy, którzy dowodzili pospolitym ruszeniem swojej ziemi (powiatu).

W 1790 roku wraz z ożywieniem urzędu pisarzy polnych otrzymali oni stopień generała lejtnanta, najwyższy z wówczas istniejących.

Członkami sztabu generalnego w dobie I Rzeczypospolitej byli ludzie sprawujący następujące urzędy wojskowe (odpowiadające częściowo funkcji generała): hetman wielki koronny, hetman wielki litewski, hetman polny koronny, hetman polny litewski, strażnik wielki koronny i strażnik wielki litewski, strażnik polny koronny i strażnik polny litewski, pisarz polny koronny i pisarz polny litewski, oboźny wielki koronny i oboźny wielki litewski, oboźny polny koronny i oboźny polny litewski oraz regimentarze.

Poza wojskowością pojęcia "generał" w dobie Rzeczypospolitej szlacheckiej używano także na określenie instytucji i urzędów cywilnych.

Generał w okresie zaborów

W okresie Księstwa Warszawskiego istnieli generałowie dywizji i generałowie brygady dowodzący jednostkami (dywizje, brygady) złożonymi z jednego rodzaju wojska.

W Królestwie Polskim funkcjonował ponadto stopień generała "broni" dowodzącego danym korpusem, przy czym generał jazdy był starszy (ważniejszy) od generała piechoty (nie było generała artylerii). Dowódca Korpusu Jazdy był ważniejszy prestiżowo od dowódcy Korpusu Piechoty z powodów historycznych^{[potrzebny przypis]}.

Generał w Wojsku Polskim II RP

27 marca 1919 Minister Spraw Wojskowych, generał porucznik Józef Leśniewski „w celu ustalenia nomenklatury tytułów oficerskich” ustalił następujące nazwy w Wojsku Polskim dla generałów:

• generał broni (generał piechoty, kawalerii, artylerii),
• generał porucznik,
• generał podporucznik.

Jednocześnie zastrzegł, że stopień generała porucznika zastępuje stopień generała dywizji, a stopień generała podporucznika winien być stosowany zamiast stopnia generała brygady lub generała majora^[1]. Oficerom posiadającym stopień generała porucznika lub generała podporucznika pełniącym służbę w wojskach technicznych lub służbach bądź w Korpusie Morskim Marynarki Wojennej przysługiwał tytuł:

• generała porucznika Korpusu Sądowego lub generała podporucznika Korpusu Sądowego,
• generała porucznika lekarza lub generała podporucznika lekarza,
• generała porucznika intendenta lub generała podporucznika intendenta,
• generała porucznika marynarki lub generała podporucznika marynarki.

15 lutego 1921 Minister Spraw Wojskowych, generał porucznik Kazimierz Sosnkowski zatwierdził nazwy stopni dla oficerów i szeregowych Marynarki Wojennej. Dla oficerów korpusu morskiego wprowadzono między innymi stopnie: admirała, wice-admirała i kontr-admirała^[a]. Oficerom korpusu rzeczno-brzegowego i technicznego, przysługiwały w zamian stopni admiralskich, stopnie generalskie:

• generała marynarki (gen. mar.),
• generała porucznika (gen. por.),
• generała podporucznika (gen. ppor.)^[2].

5 maja 1922 weszła w życie Ustawa z dnia 23 marca 1922 r. o podstawowych obowiązkach i prawach oficerów Wojsk Polskich^[3]. Na mocy tego aktu prawnego utworzony został Korpus Generałów, jako odrębny korpus osobowy oraz ustanowione w tym korpusie stopnie wojskowe:

• marszałka Polski
• generała broni
• generała dywizji
• generała brygady

W 1919 Józef Leśniewski na przykład posiadał stopień generała porucznika^[4]. Józef Porzecki posiadał stopień generała majora^[5].

Osobne artykuły: Generałowie i admirałowie II Rzeczypospolitej i Tytulatura duchowieństwa wojskowego II RP.

W dzisiejszych SZ RP istnieją cztery stopnie generalskie, które w Wojskach Lądowych, Wojskach Specjalnych, Siłach Powietrznych i Wojskach Obrony Terytorialnej, przeznaczone są dla najwyższych dowódców z tych korpusów osobowych:

		generał (dawniej generał armii)
		generał broni
		generał dywizji
		generał brygady

W Marynarce Wojennej odpowiadają im stopnie admiralskie.

Na pierwszy i następne stopnie generalskie mianuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, w przypadku żołnierza SZ RP wnioskuje o to Minister Obrony Narodowej. W przypadkach innych, np. Straży Granicznej, Minister Spraw Wewnętrznych, a Agencji Wywiadu Szef AW.

