Wuliwya
Qullasuyu Estado Plurinacional de Bolivia, Qullasuyu Achka Kawsyallaqtayuq Mamallaqta | |
Wuliwyapa⠀wallqanqan | Wuliwyapa unanchan |
| |
Llaqta qayanqillqa | La Unión es la Fuerza |
---|---|
Llaqta taki | Buliwyap llaqta takin |
Kamachiy | |
Kamachina laya | república parlamentaria (es) |
Umalliq | Luis Arce |
Umalliq ministru | Luis Arce |
Parlamento | Buliwya Achka Nasyun Kamachi Quq Rimana Huñunakuy |
Simikuna | Qhichwa simi, Aymara simi Kastilla simi Wak simikuna aswan |
Uma llaqta | Chuqichaka |
Allpa-saywachiy | |
Arya | 1 098 581 km 2 |
Suyukuna | Beni suyu Chuqichaka suyu Quchapampa suyu Chuqiyapu suyu Uru Uru suyu Santa Krus suyu P'utuqsi suyu Tarija suyu Pando suyu aswan |
Hatunnin llaqta | Santa Kurus |
Hanaq-kay | Min. Parawayi mayu (90 m) Max. Sajama (6542 m) |
Yaku | % |
Pacha UTC | UTC−4 (es) America/La_Paz (es) America/Cochabamba (es) |
Runa-kaqnin | |
Runap-sutin | Wuliwya-runa |
Runakuna | 11 051 600 (2017) hab. |
Density | 10,06 hab./km2 |
Wiñaykawsay | |
Paqarisqan pacha | 1825 |
Piruw-Qullasuyu Huñunakuy | 1836-1839 |
Pasiphiku Maqanakuy | 1879-1884 |
Ekonomiya | |
Sutichasqa RLR | 37 508 642 112,88 $ (2017) 3 567 515 918,958 (2016) |
RLR (RKK) | 83 723 406 644 dólar internacional (es) (2017) 4 869 781 146 (2016) |
Sutichasqa RLR per cápita | 3393 $ (2017) 276 (2016) |
RLR (RKK) per cápita | 7575,682 dólar internacional (es) (2017) 333,353 (2016) |
Llamkanaqkaq indisi | 3 % |
RPI | 0,692 (2021) |
Inflasyun | 4 % (2016) |
Llaqtaqullqi | boliviano (es) |
Aswanraq | |
ISO tuyru | BO |
Internet tuyru | .bo (es) |
Karurimana tuyru | +591 |
Kaypi wankurisqa | Asociación Internacional de Fomento (es) Awya Yala Mama Llaqtakunap Tantanakuynin Banco Internacional de Reconstrucción y Fomento (es) Comunidad Andina Corporación Financiera Internacional (es) aswan |
Wuliwya, Puliwya (Pulipya) icha Qullasuyu[1] (Kastilla simipi: Bolivia) nisqaqa Urin Apya Yalapi mama llaqtam. Uma llaqtakuna Chuqichaka Chuqiyapupas.Puliwyap umalliqnin 2006 watamanta 2019 watakamam Evo Morales karqan. Kunanqa umalliq manam kachkanchu, chaywanpas, Luwis Allwirtu Arsi Qataqura umallinatam kamachichkan.
