Alabama
Alabama (ing. Alabama /ˌæləˈbæmə/) — ABŞ-nin cənub-şərq bölgəsində yerləşən ştat. Şimalda Tennessi, şərqdə Corciya, cənubda Florida və Meksika körfəzi, qərbdə Missisipi ilə həmsərhəddir. Alabama ərazisinə görə ən böyük 30-cu,[9] əhalisinə görə 24-cü ABŞ ştatıdır.[10]
| Alabama ing. Alabama | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ştat | |||||
| |||||
| Təxəllüsü: | |||||
| Şüarı: Hüquqlarımızı müdafiə etməyə cəsarət edirik (lat. Audemus jura nostra defendere) | |||||
| Himni: Alabama | |||||
 | |||||
| Rəsmi dil | İngilis dili | ||||
| Danışılan dillər | 2010-cu ildə[1]
| ||||
| Demonim | Alabamalı (ing. Alabamian[2], Alabaman[3]) | ||||
| Paytaxtı | Montqomeri | ||||
| Ən iri şəhəri | Hantsvill | ||||
| Ən iri metropoliteni | Böyük Birminqem | ||||
| Ərazisi | 30-cu (ABŞ üzrə) | ||||
| • Ümumi | 52.419 mil² (135.765 km2) | ||||
| • Eni | 190 mil (305 km) | ||||
| • Uzunluğu | 330 mil (531 km) | ||||
| • % su | 3,20 | ||||
| • En dairəsi | 30° 11′ Ş - 35° Ş | ||||
| • Uzunluq dairəsi | 84° 53′ Q - 88° 28′ Q | ||||
| Əhalisi | 24-cü (ABŞ üzrə) | ||||
| • Ümumi | 5.039.877 (2021)[4] | ||||
| • Sıxlıq | 99,1 (2020)/mil² (38,4 (2020)/km2) 27-ci (ABŞ üzrə) | ||||
| • Təsərrüfatın Orta Gəliri | 52.000$[5] (46-cı[6]) | ||||
| Yüksəklik | |||||
| • Maksimal yüksəklik | Çiha dağı[7][8][a] 2.413 ft (735,5 m) | ||||
| • Orta yüksəklik | 500 ft (150 m) | ||||
| • Minimal yüksəklik | Meksika körfəzi[8] Dəniz səviyyəsi | ||||
| Ştatlıqdan Əvvəl | Alabama Ərazisi | ||||
| İttifaqa qəbul | 14 dekabr 1819 (22-ci) | ||||
| Qubernator | Key Ayvi (R) | ||||
| Leytenant-qubernator | Uill Eynsuort (R) | ||||
| Qanunverici hakimiyyət | Alabama Qanunverici Hakimiyyəti | ||||
| • Yuxarı Palata | Senat | ||||
| • Aşağı Palata | Nümayəndələr Palatası | ||||
| ABŞ Senatorları | Tommi Tabervill (R) Keti Britt (R) | ||||
| ABŞ Palata nümayəndələri | 6 Respublikaçı 1 Demokrat (siyahı) | ||||
| Saat qurşağı | |||||
| • Ştatın əsas hissəsi | Mərkəzi UTC -6/-5 | ||||
| • Finiks | Şərq UTC -5/-4 | ||||
| ISO 3166 | US-AL | ||||
| Abbreviatura | AL, Ala | ||||
| Rəsmi saytı | alabama.gov | ||||
Alabama ştat quşunun şərəfinə Sarı ağacdələn ştatı ləqəbini almışdı. Alabama həmçinin "Diksinin qəlbi" və "Pambıq ştatı" adı ilə də tanınır. Ştat ağacı uzunyarpaq şam və ştat çiçəyi kameliyadır. Alabamanın paytaxtı Montqomeridir və əhalisinə və ərazisinə görə ən böyük şəhəri Hantsvilldir.[11] Ən qədim şəhəri 1702-ci ildə fransız kolonistləri (Alabama kreolları) tərəfindən Fransız Luizianasının paytaxatı olaraq əsası qoyulmuş Mobildir.[12][13] Böyük Birminqem Alabamanın ən böyük metropoliten ərazisi və onun iqtisadi mərkəzidir.[14]
Əvvəlcə bir çox yerli qəbilələrin yaşadığı indiki Alabama fransızlar XVIII əsrin əvvəllərində onu əldə edənə qədər XVI əsrdən başlayaraq İspan ərazisi idi. 1763-cü ildə İngilislər ABŞ İstiqlal müharibəsində onu itirənə qədər ərazini ələ keçirdilər. İspaniya Mobili 1813-cü ilə qədər İspan Qərbi Floridasının bir hissəsi olaraq saxladı. 1819-cu ilin dekabrında Alabama ştat kimi tanındı. Antebellum dövründə Alabama əsas pambıq istehsalçısı idi və afroamerikalı qul əməyindən geniş istifadə edilirdi. 