Odpowiednikami wojskowych stopni generalskich w innych polskich służbach mundurowych są m.in.^[6]:

• w Państwowej Straży Pożarnej:
  • generał brygadier = generał dywizji,
  • nadbrygadier = generał brygady,
• w Policji:
  • generalny inspektor Policji = generał dywizji,
  • nadinspektor Policji = generał brygady,
• w Straży Marszałkowskiej:
  • nadinspektor = generał brygady,
• w Służbie Więziennej:
  • generał inspektor Służby Więziennej = generał dywizji
  • generał Służby Więziennej = generał brygady,
• w Służbie Celno-Skarbowej:
  • generał = generał dywizji,
  • nadinspektor = generał brygady.

Generał broni jest stopniem „zbiorczym”, łączącym w sobie stopnie generałów różnych rodzajów „korpusów” broni: np. generała piechoty, generała artylerii, generała kawalerii, generała lotnictwa (występujących w przeszłości w wojsku polskim lub współcześnie w wojskach obcych). Za czasów Królestwa Polskiego, tj. 1815-1831 r., mianem Korpusu Broni określano cały rodzaj broni, gdyż Korpus Piechoty i Korpus Jazdy (Kawalerii) stanowiły najwyższe szczeble dowódcze tych broni.

1 stycznia 2002 roku w Siłach Zbrojnych RP ustanowione zostały stopnie wojskowe „generała” oraz „admirała floty”^[7], który odpowiada stopniowi generała broni. W ten sposób stopień admirała pozostał najwyższym stopniem w Marynarce Wojennej RP i stał się odpowiednikiem nowo utworzonego „generała”. Oznakami obu tych stopni wojskowych są między innymi cztery gwiazdki. Wprowadzenie tak nazwanego stopnia generalskiego spotkało się z krytyką, gdyż – jak podkreślano – stanowi on bezpośrednią kalkę z Armii Stanów Zjednoczonych i całkowicie ignoruje polską tradycję nazewnictwa stopni generalskich (tj. * – generał brygady, ** – generał dywizji, *** – generał broni, **** – generał armii):

Insygniami generała są gwiazdki na naramiennikach (odpowiednio od jednej do czterech, w zależności od stopnia) i wężyk generalski (zarówno na naramiennikach, jak i na otoku), lampasy na spodniach, a także proporzec generalski.

Obecnie w Wojsku Polskim służy 136 generałów, w tym 94 generałów brygady (listopad 2023)^[8], 29 generałów dywizji (listopad 2023)^[9], 11 generałów broni (listopad 2023)^[10] i 2 generałów czterogwiazdkowych (listopad 2023)^[11].

Generałowie (czterogwiazdkowi) w SZ PRL i SZ RP

• Stanisław Popławski^[b] (ur. 1902, zm. 1973) – od 12 sierpnia 1955
• Wojciech Jaruzelski^[b] (ur. 1923, zm. 2014) – od 29 września 1973
• Florian Siwicki^[b] (ur. 1925, zm. 2013) – od 12 października 1984
• Czesław Piątas (ur. 1946) – od 15 sierpnia 2002
• Franciszek Gągor (ur. 1951, zm. 2010) – od 3 maja 2006
• Andrzej Błasik (ur. 1962, zm. 2010) – od 16 kwietnia 2010 (pośmiertnie)
• Bronisław Kwiatkowski (ur. 1950, zm. 2010) – od 16 kwietnia 2010 (pośmiertnie)
• Mieczysław Cieniuch (ur. 1951) – od 15 sierpnia 2010
• Mieczysław Bieniek (ur. 1951) – od 10 listopada 2010
• Mieczysław Gocuł (ur. 1963) – od 15 sierpnia 2014
• Leszek Surawski (ur. 1960) – od 1 marca 2018
• Rajmund Andrzejczak (ur. 1967) – od 12 listopada 2019
• Jarosław Mika (ur. 1962) – od 12 listopada 2019
• Wiesław Kukuła (ur. 1972) - od 9 listopada 2023^[12]