J'allpa saywachi
- Urqukuna: Illampu ( 6.421 m) - Illimani (6.439 m) - Sahama (6.542 m) - Aqutanku - Anquhuma - Kapurata - Chakaltaya - Chawpi Urqu - Wayna P'utuqsi - P'utuqsi urqu - Huriqi - Likankawur - Mururata - Parinaquta - Pumirapi - Sapaliri - Tuqurpuri - Huriqi - Wayaqi - Lipis - Uturunku - Sayrikapur
- Quchakuna: Titiqaqa qucha, Uru-Uru qucha, Pukaqucha, Q'umirqucha, Yuraqqucha, Puwpu qucha, Chilata qucha, Quwiphasa kachi qucha, Uyuni kachi qucha, Suárez qucha , Suchi qucha, Kañapa qucha, Asnaq qucha
- Mayukuna: Amarumayu, Chuqiyapu mayu, Beni mayu, Hatun Sach'amayu, Huchusuma mayu, Wapay mayu, Mayutata, Mamuriy mayu, Pillkumayu, Kunturillu mayu, Arqi mayu
- Wat'akuna: Titiqaqa wat'a - Challwawat'a - Chilliqa wat'a - Killawat'a - Pansa wat'a - Qhuchiwat'a
- Amachasqa sallqa suyukuna: Puliwyapi amachasqa sallqa suyukuna - mamallaqta parkikuna risirwakunapas
Llaqta pusay Rak'iy
Wuliwiya suyupiqa hisq'un suyum, 112 puruwinsiya, 339 munisipyu.
Suyu | km² | Runakuna | Runakuna/km² | Uma llaqta | |
---|---|---|---|---|---|
Wini | 213.564 | 362.521 | 1,70 | Kimsantin llaqta | |
Chuqichaka | 51.524 | 531.522 | 10,32 | Chuqichaka | |
Quchapampa | 55.631 | 1.455.711 | 26,17 | Quchapampa | |
Chuqiyapu | 133.985 | 2.350.466 | 18,04 | Chuqiyapu | |
Uru Uru | 53.588 | 391.870 | 7,31 | Uru Uru | |
Pando nisqa | 63.827 | 52.525 | 0,82 | Cobija | |
P'utuqsi | 118.218 | 709.013 | 6,00 | P'utuqsi | |
Santa Kurus | 370.621 | 2.029.471 | 5,48 | Santa Kurus | |
Tariha | 37.623 | 391.226 | 10,40 | Tariha | |
llapan | 1.098.581 | 8.274.325 | 7,56 | . |
Kawpay
- Rimana huñunakuyninqa Buliwya Achka Nasyun Kamachi Quq Rimana Huñunakuymi.
- Wuliwyap Umalliqnin
Runakuna
2006 watapi Puliwya suyupi 9.627.269 runa kawsasqan (8,76 runa/km²).
Runa llaqtakuna
Puliwya suyupiqa achka runa llaqtam, inrihina ayllu llaqtam.
Tukuy Puliwya suyu runakunamanta 4.133.138 inrihina kanku (ine. 2001), paykunaqa 36 qutupi llaqtachakunku. Suyupi tukuy 4.141.187 mana inrihina kawsan.
Pachan runakuna
Suyu | Llapan | Llaqta kiti | Chakrapura kiti |
Beni | 50.630 | 23.174 | 27.456 |
Chuqichaka | 345.010 | 114.889 | 230.121 |
Quchapampa | 999.963 | 446.960 | 553.003 |
Chuqiyapu | 1.402.184 | 709.445 | 692.739 |
Uru Uru | 238.829 | 106.269 | 132.560 |
Pando | 6.039 | 2.895 | 3.144 |
P'utuqsi | 572.592 | 134.518 | 438.074 |
Santa Kurus | 447.955 | 276.559 | 171.396 |
Tarija | 69.936 | 42.633 | 27.303 |
llapan | 4.133.138 | 1.857.342 | 2.275.796 |
Uma runa llaqtakuna
- Qhichwa (1.558.277)
- Aymara (1.098.317)
- Chikitanu (184.288)
- Waraniyi (133.393)
- Moxos (76.073)
- Muwima (5.162)
- Warayu (9.863)
- Chiman (4.528)
- Takana (3.056)
Pukyu: Wigberto Rivero Pinto (2006) [1]
Halla runakuna
Suyu | Llapan | Llaqta kiti | Chakrapura kiti |
Beni | 311.891 | 225.978 | 85.913 |
Chuqichaka | 186.512 | 103.237 | 83.275 |