1861-ci ildə ştat ABŞ-dən ayrılaraq ilk paytaxtı Montqomeri olan Amerika Konfederativ Ştatlarının bir hissəsi oldu və 1868-ci ildə yenidən İttifaqa qoşuldu. ABŞ Vətəndaş müharibəsindən sonra, kənd təsərrüfatı və bəzi əmtəə bitkiləri ştat iqtisadiyyatının əsas hərəkətverici qüvvəsi olduğu üçün Alabama onilliklər boyunca iqtisadi çətinliklərlə üzləşəcəkdi. Digər keçmiş kölə ştatları kimi Alabama qanunvericiləri XIX əsrin sonundan 1960-cı illərə qədər Cim Krou qanunlarını tətbiq etdilər. Selmadan Montqomeriyə yürüş kimi yüksək səviyyəli tədbirlər 1950-ci və 1960-cı illərdə ştatı vətəndaş hüquqları hərəkatının əsas mərkəzinə çevirdi.
İkinci Dünya müharibəsi dövründə və bundan sonra ştat iqtisadiyyatı yeni sənaye sahələri ilə şaxələndirildikcə Albama inkişaf etdi. NASA-nın Hantsvilldəki Marşal Kosmik Uçuş Mərkəzi aerokosmika sənayesini inkişaf etdirməklə XX əsrin ortalarından sonlarına qədər Alabama ştatının iqtisadi inkişafına kömək etdi. XXI əsrdə Alabama iqtisadiyyatı avtomobil, maliyyə, turizm, istehsal, aerokosmik, mineral hasilatı, səhiyyə, təhsil, pərakəndə satış və texnologiyaya əsaslanır.[15]
Ştatın coğrafiyası müxtəlifdir, şimalda dağlıq Tennessi vadisi və cənubda tarixən əhəmiyyətli bir liman olan Mobil körfəzi üstünlük təşkil edir. Siyasi baxımdan, Dərin Cənubun bir hissəsi olaraq, Alabama əsasən mühafizəkar bir ştatdır və Cənub mədəniyyəti ilə tanınır. Alabama daxilində Amerika futbolu, xüsusən kollec səviyyəsində ştat mədəniyyətinin əsas hissəsidir.
Etimologiya
Alabama çayı və ştatın Avropa-Amerika adlandırılması çayın yuxarı axarlarında Kusa çayı ilə Tallapusa çayının qovuşmasından bir qədər aşağıda yaşayan Muskoke dilli qəbilə olan Alabamaların adından qaynaqlanır.[16] Alabama dilində Alabama nəslindən olan bir insan üçün söz Albaamodur (bəzi dialektlərdə Albaama və ya Albàamo; cəm halı Albaamaha).[17] Bu sözün yazılışı tarixi mənbələrdə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.[18] İlk istifadəsi 1540-cı ildə Ernando de Soto ekspedisiyasının üç hesabında görünür : Qarsilaso de la Veqa Alibamo sözündən istifadə edirdi, Elvas Cəngavəri və Rodriqo Ranjel isə müvafiq olaraq Alibamu və Limamu sözlərini bu terminin transliterasiyasında yazıblar.[18] Hələ 1702-ci ildə fransızlar tayfanı Alibamon adlandırırdılar, fransız xəritələrində çayı Rivière des Alibamons kimi təyin edirdilər.[16] Adın digər yazılışlarına Alibamu, Alabamo, Albama, Alebamon, Alibama, Alibamou, Alabamu, Allibamou[18][19][20] və bəlkə də Alabahmu daxildir. ABŞ-də hindi dillərindən törəmiş ştat adlarının istifadəsi geniş yayılmışdır; təxminən 26 ştatın yerli Amerika mənşəli adı var.[21]
Mənbələr sözün mənası ilə bağlı fikir ayrılığına malikdirlər. Bəzi alimlər bu sözün Çokto dilində alba ('bitkilər' və ya 'alaq otları' mənasını verir) və amo ('kəsmək', 'bəzəmək' və ya 'toplamaq' mənasını verir) sözlərindən əmələ gəldiyini irəli sürürlər.[18][22][23] Mənası 'kolluq təmizləyənlər'[22] və ya 'ot toplayanlar'[23][24] ola bilər, becərilməsi üçün torpağın təmizlənməsi[19] və ya dərman bitkilərinin toplanması[24] nəzərdə tutulur. Ştatda bir çox hindi mənşəli yer adları var.[25][26] Bununla belə, Alabama dilində müvafiq oxşar sözlər yoxdur.
