Уран (химик элемент)
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Атом номеры | 92 | |||
| Матдәнең тышкы күренеше | ||||
| Атомның үзлекләре | ||||
| Атом массасы (моляр масса) | 238,02891 (3) а. м. б. (г/моль) | |||
| Атом радиусы | пм | |||
| Ионлаштыру энергиясе (беренче электрон) | кДж/моль (эВ) | |||
| Электрон конфигурациясе | ||||
| Химик үзлекләре | ||||
| Ковалент радиусы | пм | |||
| Ион радиусы | пм | |||
| Электр тискәрелеге (Полинг буенча) | ||||
| Электрод потенциалы | ||||
| Оксидлашу дәрәҗәсе | ||||
| Матдәнең термодинамик үзлекләре | ||||
| Тыгызлык | 18,97 г/см³ | |||
| Моляр җылы сыешлыгы | Дж/(K·моль) | |||
| Җылы үткәрүчелек | Вт/(м·K) | |||
| Эрү температурасы | K | |||
| Эрү җылылыгы | 1132,4 кДж/моль | |||
| Кайнау температурасы | 3818 K | |||
| Парга әйләнү җылылыгы | кДж/моль | |||
| Моляр күләм | см³/моль | |||
| Матдәнең кристаллик рәшәткәсе | ||||
| Рәшәткә төзелеше | ||||
| Рәшәткә параметрлары | Å | |||
| Дебай температурасы | K | |||
Уран (лат. Uranium, U) — Менделеевның периодик таблицасының 7 период элементы. Тәртип номеры - 92.Атом массасы — 238,029; актиноидларга карый. Уранда радиоактив элементлар аз, тотрыклы изотоплары юк. Аның иң киң таралган изотобы уран-238 (146 нейтронлы, табигый уранда 99,3 % тәшкил итә) һәм уран-235 (143 нейтронлы, табигый уранда нисбәте 0,7204 %).
Символы
Уран элементының символы — U (Уран дип укыла).
Тарихы
Уран 1789 елда Клапрот Мартин Генрих тарафыннан ачыла. Клапрот аны яңа элемент тип исәпләп, Уран планетасы хөрмәтенә шундый исем бирә.
Уран илле ел металл дип исәпләнеп йөри. 1841 елда гына француз химигы Эжен Пелиго (1811—1890) металлга охшаш ялтыравыклы булса да, Клапрот уран элемент түгел, UO2 оксиды дип исбатлый. 1840 елда Пелиго гади матдә уранны аерып ала һәм аның атом авырлыгын билгели.
Уранны өйрәнүдә киләсе мөһим адымны 1874 елда Д. И. Менделеев ясый. Ул үзе эшләгән периодик системасына таянып, уранны таблицасының иң ерак шакмагына урнаштырган. Элек уранның атом авырлыгын 120-гә тигез дип санаганнар. Менделеев бу микъдарны ике тапкыр арттыра. 12 елдан соң аның фикере немец химигы Циммерман (J. Zimmermann) тәҗрибәләре белән раслана[1].
1896 елда, уран тикшергәндә, француз галиме Антуан Анри Беккерель очраклы рәвештә радиоактив таркалуны (радиоактивный распад) ача.
Табигатьтә
Уран — күп санда очрый торган иң зур номерлы элемент. Җир кабыгы тәшкиләтенең 0,00027 % (авырлыгы) тәшкил итә, диңгез суында концентрациясе — 3,2 мкг/л (башка мәглүмат буенча, 3,3·10-7 %). Литосферада уран нисбәте 3 яки 4 ·10−4%[2] дип бәяләмә бирелә.
Уран чыгарган илләр
| № | Ятма атамасы | Илдә | Запасы, т | Оператор ятмасы | эшли башлаган |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Төньяк Хорасан | Казакъстан | 200 000 | Казатомпром | 2008 |
| 2 | Мак-Артур-Ривер |  Австралия | 160 000 | Cameco | 1999 |
| 3 | Сигара-Лейк |  Канада | 135 000 | Cameco | |
| 4 | Көньяк Эльконское |  Русия | 600 112 | Атомредметзолото | |
| 5 | Инкай | Казакъстан | 900 75 | Казатомпром | 2007 |
| 6 | Стрельцовский | Русия | 50 000 | Атомредметзолото | |
| 7 | Зоовч Овоо |  Монголия | 50 000 | AREVA | |
| 8 | Моинкум | Казакъстан | 700 43 | Казатомпром, AREVA | |
| 9 | Мардая | Монголия | 22 000 | Resources Khan, Атомредметзолото, Монголия Хөкүмәт | |
| 10 | Ирколь | Казакъстан | 18 900 | Казатомпром, China Guangdong Nuclear Power Co | 2009 |
| 11 | Сары Су |  Украина | 12 000 | ВостГок | 1959 |
| 12 | Олимп-Дэм | Австралия | 1988 | ||
| 13 | Россинг | Намибия | 1976 | ||
| 13 | Доминион | Көньяк Африка Җөмһүрияте | 2007 | ||
| 13 | Рейнджерс | Австралия | 1980 |
Шулай ук карагыз
Искәрмәләр
Әдәбият
- Уран// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 27-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Уран, химический элемент // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
- Handbook of chemistry and physics / Editor-in-Chief David R. Lide. — 84th edition 2003-2004. — CRC Press, 2004.
- Emsley, John. Uranium // Nature's Building Blocks: An A to Z Guide to the Elements(ингл.). — Oxford: Oxford University Press, 2001. — P. 476—482. — ISBN 978-0-19-850340-8.
- Seaborg, Glenn T. Uranium // The Encyclopedia of the Chemical Elements(ингл.). — Skokie, Illinois: Reinhold Book Corporation, 1968. — P. 773—786.
Чыганаклар
- Atomic Weights of the Elements 2001, Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.(ингл.)
- IUPAC Standard Atomic Weights Revised 2005 елның 29 декабрь көнендә архивланган. (2005).(ингл.)
Сылтамалар
- Уран//Большая российская энциклопедия(үле сылтама)
 | Викиҗыентыктагы медиафайллар? |
|---|
- Бекман, И. Н. Уран. — Вена, 2008.
- Uranium. WebElements.
- Уран. Популярная библиотека химических элементов. Электронная библиотека Наука и техника. әлеге чыганактан 2012-01-14 архивланды. 2022-11-17 тикшерелгән.
- Section 6.0 Nuclear Materials (1999-02-20).
- Леонов, Николай (2011-03-09). Россия продала США значительные запасы оружейного урана. Столетие.Калып:НеАИ
- «What is Uranium?». әлеге чыганактан 2013-02-24 архивланды. 2022-11-17 тикшерелгән.
