Trybunał Konstytucyjny (Polska)

Sądowa kontrola konstytucyjności prawa była przedmiotem dyskusji w środowiskach naukowych oraz debat politycznych w okresie II Rzeczypospolitej^[1].

W okresie PRL ustanowienie sądu konstytucyjnego stało się postulatem formułowanym przez wiele środowisk w okresie przełomu politycznego lat 1980–1981^[2]. Powołania TK domagały się m.in. adwokatura oraz Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Postulat powołania niezawisłego Trybunału Konstytucyjnego lub odpowiedniej Izby Sądu Najwyższego był jednym z postulatów zawartych w uchwale I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” z 7 października 1981^[3].

Trybunał Konstytucyjny ustanowiono ustawą z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej^[4]. Ponieważ wprowadzony wtedy do Konstytucji art. 33a liczył tylko siedem zdań, konieczne było opracowanie ustawy, która regulowałaby funkcjonowanie TK^[5]. Proces jej powstawania był skomplikowany i długotrwały^[5]. Łącznie opracowano 15 projektów tego aktu prawnego^[6]. Ostatecznie ustawa o Trybunale Konstytucyjnym została uchwalona przez Sejm 29 kwietnia 1985^[7], a formalnie Trybunał rozpoczął działalność orzeczniczą 1 stycznia 1986^[8]. Jego członkami było 12 sędziów^[9].

Pierwszy wniosek do TK, któremu nadano sygnaturę U 1/86, został złożony 24 stycznia 1986 przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu^[8]. Wnioskodawcy zwrócili się w nim o uznanie za niegodne z Konstytucją PRL dwóch paragrafów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu oddawania w użytkowania wieczyste gruntów i sprzedaży nieruchomości państwowych, kosztów i rozliczeń z tym związanych oraz zarządzania sprzedanymi nieruchomościami. W swoim orzeczeniu, wydanym w składzie trzyosobowym 28 maja 1986, Trybunał wbrew stanowisku rządu uznał zaskarżone przepisy za niezgodne z Konstytucją i ustawą z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości^[8]. Na wniosek Rady Ministrów, która wystąpiła o ponowne rozpatrzenie sprawy w pełnym składzie, Trybunał Konstytucyjny 5 listopada 1986 potwierdził niekonstytucyjność badanych przepisów^[10].

Pozycja i kompetencje Trybunału były ograniczone. Orzeczenia o niekonstytucyjności ustaw nie były ostateczne i mogły zostać odrzucone uchwałą Sejmu podjętą większością 2/3 głosów (w praktyce zdarzało się, że nie poddawano tych orzeczeń pod głosowanie, co wprowadzało swego rodzaju stan zawieszenia), a uchwały w sprawie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw mogła podejmować tylko Rada Państwa (która tylko raz, w latach 50. XX w., tj. przed utworzeniem TK, skorzystała z tego uprawnienia).

Pomimo wspomnianych ograniczeń, Trybunałowi udało się stworzyć samodzielne i wartościowe orzecznictwo^[11] (m.in. klauzule demokratycznego państwa prawnego, równości wobec prawa, niedziałania prawa wstecz).

Po przemianach politycznych 1989 roku pozycja Trybunału Konstytucyjnego uległa wzmocnieniu: uzyskał on prawo (po zniesionej Radzie Państwa) do ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw. Niemniej jednak utrzymano możliwość odrzucania przez Sejm większością 2/3 głosów orzeczeń o niekonstytucyjności ustaw (w przeciwieństwie do lat osiemdziesiątych uzyskanie takiej większości w następnej dekadzie nie było jednak proste). Do czasu uchwalenia nowej ustawy zasadniczej w 1997 roku, Trybunał musiał dostosować dawne przepisy konstytucyjne do nowych realiów ustrojowych, politycznych i społecznych.

20 października 1993 roku Trybunał podjął uchwałę w sprawie wykładni art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym, sygn. akt W 6/93^[12], w której stwierdził, że:

• Sejm ma obowiązek rozpatrzenia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności ustawy z Konstytucją nie później niż w okresie sześciu miesięcy od dnia przedstawienia orzeczenia Sejmowi przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego,
• w przypadku uznania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego za zasadne Sejm powinien dokonać odpowiednich zmian w ustawie objętej orzeczeniem bądź uchylić ją w części lub w całości w terminie określonym w art. 7 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, oraz
• orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności ustawy z Konstytucją, które nie zostało rozpatrzone przez Sejm w terminie sześciu miesięcy od dnia przedstawienia Sejmowi orzeczenia przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, ma (zachowuje) moc obowiązującą i powoduje uchylenie ustawy z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw obwieszczenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego o utracie mocy obowiązującej ustawy.