Jacksonville Republican qəzaetində 1842-ci ildə dərc edilən məqalə, 'Burada Dinlənirik' mənası verdiyini önə sürdü.[18] Bu anlayış 1850-ci illərdə Alexander Bofort Mikin yazıları vasitəsilə populyarlaşdı.[18] Muskoq dilləri üzrə mütəxəssislər belə bir tərcüməni dəstəkləmək üçün heç bir dəlil tapmadılar.[16][18]
Tarix
Avropalılardan əvvəlki məskunlar
Müxtəlif mədəniyyətlərə malik aborigenlər Avropa müstəmləkəçiliyinin gəlişindən əvvəl minlərlə il ərzində ərazidə yaşamışdılar. Ohayo çayı boyunca şimal-şərq tayfaları ilə ticarət kurqanlar dövründə (e.ə. 1000 –700-ci illər) başladı və avropalılarla əlaqəyə qədər davam etdi.[27]
Aqrar Mississipi mədəniyyəti 1000-ci ildən 1600-cü ilə qədər ştatın böyük hissəsini əhatə edirdi, onun əsas mərkəzlərindən biri Alabama ştatının Maundvill şəhərindəki indiki Maundvil Arxeoloji Parkının yerində tikilmişdi.[28][29] Bu, mədəniyyətin mərkəzi olan indiki İllinoys ştatındakı Kahokiyadan sonra klassik Orta Missisipi dövrünün ikinci ən böyük kompleksidir. Maundvilldə arxeoloji qazıntılardan əldə edilən artefaktların təhlili alimlərin Cənub-Şərqi Mərasim Kompleksinin (CŞMK) xüsusiyyətlərini formalaşdırmasının əsasını təşkil edirdi.[30] Məşhur inancın əksinə olaraq, CŞMK-nın Mezoamerika mədəniyyəti ilə birbaşa əlaqəsi yoxdur, müstəqil şəkildə inkişaf edib. Mərasim Kompleksi Missisipi xalqlarının dininin əsas komponentini təmsil edir; onların dinini başa düşmək üçün əsas vasitələrdən biridir.[31]
Avropalılarla əlaqə zamanı indiki Alabamada yaşayan yerli Amerika xalqının tarixi qəbilələri arasında İrokez dilli xalq olan Çeroki; və Muskoqi dilli Alabama (Alibamu), Çikosa, Çokto, Krik və Koasati qəbilələri var idi.[32] Eyni böyük dil ailəsinin bir hissəsi olsa da, Muskoqi tayfaları fərqli mədəniyyətlər və dillər inkişaf etdirdilər.
Avropalıların məskunlaşması
İspanlar XVII əsrdə Şimali Amerikanı kəşf edərkən Alabamaya çatan ilk avropalılar idi. Ernando de Sotonun ekspedisiyası 1540-cı ildə Mabila və ştatın digər yerlərindən keçdi. 160 ildən çox keçəndən sonra fransızlar 1702-ci ildə Qədim Mobildə bölgənin ilk Avropa qəsəbəsini qurdular.[33] Şəhər 1711-ci ildə Mobilin indiki yerinə köçürülmüşdür. Bu ərazi 1702-ci ildən 1763-cü ilə qədər Fransız Luizianasının bir hissəsi kimi fransızlar tərəfindən iddia edilmişdi.[34]
Yeddiillik müharibədə fransızlar ingilislərə uduzduqdan sonra o, 1763-cü ildən 1783-cü ilə qədər Britaniyanın Qərbi Florida əyalətinin bir hissəsi oldu. ABŞ İstiqlal müharibəsində ABŞ-nin qələbəsindən sonra ərazi ABŞ və İspaniya arasında bölündü. Sonuncu 1783-cü ildən 1813-cü il aprelin 13-də Mobildəki İspan qarnizonunun ABŞ qüvvələrinə təslim olmasına qədər bu qərb ərazisinə nəzarəti saxladı.[34][35]
İnqilab dövründə Britaniya monarxiyasına sadiq olan Tomas Bassett Mobildən kənarda ştatda ilk ağdərili köçkünlərdən biri idi. O, 1770-ci illərin əvvəllərində Tombiqbi rayonunda məskunlaşdı.[36] Bölgənin sərhədləri təxminən Tombiqbi çayından bir neçə mil məsafədə olan ərazi ilə məhdudlaşırdı və bugünkü Klark qraflığının cənubunu, Mobil qraflığının ən şimalını və Vaşinqton qraflığının çox hissəsini əhatə edirdi.[37][38]
