Wczesny buddyzm

Ok. XV wieku p.n.e. Indoariowie po przekroczeniu Hindukuszu rozpoczęli podbój Półwyspu Indyjskiego. Ich przybycie zbiegło się z upadkiem cywilizacji doliny Indusu (ok. XIII wieku p.n.e.), której północne, pokrywające się z terenem dzisiejszego Pendżabu obszary, początkowo zasiedlili. Od X wieku p.n.e. stopniowo przesuwając się w kierunku wschodnim, zajmowali żyzne ziemie pomiędzy Indusem i rzeką Jamuną, gdzie stworzyli wysokorozwiniętą cywilizację, składającą się z grupy samodzielnych, rywalizujących ze sobą państewek. Ich cechą wspólną pozostawała religia oparta o Wedy, a także społeczny podział na cztery klasy (warny), dwie wyższe: kapłanów i wojowników oraz dwie niższe: rolników i niewolnych^[2][3].

Wraz z rozwojem cywilizacyjnym i licznymi zapożyczeniami z religii ludów podbitych, wedyzm wyewoluował w kierunku braminizmu, religii mocno zrytualizowanej i zdominowanej przez dziedzicznych kapłanów. Ci, którym nie wystarczały proste wierzenia oparte o kult sił przyrody, wiedzę natury filozoficzno-religijnej czerpały z Upaniszad (komentarze do Wed). Ich motywem przewodnim były rozważania o brahmanie (byt absolutny) oraz jego relacje z transmigrującym (reinkarnującym się) atmanem^[4][5] (duszą osobową).

Osobne artykuły: Historia Indii i Samana.

Życie i działalność Gautamy Buddy przypadły na okres istotnych przemian politycznych i ekonomicznych w Indiach, w VI wieku p.n.e.^[5][6][7] Przejście od gospodarki naturalnej do opartej na pieniądzu gospodarki towarowej zapoczątkowało niespotykany dotąd w historii rozwój produkcji i handlu. Korzystała na tym nowo powstała klasa kupców oraz władcy, którzy w celu zdobycia wytworzonych bogactw, posuwali się do gwałtów i bezprawia^[5][6].

W tym czasie w północnej części półwyspu rywalizowało ze sobą 16 państw, monarchii i republik, pogrążonych w permanentnej wojnie, a kilka z nich zorganizowanych w sposób autokratyczny, szukało powszechnej dominacji. Zgromadzone dobra pozwalały co ambitniejszym władcom na zbudowanie potężnych monarchii i zmuszenie mniejszych sąsiadów do uległości. Frustracja wywoływana bezradnością wobec tych, ingerujących w tradycyjny sposób życia zmian, rodziła poczucie zagrożenia wśród mieszkańców mniejszych krain. Obawiali się oni utraty niezależności, a co za tym idzie swojej dotychczasowej pozycji społecznej, determinującej jakość egzystencji w systemie kastowym^[5][6].

W tych okolicznościach silnie zrytualizowana religia bramińska okazała się zawodna, nie potrafiąc zapewnić oparcia w nowej, stymulującej ale również pełnej zagrożeń sytuacji. Nasilił się za to, zakorzeniony w tradycji sięgającej czasów cywilizacji doliny Indusu i opozycyjny w stosunku do braminizmu ruch filozoficzno-religijny, reprezentowany przez tzw. śramanów. Byli to wędrowni, wywodzący się z różnych kast i żyjący z jałmużny asceci^[8], którzy odrzucali opartą na Wedach religię, a pozostając na marginesie życia społecznego dążyli do uspokojenia umysłu poprzez umartwienie i jogę oraz rozmyślania natury filozoficznej i nauczanie. Negując tradycyjne, boskie wyobrażenie praw rządzących wszechświatem, zaczęli szukać satysfakcjonującego wyjaśnienia nurtujących ich pytań poprzez racjonalizację, znacznie przyczyniając się do rozwoju astronomii, matematyki i medycyny. Doprowadziło to odrzucenia wiedzy opartej na autorytecie i założenie jej weryfikowalności^[5][6].

W sferze religijnej większość śramanów przyjmowała, zapoczątkowaną przez Upaniszady doktrynę reinkarnacji, zakładając jednak, że celem najwyższym nie powinno być ziemskie szczęście (osiągalne poprzez moralne życie, które w przyczynowo-skutkowym prawie karmana zapewnia dobre odrodzenie), ale całkowite wyzwolenie transmigrującej duszy z cyklu wcieleń^[6].

Osobny artykuł: Budda Siakjamuni.