Quchapampa | 455.748 | 409.449 | 46.299 |
Chuqiyapu | 948.282 | 842.701 | 105.581 |
Uru Uru | 153.041 | 129.841 | 23.200 |
Pando | 46.486 | 17.925 | 28.561 |
P'utuqsi | 136.421 | 104.565 | 31.856 |
Santa Kurus | 1.581.516 | 1.269.089 | 312.427 |
Tarija | 321.290 | 205.103 | 116.187 |
llapan | 4.141.187 | 3.307.888 | 833.299 |
- (Pukyu: www.ine.gov.bo, (2001))
Rimaykuna
Puliwya suyupiqa kastilla, qhichwa, aymara, waraniyi simikunatam lliwmanta astawan rimanku.[2]
Simi | Rimaqkuna |
---|---|
Qhichwa simi | 2.281.198 |
Aymara simi | 1.525.321 |
Waraniyi simi | 62.575 |
Huk pachan simi | 49.432 |
Kastilla simi | 6.821.626 |
Hawa simi | 250.754 |
Pachan similla | 960.491 |
Kastilla simi pachan simipas | 2.739.407 |
Kastilla simi hawa simipas | 4.115.751 |
Iñiy
- Kristiyanu iñiy
- Tawantinsuyu iñiy
- hukkunapas
Astawan hatun llaqtakuna
Llaqta | Runakuna (2001) | Runakuna (~ 2009) | Llaqta | Runakuna (2001) | Runakuna (~ 2009) |
---|---|---|---|---|---|
Santa Krus | 1.113.582 | 1.614.618 | Wiyacha | 29.108 | 35.968 |
Chuqiyapu | 789.585 | 887.512 | Villazón | 28.045 | 34.787 |
Altu llaqta | 647.350 | 949.912 | Tikipaya | 26.732 | 30.480 |
Quchapampa | 516.683 | 616.943 | Kamiri | 26.505 | 33.216 |
Uru Uru | 201.230 | 232.114 | Panti llaqta (Bermejo) | 26.059 | 32.992 |
Chuqichaka | 193.876 | 295.455 | Tupisa | 21.707 | 24.842 |
Tarija | 135.783 | 204.423 | Kuwiha | 20.820 | 43.813 |
P'utuqsi | 132.966 | 164.600 | Llallawa | 20.065 | 18.340 |
Sakawa | 92.581 | 105.105 | San Inasyu | 19.401 | 27.657 |
Montero | 78.294 | 100.911 | Warnes | 17.872 | 26.888 |
Kimsantin llaqta (Trinidad) | 75.987 | 94.348 | San Borja | 16.891 | 23.664 |
Killaqullu | 74.980 | 85.224 | Villamontes | 16.113 | 23.732 |
Yakuywa | 64.611 | 87.914 | Qutuqa | 15.181 | 22.842 |
Riberalta | 64.511 | 88.059 | Wanuni | 15.106 | 17.172 |
Qullqapirwa | 41.637 | 47.430 | Punata | 14.742 | 17.336 |
Wayaramirin | 33.095 | 37.612 | Yapakani | 14.589 | 22.569 |
Mama llaqta
Puliwyaqa 1825yuq watamantapacha chunka isqunniyuq hatun kamachi riqsin.
Akllanakuspa kamachinakuy 1982 watamanta
- Hernán Siles Zuazo (1982-1985)
- Víctor Paz Estenssoro (1985-1989)
- Jaime Paz Zamora (1989-1993)
- Gonzalo Sánchez de Lozada (1993-1997)
- Hugo Banzer Suárez (1997-2001)
- Jorge Quiroga Ramírez (2001-2002)
- Gonzalo Sánchez de Lozada (2002-2003)
- Carlos Mesa (2003-2005)
- Eduardo Rodríguez Veltzé (2005-2006)
- Evo Morales (2006 - 2010)
Iskay waranqa pichqayuq watapi qhapaq intiraymi killapi Evo Morales Susyalismuman Rikch'arimuy partidumanta Movimiento al Socialismo (MAS) nisqa, huk ñiqin umalliq inrihina Puliwya suyumanta, Puliwya suyu runakunamanta 54 % akllanasqa karqan. Iskay waranqa suqtayuq watapi, qhulla puquy killa iskay chunka iskayniyuq p'unchawmantam Buliwyap umalliqnin kachkan.