İndiki Bolduin və Mobil qraflıqları 1783-cü ildə İspan Qərbi Floridasının, 1810-cu ildə müstəqil Qərbi Florida Respublikasının bir hissəsi oldu və nəhayət 1812-ci ildə Missisipi Ərazisinə əlavə edildi. İndi Alabamanın şimal üçdə iki hissəsi olan ərazilərin əksəriyyəti Britaniya müstəmləkəsi dövründən başlayaraq Yazu torpaqları kimi tanınırdı. 1767-ci ildən etibarən Corciya Əyaləti tərəfindən iddia edildi. İnqilab Müharibəsindən sonra, güclü mübahisələrə baxmayaraq, Corciyanın bir hissəsi olaraq qaldı.[39][40]
Mobil və Yazu torpaqlarının ətrafındakı ərazilər istisna olmaqla, indi Alabamanın aşağı üçdə biri olan ərazi 1798-ci ildə təşkil edilərkən Missisipi Ərazisinin bir hissəsi idi. Yazu torpaqları 1804-cü ildə Yazu torpaq qalmaqalından sonra əraziyə əlavə edildi.[40][41] İspaniya 1819-cu ildə Adams-Onis müqaviləsi ilə onu rəsmi olaraq ABŞ-yə verənə qədər sahilyanı qraflıqlara çevriləcək keçmiş İspan Qərbi Floridası ərazisi üzərində iddiasını saxladı.[35]
XIX əsr
1817-ci il dekabrın 10-da Missisipi ştatlığa qəbul edilməzdən əvvəl ərazinin daha seyrək məskunlaşmış şərq yarısı ayrıldı və Alabama Ərazisi adlandırıldı. ABŞ Konqresi 3 mart 1817-ci ildə Alabama Ərazisini yaratdı. İndi tərk edilmiş Sent-Stivens 1817-ci ildən 1819-cu ilə qədər ştat paytaxtı kimi fəaliyyət göstərmişdi.[42]
Alabama 14 dekabr 1819-cu ildə 22-ci ştat olaraq qəbul edildi, Konqres ilk Müəssislər Məclisinin keçiriləcəyi yer olaraq Hantsvilli seçdi. 5 iyul - 2 avqust 1819-cu il tarixlərində nümayəndələr yeni ştat konstitusiyasını hazırlamaq üçün toplaşdılar. Hantsvill 1819-cu ildən 1820-ci ilə kimi hökumətin mərkəzi Dallas qraflığındaki Kahabaya köçənə qədər müvəqqəti paytaxt kimi xidmət etmişdir.[43]
İndi kabus şəhər olan Kahaba 1820-ci ildən 1825-ci ilə qədər ilk daimi ştat paytaxtı idi.[44] Ştat İttifaqa qəbul edildikdə Alabama qızdırması torpaq hərisliyi davam edirdi, köçkünlər və torpaq möhtəkirləri pambıq əkilməsi üçün əlverişli münbit torpaqlardan faydalanmaq üçün ştata axışırdılar.[45][46] 1820-ci və 1830-cu illərdə sərhədin bir hissəsi olan konstitusiya ağ kişilər üçün ümumi seçki hüququnu təmin etdi.[47]
Alabamada pambıq plantasiyaları genişləndikcə Yuxarı Cənubdan olan Cənub-Şərqi əkinçilər və tacirlər özləri ilə qul gətirirdilər. Mərkəzi Qara Kəmərin iqtisadiyyatı (adını qara, məhsuldar torpağına görə almışdır) sahiblərinin sərvəti əsasən qul əməyindən istifadə edilən böyük pambıq plantasiyaları ətrafında qurulmuşdu.[47] Ərazi həm də dolanışıq üçün fermerlərə çevrilmiş bir çox yoxsul, hüquqlarından məhrum insanları özünə cəlb edirdi. Alabamanın 1810-cu ildə təxmini əhalisi 10.000 nəfərdən az idi, lakin 1830-cu ilə qədər bu rəqəm artaraq 300.000 nəfərdən çox oldu.[45] Yerli Amerika qəbilələrinin çoxu 1830-cu ildə Konqres tərəfindən Hindilərin sürgün aktının qəbulundan bir neçə il sonra ştatdan tamamilə çıxarıldı.[48]
