Makak krabożerny

Gatunek zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1821 roku brytyjski zoolog Thomas Raffles, nadając mu nazwę Simia fascicularis^[5]. Miejsce typowe to Bengkulu, na Sumatrze, w Indonezji^[5][70][71]. Okaz typowy nie jest zachowany; Raffles swój opis najprawdopodobniej oparł na pojedynczym osobniku, być może na dorosłej samicy, który wchodził w skład kolekcji, którą zebrali na Sumatrze dla Rafflesa Pierre Médard Diard i Alfred Duvaucel w okresie od marca 1819 do marca 1820 roku^[72].

M. fascicularis należy do grupy gatunkowej fascicularis^[73]. M. fascicularis jest parapatryczny lub marginalnie sympatryczny z M. mulatta dla około 2000 km od południowo-wschodniego Bangladeszu, środkowo-zachodniej Tajlandii i południowego Laosu do środkowego Wietnamu^[73]. Podgatunki są rozpoznawane w oparciu o całkowitą (lub prawie całkowitą) nieciągłość w zmienności tych samych cech podgatunku nominatywnego: koloru futra na grzbiecie, góry głowy lub zewnętrznej części uda, bocznego wzoru grzebienia na twarzy, długości głowy w stosunku do długości ciała u dorosłych samców i względną długość ogona dorosłych samców^[73]. Forma philippinensis jest odmienna w wyglądzie, ale jest synonimem fascicularis^[73].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają dziewięć podgatunków^[73]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Etymologia

• Macaca: port. macaca, rodzaj żeński od macaco „małpa”; Palmer sugeruje, że nazwa ta pochodzi od słowa Macaquo oznaczającego w Kongu makaka i została zaadoptowana przez Buffona w 1766 roku^[91].
• fascicularis: łac. fascicularis „z małą opaską lub paskiem”, od fascia „pasmo, pasek”^[92].
• atriceps: łac. ater „czarny”; -ceps „-głowy”, od caput, capitis „głowa”^[93].
• aurea: łac. aureus „złoty”, od aurum „złoty”^[94].
• condorensis: Pulo Condor (obecnie Côn Son), dawna brytyjska, a następnie francuska stacja handlowa u ujścia rzeki Mekong, w południowym Wietnamie^[95].
• fusca: łac. fuscus „ciemny, czarny, brązowy”^[96].
• karimondjawae: Karimunjawa, Jawa, Indonezja^[57].
• lasiae: Lasia, Sumatra, Indonezja^[51].
• umbrosus: łac. umbrosus „cienisty, z cienia”, od umbra „cień”^[97].

Miejsca występowania makaka krabożernego, w zależności od podgatunku^[73][65]:

• M. fascicularis fascicularis – makak krabożerny – południowy Laos, południowy Wietnam, Kambodża, wschodnia i południowa Tajlandia (wraz z przybrzeżnymi wyspami), na południe do półwyspowej części Tajlandii i Malezji, Borneo, Sumatra, Jawa, Bali i większość, ale nie wszystkie, przybrzeżnych wysp, również rozciągające się na archipelag Filipin; prawdopodobnie introdukowany w łańcuchu wysp między Nusa Penida a Timorem
• M. fascicularis atriceps – makak ciemnoczapeczkowy – wyspa Ko Khram Yai, u południowo-wschodnich wybrzeży Tajlandii
• M. fascicularis aureus – makak birmański – południowo-zachodni Bangladesz (półwysep Teknaaf), południowa Mjanma (w tym archipelag Mergui), zachodnio-środkowa Tajlandia i Laos
• M. fascicularis condorensis – makak morski – południowo-wschodni Wietnam (wyspy Côn Sơn i Hòn Bà na Morzu Południowochińskim)
• M. fascicularis fuscus – makak wyspowy – wyspa Simeulue, u wybrzeży północno-zachodniej Sumatry
• M. fascicularis karimondjawae – makak tropikalny – wyspa Karimunjawa i przypuszczalnie w pobliżu wyspy Kemujan, na północ od Jawy
• M. fascicularis lasiae – makak samotny – wyspa Lasia, u wybrzeży północno-zachodniej Sumatry
• M. fascicularis tua – makak przybrzeżny – wyspa Maratua, niedaleko Borneo
• M. fascicularis umbrosus – makak nikobarski – Nikobary (Katchall, Mały Nikobar i Wielki Nikobar)

Gatunek ten został zawleczony przez człowieka w takie miejsca jak wyspa u wybrzeży Celebesu, Papua Zachodnia, Mauritius, Hongkong czy Palau. Według informacji z 2022 roku, populacja w Hongkongu została wytępiona^[64].

Długość ciała (bez ogona) samic 31,5–54,5 cm, samców 37–63 cm, długość ogona samic 31,5–62,8 cm, samców 36–71,5 cm; masa ciała samic 2,4–5,4 kg, samców 3,4–12 kg^[98][99]. Grzbiet oliwkowy lub brązowozielony, spód białoszary, ręce, nogi i ogon czarne. Prowadzi nadrzewny tryb życia. Potrafi pływać i nurkować. Zjada zarówno pokarmy zwierzęce, jak i roślinne. Żywi się głównie owocami, owadami, małżami i krabami.

Makaki krabożerne są zwierzętami socjalnymi, żyją w stadach od 5 do ponad 60 osobników. Po ciąży trwającej od 167 do 193 dni samica rodzi jedno młode, które po urodzeniu ma czarne futro i waży około 350 g.

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii EN (ang. endangered ‘zagrożony’)^[64].

• H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 1–204. (niem.).
• A.E. Mearns. Descriptions of new genera and species of mammals from the Philippine Islands. „Proceedings of the United States National Museum”. 28, s. 425–460, 1905. (ang.). 
• O. Thomas & R.Ch. Wroughton. Two new Macaques from W. Java. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 3, s. 380–381, 1909. (ang.). 
• D.G. Elliot. Descriptions of apparently new species and subspecies of monkeys of the genera Callicebus, Lagothrix, Papio, Pithecus, Cercopithecus, Erythroccbus, and Presbytis. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 4, s. 244–274, 1909. (ang.). 
• D.G. Elliot. Descriptions of some new species of monkeys of the genera Pithecus and Pygathrix collected by Dr. W. L. Abbott and presented to the United States National Museum. „Proceedings of the United States National Museum”. 38, s. 343–352, 1911. (ang.). 
• M.W. Lyon. Mammals collected by Dr. W. L. Abbott on the chain of islands lying off the western coast of Sumatra, with descriptions of twenty-eight new species and subspecies. „Proceedings of the United States National Museum”. 52, s. 437–462, 1916. (ang.). 
• H.J.V. Sody. Notes on some Primates, Carnivora, and the babirusa from the Indo-Malayan and Indo-Australian regions. „Treubia”. 20 (2), s. 121–190, 1949. (ang.). 
• K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 183, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
• J. Fooden. „Fieldiana”. Zoology. New series. 81, s. 1–206, 1995. (ang.). 
• D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Macaca fascicularis. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-22].
• R.D. Fisher & C.A. Ludwig. Catalog of Type Specimens of Recent Mammals: Orders Didelphimorphia through Chiroptera (excluding Rodentia) in the National Museum of Natural History, Smithsonian Institution. „Smithsonian Contributions to Zoology”. 664, s. 1–110, 2015. (ang.). 
• The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca  (ang.).