Rozwiązania wzmacniające pozycję Trybunału wprowadziły Konstytucja RP z 1997 roku oraz ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym^[13]. Ustawa ta została zastąpiona po 18 latach nową – ustawą z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym, która weszła w życie 30 sierpnia 2015^[14].

Po wejściu w życie Konstytucji z 1997:

• liczba sędziów wzrosła z 12 do 15, co uzasadniono rozszerzeniem zakresu właściwości Trybunału, w szczególności o rozpatrywanie skarg konstytucyjnych^[15]
• wydłużono kadencję sędziego z 8 do 9 lat^[16]
• Trybunał utracił kompetencję do ustalania (w trybie uchwał o charakterze abstrakcyjnym) tzw. powszechnie obowiązującej wykładni przepisów prawa^[17]
• Sejm, na mocy przepisu przejściowego, mógł jeszcze przez dwa lata (do 17 października 1999) odrzucić większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytucyjności ustaw, ale tylko tych uchwalonych przed wejściem w życie nowej ustawy zasadniczej. Nie dotyczyło to także orzeczeń wydanych w następstwie pytań prawnych kierowanych do Trybunału przez sądy (te były ostateczne)^[18].

Kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego (od 2015)

Osobny artykuł: Kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego w Polsce.

W czerwcu 2015 Sejm VII kadencji uchwalił nową ustawę o Trybunale Konstytucyjnym normującą m.in. wybór przez Sejm tej kadencji następców wszystkich sędziów TK, których kadencja upływała w 2015^[19]. Sejm dokonał wyboru pięciu sędziów na 102. posiedzeniu w dniu 8 października 2015^[20], a Sejm VIII kadencji kolejnych pięciu na 3. posiedzeniu 2 grudnia 2015^[21]. Wywołało to kryzys w funkcjonowaniu sądu konstytucyjnego.

Od listopada 2015 do grudnia 2016 uchwalono sześć tzw. ustaw naprawczych Trybunału Konstytucyjnego przygotowanych przez Prawo i Sprawiedliwość^[22]. 20 grudnia 2016 p.o. prezesa TK Julia Przyłębska włączyła do orzekania trzech sędziów wybranych przez Sejm VIII kadencji na miejsca obsadzone przez Sejm VII kadencji^[23]. Według wielu instytucji jest określany jako kontrolowany przez partię Prawo i Sprawiedliwość^{[24][25][26][27][28][29][30][31]}.

W wyroku wydanym w maju 2021 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że udział w procesie sędziów powołanych na obsadzone już miejsca w Trybunale Konstytucyjnym narusza art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, tj. prawo do sprawiedliwego procesu^[32].

W latach 1986–1995 siedziba Trybunału Konstytucyjnego znajdowała się w budynku B w kompleksie budynków Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej^[33]. Po zakończeniu prowadzonych w latach 1994–1995 prac modernizacyjnych, Trybunał przeniósł się do budynku dawnego kasyna oficerskiego w dawnym zespole Korpusu Kadetów im. A. Suworowa przy al. Jana Chrystiana Szucha 12a^[34].

Trybunał Konstytucyjny jest odrębnym od sądów, samodzielnym organem konstytucyjnym państwa^[35]. Posiada pozycję niezależną od władzy politycznej: parlamentu, prezydenta RP i Rady Ministrów^[11]. Jego ustrój, funkcjonowanie, sposób powoływania sędziów oraz status prawny orzeczeń sprawiają, że jest on całkowicie niezależny od innych organów władzy sądowniczej, takich jak Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny^[11][36]. Pozostaje także poza systemem Krajowej Rady Sądownictwa^[11].

Organami Trybunału Konstytucyjnego są Prezes oraz Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK^[37].

Trybunał składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą^[38]. Ponowny wybór na to stanowisko jest niedopuszczalny^[11]. Zgodnie z Konstytucją sędzią Trybunału może zostać osoba „wyróżniająca się wiedzą prawniczą”^[39]. Rzeczywiste unormowanie tej kwestii zawiera ustawa o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego, zgodnie z którą sędzią Trybunału może być osoba, która posiada kwalifikacje wymagane do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego lub sędziego Naczelnego Sądu Administracyjnego^[40] (m.in. warunek co najmniej 10-letniego stażu pracy na stanowisku sędziego, prokuratora albo wykonywania przez co najmniej 10 lat zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza)^[41]. Konstytucja nie ustanawia innych wymagań dotyczących sędziów, takich jak minimalny wiek czy też sprawowanie mandatów i urzędów w ramach pozostałych władz^[42]. Prezesa i Wiceprezesa Trybunału powołuje prezydent RP spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK^[43].

Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego są nieusuwalni (wyjątek stanowi uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sędziów TK), przysługuje im także immunitet i nietykalność^[11]. Niedopuszczalność ponownego wyboru ma gwarantować ich niezawisłość^[44].

Trybunał nie może liczyć więcej niż 15 sędziów, a w razie pojawienia się wakatu na stanowisku sędziego jego jak najszybsze wypełnienie jest konstytucyjnym obowiązkiem Sejmu^[45]. Trybunał może jednak funkcjonować w zmniejszonym składzie^[15]. Powoływanie sędziów w wyniku obsadzania kolejnych zwalnianych miejsc w Trybunale sprawia, że jego skład nie jest wynikiem decyzji Sejmu tylko jednej kadencji. W składzie Trybunału znajdują się sędziowie wybrani przez dwa lub trzy kolejne parlamenty^[16]. Ma to sprzyjać apolityczności Trybunału Konstytucyjnego^[44] i ułatwić zachowanie bezstronności i niezawisłości wobec zmieniających się większości parlamentarnych^[16].

Kompetencja obsadzania stanowisk sędziów Trybunału Konstytucyjnego należy wyłącznie do Sejmu^[46]. Daje to Trybunałowi namiastkę demokratycznej legitymizacji niezbędnej do korygowania ustawodawczych decyzji przedstawicielstwa narodu^[46].

Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne (nie podlegają dalszemu zaskarżeniu do jakiegokolwiek organu)^[47]. Moc powszechnie obowiązująca orzeczenia polega na tym, że wiąże ono wszystkie podmioty prawa, w tym wszystkie organy władzy publicznej^[47]. Moc powszechnie obowiązującą mają sentencje orzeczeń TK (a nie ich uzasadnienia)^[47]. Waga i moc wiążąca orzeczeń TK są takie same, tj. nie zależą od liczebności składu orzekającego.

Orzeczenia podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie (wydawnictwie) urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Orzeczenie Trybunału wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego (osiemnaście miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny – dwanaście miesięcy). W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał Konstytucyjny określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów. Zasięgnięcie takiej opinii jest obowiązkowe, lecz jej treść nie wiąże Trybunału^[48].

Spośród sędziów Trybunału Konstytucyjnego (czynnych lub w stanie spoczynku) prezes Trybunału wskazuje członka Państwowej Komisji Wyborczej^[49].

Podstawy konstytucyjne

Zakres działania Trybunału określa Konstytucja. Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy:

• orzekanie w sprawach zgodności ustaw^[50] z Konstytucją^[51],
• orzekanie w sprawach zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie^[51],
• orzekanie w sprawach zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
• rozpatrywanie skarg konstytucyjnych,
• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa,
• orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
• rozstrzyganie o przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek Marszałka Sejmu (tylko w wypadku niemożności zawiadomienia przez prezydenta Rzeczypospolitej Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu) i powierzanie Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków prezydenta Rzeczypospolitej,
• rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sądy (art. 193 Konstytucji).

W przypadku uznania przez Trybunał niezgodności aktu prawnego lub jego przepisu, może spowodować to pozbawienie ich mocy obowiązującej^[51].

Do przepisów wydanych przez centralne organy państwowe zalicza się m.in. rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez prezydenta na podstawie art. 234 Konstytucji, rozporządzenia o których mowa w art. 92 Konstytucji, Regulaminy Sejmu i Senatu oraz inne uchwały Sejmu i Senatu, jeżeli zawierają postanowienia o charakterze normatywnym^[52]. Trybunał uznał także swoją właściwość do kontroli uregulowań o charakterze normatywnym stanowionych przez ogólnokrajowe organy samorządu zawodów zaufania publicznego^[53].

Centralnymi konstytucyjnymi organami państwowymi są te organy, których właściwość rozciąga się na cały kraj i które są jednocześnie wymienione w Konstytucji^[54]. Rozstrzygnięcie sporu polega na wiążącym wskazaniu organu, który jest właściwy do podjęcia decyzji w danej sprawie^[18].

Skutkiem orzeczenia Trybunału o niezgodności celów lub działalności partii politycznej jest wykreślenie jej przez sąd z ewidencji partii politycznych, a tym samym zakaz prowadzenia przez nią działalności publicznej^[55].

Trybunał co do zasady nie dokonuje kontroli konstytucyjności prawa między aktami tej samej rangi^[55]. Jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi^[54]. Zgodnie z zasadą res iudicata nie można wnioskować o ponowne zbadanie przez Trybunał tych samych przepisów^[47].