Raki pusanakuna
Suti (Kamaqkuna)
- Acción Democrática Nacionalista ADN (Hugo Banzer Suárez)
- Izquierda Unida IU
- Susyalismuman Rikch'arimuy MAS (Evo Morales)
- Movimiento Bolivia Libre MBL
- Movimiento de Izquierda Revolucionaria MIR (Jaime Paz Zamora)
- Movimiento Nacionalista Revolucionario MNR (Víctor Paz Estenssoro)
- Nueva Fuerza Republicana NFR (Manfred Reyes Villa)
- Partido Socialista de Bolivia PS (Marcelo Quiroga Santa Cruz)
- Poder Democrático Social PODEMOS (Jorge Quiroga Ramírez)
- Movimiento Sin Miedo MSM (Juan Del Granado Cosio)
- Falange Socialista Boliviana FSB (Oscar Unzaga de la Vega)
Pachakuti inrihina Rikch'arimuy (Movimiento Indígena Pachakuti (MIP)) nisqaqa huk buliwyanu partiduman rikch'akuq inrihina tantanakuymi, 2000 watapi Felipe Quispep kamarisqan.
Saywakuna
Saywakuna | |||
Mama llaqta | Pacha | Mayu / Qucha | Llapan |
---|---|---|---|
Arhintina | 471 | 302 | 773 |
Parasil | 750 | 2.673¹ | 3.423 |
Chirisuyu | 830 | 20 | 850 |
Parawayi | 691 | 50 | 741 |
Piruw | 513 | 534² | 1.047 |
Pacha | 3.469 | ||
Mayu / Qucha | 3.579 | ||
Llapan | 6.834 | ||
1 = 95 km quchakuna |
Musiku
- Qhuya, allpa llamk'ay, challway, atukay
Karu puriy
Buliwya suyuqa ima munay rikukuyniyuq, imaymananiray kawsayniyuq, raymikunayuq, takikunayuq. Kay suyuqa hamuqkunapaq imaymana kawsaykunata kicharin. Kanqan: qaqa siqaykuna, mayupi wamp'upi tuytuykuna, puriykuna, pisqukuna, sallqa kawsay qhawaykunapas, q'uñi unu wayt'aykuna, ñawpa willakuykuna, wasichakuy, ñawpa wasichakuyninkuna qhawaykunapis.
Santa Krus suyupi tarikullantaq Noel Kempff Mercado mamallaqta parki. 2000 watapi UNESCO nisqa Tukuy runakunap qhapaq kaynin rimarirqan. Suqta llaqtaqa Santa Krus suyupi tukuy runakunap qhapaq kaynin kan, Misiones jesuíticas de Bolivia nisqa. Chuqiyapu suyupitaq Titiqaqa qucha Titiqaqa wat'a wan Killawat'a wan, hinaspa Tiwanaku kan. P'utuqsi suyupitaq askha sumaq quchakuna kachi quchakunapas (Uyuni kachi qucha, Pukaqucha, Q'umirqucha, Yuraqqucha, Uru-Uru qucha), hatun urqukuna (Aqutanku, Likankawur, Lipis, Uturunku) hinaspapis ch'in pacha tarikullantaq. Chuqichaka llaqtapitaq ima munay ñawpa wasikuna kan. Quchapampa suyutaq unay pacha mawk'a Inkallaqta llaqtayuq, askha sumaq quchakunapas.