Odpowiedniki polskich stopni generalskich w innych armiach

Polska	generał brygady kod NATO OF-6	generał dywizji kod NATO OF-7	generał broni kod NATO OF-8	generał (generał armii) kod NATO OF-9	marszałek kod NATO OF-10
Belgia	fr. Général de Brigade niderl. Brigade-generaal	fr. Général-major niderl. Generaal-majoor	fr. Lieutenant-général niderl. Luitenant-generaal	fr. Général niderl. Generaal	–
Bośnia i Hercegowina	brigadni general	general major	general pukovnik	–	–
Bułgaria	бригаден генерал	генерал-майор	генерал-лейтенант	генерал	–
ChRL	starszy pułkownik (大校, dàxiào)[c]	generał major (少将, shǎojiāng)	generał porucznik (中将, zhōngjiāng)	generał (上将, shàngjiāng)	Marszałek ChRL (元帥, yuánshuài)[d]
Chorwacja	brigadni general[e]	general bojnik	general pukovnik	general zbora	stožerni general
Czechy	brigádní generál	generálmajor	generálporučík	armádní generál	–
Francja	Général de Brigade[f] W lotnictwie: Général de Brigade Aérienne	Général de Division W lotnictwie: Général de Division Aérienne	Général de Corps d´Armée W lotnictwie: Général de Corps Aérien	Général d´Armée W lotnictwie: Général d´Armée Aérienne	Maréchal de France[g]
Grecja	Taxiarchos	Ypostratigos	Antistratigos	Stratigos	–
Hiszpania	General de brigada	General de división	Teniente general	General de Ejército	Capitán general[h]
Iran	سرتیپ دوم پاسدار سرتیپ پاسدار	سرلشکر پاسدار	سپهبد پاسدار	ارتشبد پاسدار	–
Izrael	Tat-Aluf	Aluf	Rav-Aluf	–	–
Japonia	–	陸将補(rikushōho)[i] generał brygady	陸将(rikushō) generał dywizji	陸上幕僚長たる陸将(rikujō bakuryōchō taru rikushō) generał armii	–
Kanada	Brigadier-General	Major-General	Lieutenant-General	General	–
KRLD	generał-major (소장)	generał-lejtnant (중장)	generał-pułkownik (상장)	generał armii (대장)	wicemarszałek (차수) Marszałek Armii Ludowej (인민군원수) Marszałek KRLD (공화국원수)
Kuba[13]	General de Brigada	General de División	General de Cuerpo de Ejército	General de Ejército[j]	Comandante en Jefe[k]
Litwa	brigados generolas	generolas majoras	generolas leitenantas	–	–
Meksyk[14]	General Brigadier	General de brigada	General de división	–	–
Mongolia	бригадын генерал	хошууч генерал	дэслэгч генерал	генерал	–
Niemcy[15]	Brigadegeneral	Generalmajor	Generalleutnant	General	–
III Rzesza	Generalmajor	Generalleutnant	General	Generaloberst	Generalfeldmarschall
Norwegia	Brigadier[l]	Generalmajor	Genralløytnant	General	–
Portugalia	Brigadeiro-general	Major-general	Tenente-general	General	Marechal[m]
Rosja[16]	generał-major (генерал-майор)[n]	generał-lejtnant (генерал-лейтенант)[o]	generał-pułkownik (генерал-полковник)[p]	generał armii (генерал армии)[q]	Marszałek Federacji Rosyjskiej (Маршал Российской Федерации)[r]
ZSRR	generał-major (генерал-майор)	generał-lejtnant (генерал-лейтенант)	generał-pułkownik (генерал-полковник)	generał armii (генерал армии)	marszałek rodzaju wojsk (маршал рода войск) główny marszałek rodzaju wojsk (главный маршал рода войск) Marszałek Związku Radzieckiego (Маршал Советского Союза)[s]
Rumunia	General de brigada	General maior	General locotenent	General	Mareșal
Słowacja[17]	Brigádny generál	Generálmajor	Generálporučík	Generál	–
Szwajcaria	Brigadier[t]	Divisionar	Korpskommandant	General[u]	–
Szwecja	Brigadgeneral	Generalmajor	Generallöjtnant	General	–
Turcja[18]	Tuğgeneral	Tümgeneral	Korgeneral	Orgeneral[v]	Maresal
Ukraina	бригадний генерал	генерал-майор	генерал-лейтенант	генерал-полковник	генерал армії України[w]
Wielka Brytania	Brigadier[x]	Major General[y]	Lieutenant General[z]	General	Field Marshal[aa]
Węgry	Dandártábornok	Vezérőrnagy	Altábornagy	Vezérezredes	–
Włochy[19]	Generale di brigata / Brigadier Generale[ab]	Generale di divisione / Maggior Generale	Generale di corpo d'armata / Tenente Generale	Generale di corpo d'armata con incarichi speciali	Generale[ac]

Stany Zjednoczone

W Siłach Zbrojnych Stanów Zjednoczonych stopnie generalskie są używane przez Wojska Lądowe, Korpus Piechoty Morskiej i Siły Powietrzne.

Kod NATO	US Army	Tłumaczenie nazwy	Liczba gwiazdek	Polski odpowiednik[20]
–	General of the Armies[ad]	generał armii (l.mn.)	6 (nieoficjalnie)	–
OF-10	General of the Army[ae]	generał armii (l.poj.)	5	Marszałek Polski
OF-9	General	generał	4	generał
OF-8	Lieutenant General	generał porucznik	3	generał broni
OF-7	Major General	generał major	2	generał dywizji
OF-6	Brigadier General	generał brygadier	1	generał brygady

• Generałowie Wojska Polskiego

• Wykaz generałów i admirałów pełniących zawodową służbę wojskową