Kontrola norm

Podstawowym zadaniem Trybunału jest kontrola normatywnych aktów prawnych: ustaw, umów międzynarodowych oraz innych przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe (sądowa kontrola konstytucyjności prawa).

Kontrolę norm dzieli się na kontrolę prewencyjną (określaną też kontrolą a priori) i kontrolę następczą (kontrola a posteriori). Pierwsza, wprowadzona w 1989 roku, ogranicza się do kontroli na podstawie wniosku prezydenta RP i może się odnosić tylko do ustaw już uchwalonych przez Sejm i Senat i przedstawionych prezydentowi do podpisu oraz do umów międzynarodowych przedstawionych prezydentowi do ratyfikacji.

Większe znaczenie ma kontrola następcza. Konstytucyjność aktu normatywnego może zakwestionować niemal każdy organ konstytucyjny państwa – jest to tzw. inicjatywa powszechna. Inicjatywa szczególna pozwala na kwestionowanie tylko takich aktów normatywnych, których treść dotyczy zakresu działania wnioskodawcy. W tym przypadku wnioskodawcą może być określona liczba podmiotów: np. organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych czy Krajowa Rada Sądownictwa. Kontrola normy prawnej może też być zainicjowana skargą konstytucyjną.

Istnieje też możliwość formułowania tzw. pytań prawnych (jest to tzw. inicjatywa konkretna w odróżnieniu od inicjatywy abstrakcyjnej). Z wnioskiem o rozstrzygnięcie kwestii, czy dany przepis prawny jest zgodny z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami, może zwrócić się każdy sąd, jeżeli zależy od tego rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed tym sądem. Może to dotyczyć każdej sprawy i w każdym stadium postępowania sądowego^[56]. Odpowiedź (orzeczenie) Trybunału wiąże nie tylko sąd, który przedstawił pytanie, ale wszystkie podmioty prawa^[56].

• Trybunał Konstytucyjny nie może od 1997 ustalać powszechnie obowiązującej wykładni przepisów prawa, jednak może wydawać tzw. wyroki interpretacyjne (zakresowe). Objaśnia w nich, jak należy rozumieć zakwestionowany przepis, aby można było uznać go za zgodny z uregulowaniem zawartym w akcie wyższej rangi. Ustalone przez TK rozumienie takiego przepisu ma charakter powszechnie i ostatecznie wiążący^[17].
• Trybunał w swoich orzeczeniach brał pod uwagę sytuację budżetu państwa^[57]. Zarzuty o przedkładanie interesu Skarbu Państwa nad prawa obywatelskie pojawiały się przy okazji wielu wyroków – m.in. w sprawie opłat za studia wieczorowe i zaoczne, Komisji majątkowej, zamrożenia wynagrodzeń sędziów, waloryzacji kwotowej emerytur^[58].

Zgodnie z ustawą, prezes Trybunału Konstytucyjnego przedkłada corocznie Sejmowi oraz Senatowi informację o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa TK^[59]. Informacja, publikowana na stronach internetowych Sejmu i Senatu w formie druków: sejmowego i senackiego, jest podstawowym dokumentem o działalności Trybunału w danym roku kalendarzowym.

W 2016 do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęło 360 wniosków, pytań prawnych i skarg konstytucyjnych, tj. o 42% mniej niż w 2015^[60].

Wydatki i dochody Trybunału Konstytucyjnego są realizowane części 06 budżetu państwa^[61].

W 2017 wydatki Trybunału Konstytucyjnego wyniosły 31,40 mln zł, a dochody 0,06 mln zł^[62]. Przeciętne zatrudnienie w części 06 w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło 126 osób (15 sędziów oraz 111 pracowników merytorycznych i pomocniczych), a średnie miesięczne wynagrodzenie brutto 11 941 zł (w tym przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto sędziego Trybunału 28 340 zł)^[63].

W ustawie budżetowej na 2018 wydatki Trybunału Konstytucyjnego zaplanowano w wysokości 35,88 mln zł, a przychody 0,03 mln zł^[64].