Buliwya suyupi tarikuq kaqkuna:
- Sach'a Rumi, Siluli ch'in pachapi
- Rimana huñunakuypa wasin, Chuqiyapu llaqtapi
- Palacio de la Corte Suprema de Justicia, Chuqichaka llaqtapi
- Siku takiqkuna, Buliwya
- Uru Uru pukllay llaqtapi (2007 watapi)
Yachay tarpuy
Raymikuna
- Anata Andina, Pujllay
- Uru Uru pukllay
Tusuykuna
Caporales, Diablada, Cueca, Llamerada, Macheteros, Morenada, Saya, Suri Sikuri, Takirari, Tobas
Simi kapchiy
|
|
|
Kapchiy
- Llimpiqkuna / Kapchqiqkuna: Melchor Pérez de Holguín, Marina Núñez del Prado
Taki kapchiy
- Qutukuna: Pukaj Wayra, Los Kjarkas, Wara, Khanata, Paja Brava, Savia Andina, Ruphay, Grupo Aymara
- Takiqkuna: Natividad Betty Veizaga Siles, payqa Pukaj Wayra qutumanta (1977); Luzmila Carpio, Emma Junaro
- Waqachinakuna: Siku, Qina, Tarka, Pinkuyllu, Charanku
Rikchakuna
- Buliwya (NASA, 2002)
- Tinku
- Suri Sicuri, Salzburgopi, Austriapi 2007
- Suri Sicuri, Salzburgopi, Austriapi 2007Suri Sicuri, Salzburgopi, Austriapi 2007
- Entrada del Virrey Arzobispo Morcillo en Potosí, Melchor Pérez de Holguín (Museo de América, Madrid)
- Puliwya suyup runa chuntun (waranqakunapi), <- qhari - warmi ->
- Puliwyapi runakuna, (1961-2003)
Yachachiy
Llaqta taki
Kaypipas qhaway
Pukyukuna
Hawa t'inkikuna
- kawsaywan culturawan quechua runaqta (kastilla simipi)
- Desarrollo del Milenio Nisqamanta Ruwaykuna, Desarrollo Human o Nisqaman Khusqachasqa (Kastilla simipi, Qhichwa simipi, Aymara simipi, Guarani simipi)
- Bolivia suyumanta Presidente Constitucional Eduardo Rodriguez Veltzé parlaynin, 9-VI-2005
- Agencia Española de Cooperación Internacional (AECI) en Bolivia
Buliwyapi amachasqa sallqa suyukuna | ||
---|---|---|
Mamallaqta parkikuna: Amboró · Awarawi · Carrasco · Isiboro Secure · Iñao · Kaa Iya · Madidi · Noel Kempff Mercado · Qutapata · Sajama · San Matías · Tunari · Turu Turu · Utukis | ||
Mamallaqta risirwakuna: Eduardo Abaroa · Manuripi-Heath Amarumayu · Tarikiya | ||
Risirwakuna: Apulupampa · Beni · Palmar · Pilón Lajas · Sama urqukuna · Tukawaka · Ulla Ulla | ||
Ramsar k'itikuna: Kunsipsyun qucha · Pantanal · Pukaqucha · Puwpu qucha · San José · Titiqaqa qucha · Uru-Uru qucha |
Buliwya suyupi runa llaqtakuna | ||
---|---|---|
Antikuna, Qullaw: Aymara runa · Chipaya runa · Qhichwa runa · Uru runa | ||
Amarumayu sach'a-sach'a suyu: Aphru-buliwiyanu · Araona · Ayoreo · Baure · Kanichana · Kawiña · Kayuwawa · Chaqubu · Chiman · Chikitus · Ese'eqha · Warasuqwe · Warayu · Itonama · Huwakinyanu · Leqos · Machineri · Maropa · Moré · Moseten · Mowima · Musu · Yura (Nawa) · Pakawara · Siryono · Takana · Toromona · Yaminawa · Yuki · Yurakari | ||
Hatun Chaku: Tapiete runa · Waraniyi runa (Chiriwanu, Simba) · Weenhayek runa | ||
Hukkuna indihina runa llaqtakuna: Qumlik | ||
Mawk'a runa llaqtakuna: Inka | ||
Urin Awya Yalapi mama llaqtam |
---|
Arhintina · Parasil · Qullasuyu · Chirisuyu · Ikwayur · Kulunsuyu · Parawayi · Piruw · Surinam · Uruwayi · Wayana · Winisuyla · Ransis Wayana ( Ransiya ) · Malwina wat'akuna |