Chociaż pojawiały się próby wyjaśnienia fenomenu Buddy poprzez konotacje mityczne^[9] (szczególnie wśród uczonych XIX-wiecznych), w świetle współczesnych badań, historyczność założyciela buddyzmu nie budzi już żadnych wątpliwości^[9][10]. Przedmiotem długoletniej dyskusji pozostawała także kwestia datowania, szeroko opisywanej w źródłach paranirwany (momentu śmierci), stanowiącej punkt wyjścia dla wszelkich ustaleń chronologicznych. Pomimo nie do końca wyjaśnionych wątpliwości^[11][12] od dłuższego czasu przyjmuje się jednak, że Budda zmarł ok. roku 480 p.n.e.^[13], a dokładniej w 486 p.n.e.^[14][15] (na podstawie informacji źródłowych o tym, że w chwili śmierci miał 80 lat, wnioskuje się, że urodził się w 566 p.n.e.^[14])

Przyszły Budda przyszedł na świat jako Siddhartha z rodu Gautama (Gotama), z plemienia Siakjów (jego przydomek Siakjamuni oznacza mędrca z kraju Siakjów, sanskr. muni mędrzec^[16]). Jego ojcem był władca małego miasta-państwa Kapilavastu, utożsamianego współcześnie ze stanowiskiem archeologicznym na terenie miasta Tilaurakot w południowym Nepalu^[17]. Państwo Siakjów pozostawało w zależności od któregoś z większych sąsiadów, ale posiadało ustrój republikański, a władca był obieralny^[14].

Pomimo tego, iż młody książę Siddhartha miał rodzinę (żonę i syna), w wieku 29 lat zdecydował się porzucić bliskich, aby wieść życie śramana. Po 6 latach praktyk jogicznych i ascezy osiągnął oświecenie (miał wtedy 35 lat) i rozpoczął nauczanie^[18].

Osobne artykuły: Sangha (buddyzm) i Wihara.

Pierwszymi uczniami oświeconego Buddy byli asceci z Parku Jeleni w indyjskiej miejscowości Sarnath, z którymi ten medytował przez kilka wcześniejszych lat. Podobnie jak w przypadku innych szkół, wokół zrealizowanego mistrza i jego uczniów zgromadzili się świeccy, chcący podążać ich drogą^[19]. Pierwotna buddyjska sangha zorganizowana była wokół czterech niezależnych grup: dwóch zakonnych (mnichów bhikszu i mniszek bhikuszini) oraz dwóch świeckich (mężczyzn upasaka i kobiety upasika). Mnisi zajmowali się praktyką i nauczaniem, a świeccy zapewniali im środki niezbędne do życia^[20]. Poszczególne zgromadzenia pozostawały od siebie niezależne, a mnisi spotykali się regularnie w celu uregulowania spraw bieżących, przy czym decydował głos większości (wzorem dla tej praktyki był prawdopodobnie republikański ustrój rodzimego miasta Siakjamuniego^[6]). W celu uniknięcia konfliktów z władzami i niepotrzebnych napięć wewnątrz zgromadzeń, do wspólnoty nie przyjmowano ludzi w służbie królewskiej, przestępców chcących uniknąć odpowiedzialności oraz osób chorych zakaźnie. Wewnątrzwspólnotowe zasady współżycia opisane zostały w tzw. Vinayi^[14][21].

Warto zwrócić uwagę na to, iż założone przez Buddę zgromadzenie nie było ani jedynym, ani nawet największym w tym czasie. Oprócz Siakjamuniego i jego uczniów istniało sześć innych szkół, skupionych wokół cieszących się dużym autorytetem nauczycieli z kręgu śramanów. Należeli do nich:

• Maskarin Gośala przywódca adźiwików, którego poglądy oscylowały wokół fatalizmu
• jego uczeń Mahawira założyciel szkoły dżinijskiej
• Adźita Keśakambali przedstawiciel materializmu
• Kakuci Katjajana (eteryczność)
• Sandżajin Wajratiputra (agnostycyzm)
• Purana Kaśjapa^[6][8] (zaprzeczenie wszelkiej moralności, swoisty nihilizm).

Osobne artykuły: Buddyzm i Dharma.

Budda nie zostawił żadnych spisanych nauk, pomimo tego iż od momentu oświecenia działał przez kolejnych 45 lat. Dlatego też w trzy miesiące po jego śmierci odbył się pierwszy sobór buddyjski, na którym recytowano z pamięci wskazania mistrza, po czym spisano je w formie tzw. sutr, które razem z Vinayą (reguły monastyczne) i Abhidharmą (komentarze) stworzyły kanoniczną Tripitakę^[22].