1826-cı ildən 1846-cı ilə qədər Taskalusa Alabamanın paytaxtı olub. 30 yanvar 1846-cı ildə Alabama qanunverici orqanı paytaxtın Tuskalusadan Montqomeriyə köçürülməsi üçün səsvermə keçirdiyini elan etdi. Yeni paytaxtda ilk qanunvericilik iclası 1847-ci ilin dekabrında toplandı.[49] Filadelfiyadan olan Stiven Dekatur Buttonun rəhbərliyi altında yeni kapitol binası tikildi. Birinci tikili 1849-cu ildə yandı, lakin 1851-ci ildə eyni yerdə yenidən tikildi. Montqomeridəki bu ikinci kapitol binası bu günə qədər qalır. O, Men ştatının Ekseter şəhərindən olan Baraxias Holt tərəfindən hazırlanmışdır.[50][51]
Vətəndaş müharibəsi və Yenidənqurma
1860-cı ilə qədər əhalinin sayı 964.201 nəfərə yüksəldi, onlardan təxminən yarısı, 435.080 nəfəri qul kimi saxlanılan afroamerikalılar, 2.690 nəfəri isə azad rəngli insanlar idi.[52] 11 yanvar 1861-ci ildə Alabama İttifaqdan ayrıldığını elan etdi. Bir neçə gün müstəqil respublika olaraq qaldıqdan sonra Amerika Konfederativ Ştatlarına qoşuldu. Konfederasiyanın paytaxtı əvvəlcə Montqomeri idi. Alabama ABŞ Vətəndaş Müharibəsində ciddi şəkildə iştirak edirdi. Ştatda nisbətən az döyüşlər aparılsa da, Alabama müharibə cəhdlərinə təxminən 120.000 əsgər verdi.
Alabamanın Hantsvill şəhərindən olan süvari əsgərlər bölüyü Natan Bedford Forrestin Kentukkinin Hopkinsvill şəhərindəki batalyonuna qoşuldu. Bölük qolları, yaxalıqları və köynəkləri sarı rəngli bəzəkli yeni formalar geyinirdi. Bu, onların "Sarı ağacdələn" adı ilə qarşılanmasına səbəb oldu və bu ad daha sonra Konfederasiya Ordusunda bütün Alabama qoşunlarına tətbiq edildi.[53]
Alabama qulları 1865-ci ildə 13-cü düzəlişlə azad edildi.[54] Alabama 1865-ci ilin mayında müharibənin bitməsindən 1868-ci ildə İttifaqa rəsmi şəkildə bərpa olunana qədər hərbi idarə altında idi. 1867-ci ildən 1874-cü ilə qədər ağdərili vətəndaşların əksəriyyətinin müvəqqəti olaraq səsvermə hüququndan məhrum edilməsi və azad edilmiş şəxslərin hüquqlarının verilməsi ilə bir çox afroamerikalı ştatda siyasi liderlər kimi ortaya çıxdı. Alabama bu dövrdə Konqresdə üç afroamerikalı konqresmen tərəfindən təmsil olunub: Ceremayya Haralson, Bencamin Sterlinq Törner və Ceyms Tomas Reypyr.[55]
Müharibədən sonra ştat əsasən kənd təsərrüfatına bağlı olaraq qaldı, iqtisadiyyatı pambıqla bağlı idi. Yenidənqurma zamanı ştat qanunvericiləri 1868-ci ildə ştatın ilk ictimai məktəb sistemini yaradan və qadınların hüquqlarını genişləndirən yeni ştat konstitusiyasını ratifikasiya etdilər. Qanunvericilər çoxsaylı ictimai yol və dəmir yolu layihələrini maliyyələşdiriblər, baxmayaraq ki, bu layihələr fırıldaqçılıq və mənimsəmə iddiaları ilə üzləşib.[55] Mütəşəkkil üsyançı, müqavimət qrupları azad edilmişləri və respublikaçıları sıxışdırmağa çalışdı. Qısamüddətli orijinal Ku Kluks Klandan başqa, bunlara Solğun Üzlər, Ağ Kamelya Cəngavərləri, Qırmızı Köynəklər və Ağ Liqa daxildir.[55]