• K – wnioski o stwierdzenie zgodności ustaw lub ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją oraz zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie oraz do 2004 roku sprawy z zakresu kontroli prewencyjnej (wnioski prezydenta Rzeczypospolitej);
• Kp – wnioski prezydenta Rzeczypospolitej o stwierdzenie zgodności z Konstytucją ustaw przed ich podpisaniem albo umów międzynarodowych przed ich ratyfikacją;
• U – wnioski o stwierdzenie zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami;
• P – pytania prawne w sprawie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą;
• SK – skargi konstytucyjne;
• Kpt. – wnioski dotyczące rozstrzygania sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa;
• Pp – wnioski dotyczące stwierdzenia zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych;
• M – wnioski marszałka Sejmu o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta Rzeczypospolitej oraz powierzeniu Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków prezydenta Rzeczypospolitej;
• S – postanowienia Trybunału sygnalizujące uchybienia lub luki w prawie;
• Tp – pytania prawne podlegające wstępnej kontroli formalnej;
• Tw – wnioski organów i organizacji, wymienionych w art. 191 ust. l pkt 3–5 Konstytucji podlegające wstępnemu rozpoznaniu;
• Twn – wnioski podmiotów wymienionych w art. 191 ust. 1 pkt 1 i 2 Konstytucji podlegające wstępnej kontroli formalnej;
• Kw i Uw – sprawy wszczęte z inicjatywy własnej Trybunału (1986–1997);
• W – uchwały i postanowienia w przedmiocie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw (1990–1997).

Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 34 ust. 1 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym^[7] Sejm wybrał w 1985 roku połowę pierwszego składu Trybunału na okres czterech lat, a połowę na okres ośmiu lat. Kadencja sędziego Trybunału Konstytucyjnego początkowo trwała osiem lat. Od 1997 roku – tj. z wejściem w życie obowiązującej Konstytucji RP – kadencja sędziego Trybunału trwa dziewięć lat.

• Z. Czeszejko-Sochacki, Sądownictwo konstytucyjne w Polsce (na tle porównawczym), Warszawa 2003
• Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999
• M. Florczak-Wątor, Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i ich skutki prawne, „Ars boni et aequi”, Poznań 2006
• L. Gardocki, Problem tzw. wyroków interpretacyjnych Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, pod red. P. Winczorka, Warszawa 2005
• Leszek Garlicki (red.): Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom IV. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2005, s. Rozdział VIII. Sądy i trybunały. ISBN 83-7059-730-0.
• L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, wyd. 9., Warszawa 2005
• R. Hauser, A. Kabat, Pytanie prawne jako procedura kontroli konstytucyjności prawa, „Przegląd Sejmowy” 2001, nr 1
• K. Kolasiński, Zaskarżalność ustaw w drodze pytań prawnych do Trybunału Konstytucyjnego, „Państwo i Prawo” 2001, nr 9
• A. Mączyński, O tak zwanych wyrokach interpretacyjnych Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, pod red. P. Winczorka, Warszawa 2005
• J. Mikołajewicz, Zasady orzecznicze Trybunału Konstytucyjnego. Zagadnienia teoretycznoprawne. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008.
• J. Mikołajewicz, Orzeczenia zakresowe i interpretacyjne Trybunału Konstytucyjnego jako przejaw kryzysu legitymizacji legalnej, w: Normalność i kryzys. Jedność czy różnorodność., red. J. Oniszczuk, Oficyna Wydawnicza. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2010.
• K. Pietrzykowski, O tak zwanych „interpretacyjnych” wyrokach Trybunału Konstytucyjnego, „Przegląd Sądowy” 2004, nr 3
• P. Radziewicz, Przywrócenie mocy obowiązującej przepisu prawnego jako skutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, „Przegląd Sejmowy” 2005, nr 3
• M. Safjan, Skutki prawne orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, „Państwo i Prawo” 2003, nr 3
• Skarga konstytucyjna w prawie polskim, pod red. J. Trzcińskiego, Warszawa 2000
• J. Trzciński, Orzeczenia interpretacyjne Trybunału Konstytucyjnego, „Państwo i Prawo” 2002, nr 1
• P. Winczorek: Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Warszawa: Wydawnictwo Liber, 2008. ISBN 978-83-7206-082-2.brak strony w książce
• A. Wasilewski, Przedstawianie pytań prawnych Trybunałowi Konstytucyjnemu przez sądy, „Państwo i Prawo” 1999, nr 8
• K. Wojtyczek, Ciężar dowodu i argumentacji w procedurze kontroli norm przez Trybunał Konstytucyjny, „Przegląd Sejmowy” 2004, nr 1
• J. Zakolska, Problem klauzuli ograniczającej korzystanie z praw i wolności w pracach konstytucyjnych, w poglądach doktryny i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, „Przegląd Sejmowy” 2005, nr 5

• Strona internetowa Trybunału Konstytucyjnego
• Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego (OTK ZU)
• Internetowy Portal Orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego
• Informacja o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w 2019 roku (druk sejmowy nr 857)
• Proces prawotwórczy w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, wyd. 5., Warszawa 2006. trybunal.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-23)].
• Omówienia wybranych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego – od 2000 roku
• Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego – statystyka od 1986