Dostęp do sutr zgromadzonych w Tripitace nie oznacza jednak bezpośredniego wglądu w pierwotne nauczanie Buddy. Ze względu na to, iż każda z późniejszych tradycji (pozainyjskich) stworzyła własne tłumaczenia i komentarze, różnią się ona od siebie znacznie, również w kwestiach natury doktrynalnej. Na domiar złego oryginalne indyjskie teksty zostały zniszczone w wyniku trzynastowiecznych, muzułmańskich najazdów oraz związanego z nimi planowego burzenia szkół i klasztorów^[23].

W tej sytuacji porównano teksty Tripitaki różnych tradycji oraz dokonano przeglądu źródeł zewnętrznych. Szybko okazało się, że rekonstrukcję pierwotnej doktryny ułatwia porównanie sutr do nauczania współczesnych Buddzie konkurencyjnych szkół oraz w miarę możliwości odtworzenie ich wzajemnych relacji (w kwestiach doktrynalnych). W ten sposób ustalono, że wczesny buddyzm charakteryzowało^[24]:

• odrzucenie wiedzy opartej na autorytecie oraz podkreślenie, że prawda musi zostać odkryta osobiście przez praktykującego (empiryzm i weryfikowalność)
• przekonanie o skuteczności działania (stanowisko opozycyjne do fatalizmu Adźiwików)
• brak przywiązania, osiąganego poprzez tzw. „drogę środka”, czyli odrzucenie hedonizmu i nadmiernej ascezy
• przekonanie o powszechnej nietrwałości
• przekonanie o powszechnej przyczynowości (prawo karmana)
• przekonanie o ograniczonych możliwościach poznania i wiedzy

W tym świetle doktryna buddyjska wyłamuje się z prostych prób zakwalifikowania jej jako religii lub filozofii i według badaczy ...tak długo jak religia opisywana będzie przy użyciu terminów wyłącznie teistycznych, a filozofia z pominięciem kwestii czysto duchowych i etycznych, buddyzm nie będzie żadną z nich^[25].

• H. Akira: A History of Indian Buddhism. From Sakyamuni to Early Mahayana. University of Hawaii Press, 1990, seria: Asian Studies at Hawaii, No. 36. ISBN 0-8248-1203-4.
• H. Bechert: The date of the Buddha reconsidered. W: Paul Williams (red.): Buddhism. Critical Concepts in Religious Studies. T. I: Buddhist Origins and the Early History of Buddhism in South and Southeast Asia. Londyn, Nowy Jork: Routledge, 2005. ISBN 978-0-415-33227-9.
• I.S. Cousins: The dating of the historical Buddha: a review article. W: Paul Williams (red.): Buddhism. Critical Concepts in Religious Studies. Londyn, Nowy Jork: Routledge, 2005. ISBN 978-0-415-33226-2.
• M. Eliade: Joga. Nieśmiertelność i wolność. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984. ISBN 83-01-02268-X.
• R. Gethin: The Foundations of Buddhism. Oksford, Nowy Jork: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-289223-1.
• J. Grimes: A Concise Dictionary of Indian Philosophy. Albany: State University of New York Press, 1996. ISBN 0-7914-3068-5.
• J. Kieniewicz: Historia Indii. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985. ISBN 83-04-01896-9.
• E. Lamotte: History of Indian Buddhism. Louvain, Paryż: Peeters Press, 1988, s. 13-22. ISBN 90-6831-100-X.
• M. Mejor: Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001. ISBN 83-7255-185-5.
• H. Nakamura: Indian Buddhism. A Survey With Bibliographical Notes. Delhi, Varanasi, Patna, Madras: Motilal Banarsidass, 1987, seria: Buddhist Tradition Series. ISBN 81-208-0272-1.
• E.J. Rapson (red.): The Cambridge History of India. T. I: Ancient India. Cambridge: Cambridge University Press, 1922.
• B. Sangharakshita: Buddhism. W: A.L. Bashama (red.): A Cultural History of India. Oksford, Nowy Jork: Oxford University Press, 1975. ISBN 0-19-563921-9.
• B. Stein: A History of India. Second Edition. Malden, Oksford: Wiley-Blackwell, 2010, seria: The Blackwell History of the World. ISBN 978-1-4051-9509-6.
• A.K. Warder: Indian Buddhism. New Delhi: Jainendra Prakash Jain At Shri Jainendra Press, 2004. ISBN 81-208-1741-9.
• A.K. Warder. On the Relationships between Early Buddhism and Other Contemporary Systems. „Bulletin of the School of Oriental and African Studies”. 18 (1), 1956. University of London. Cambridge University Press. ISSN 0041-977X. (ang.).