Alabamada yenidənqurma 1874-cü ildə, Demokratlar saxtakarlıq və zorakılığın üstünlük təşkil etdiyi seçkilər vasitəsilə qanunvericilik və qubernator ofisinə nəzarəti bərpa etdikdə sona çatdı. Onlar 1875-ci ildə başqa bir konstitusiya yazdılar[55] və qanunverici orqan Bleyn düzəlişini qəbul edərək, ictimai pullarının dini məktəblərin maliyyələşdirilməsinə sərf olunmasını qadağan etdi.[56] Elə həmin il irqi ayrı-seçkilik edən məktəbləri nəzərdə tutan qanun qəbul edildi.[57] Dəmir yolu sərnişin vaqonları 1891-ci ildə irqi ayrı-seçkiliyə məruz qaldı.[57]
XX əsr
1901-ci il yeni Alabama Konstitusiyası, seçici qeydiyyatını çətinləşdirərək, seçki vergisi və savadlılıq testi tələb etməklə, demək olar ki, bütün afroamerikalılar və yerli amerikalılar və on minlərlə yoxsul avropalı amerikalılar da daxil olmaqla əhalinin böyük bir hissəsini effektiv şəkildə seçki hüququndan məhrum edən seçici qeydiyyatı üçün müddəaları ehtiva edirdi.[58] 1901-ci il konstitusiyası dövlət məktəblərinin irqi ayrı-seçkiliyi tələb edirdi. 1903-cü ilə qədər Alabamada cəmi 2980 afroamerikalı qeydə alınmışdı, baxmayaraq ki, ən azı 74.000 nəfər savadlı idi. Bu, 1900-cü ildə səsvermə hüququna malik olan 181.000-dən çox afroamerikalı ilə müqayisədə idi. Sonrakı onilliklərdə bu rəqəmlər daha da azaldı.[59] Ştat qanunverici orqanı 1950-ci illərdə ictimai obyektlərlə bağlı əlavə irqi seqreqasiya qanunları qəbul etdi: həbsxanalar 1911-ci ildə, 1915-ci ildə xəstəxanalar, 1928-ci ildə tualetlər, otellər və restoranlar və 1945-ci ildə avtobus dayanacağı gözləmə otaqları seqreqasiyaya uğradı.[57]
Plantator sinfi yoxsul ağları qaraların səsverməsinin qarşısını almaq üçün bu qanunvericilik səyinə səs verməyə inandırsa da, yeni məhdudiyyətlər, əsasən, kumulyativ sorğu vergisinin tətbiq edilməsi səbəbindən onların da seçki hüququndan məhrum edilməsi ilə nəticələndi.[59] 1941-ci ilə qədər ağlar bu qanunlarla hüquqlarından məhrum olanların bir qədər çoxunu təşkil edirdi: 600.000 ağdərili, 520.000 afro-amerikalıya qarşı.[59] Qaradərililərin demək olar ki, hamısı səsvermə hüququnu itirmişdi. Müəyyən müddəaları ləğv etməyə müvəffəq olan çoxsaylı hüquqi çətinliklərə baxmayaraq, ştatın qanunverici orqanı seçki hüququndan məhrum etmə üçün yenilərini yaradacaqdı. Qaradərililərin siyasi sistemdən kənarlaşdırılması 1965-ci ildə vətəndaş olaraq konstitusiya hüquqlarını həyata keçirmək üçün federal mülki hüquqlar haqqında qanun qəbul edilənə qədər davam etdi.[60]
Kənd yerlərində üstünlük təşkil edən Alabama qanunverici orqanı, hüquqlarından məhrum olmuş afroamerikalılar üçün məktəbləri və xidmətləri mütəmadi olaraq az maliyyələşdirdi, lakin bu, onları vergi ödəməkdən azad etmədi.[47] Qismən Cənubi Afrikalı Amerikalılar üçün təhsilin xroniki maliyyələşdirilməsinə cavab olaraq, Rozenvald Fondu Rosenvald məktəbləri kimi tanınan binanın tikintisini maliyyələşdirməyə başladı. Alabamada bu məktəblər layihələndirilib və tikinti xərclərinin üçdə biri Rosenvald fondları tərəfindən ödənilməklə qismən maliyyələşdirilib. Fond yerli icmadan və ştatdan qalan məbləği ödəmək üçün uyğun vəsait toplamağı tələb etdi. Qara sakinlər bir çox kənd yerlərində tikilmiş bu cür məktəblər üçün uyğun vəsait təmin etmək üçün əlavə pul yığaraq, özlərinə iki dəfə vergi ödədilər. Onlar tez-tez torpaq və işçi qüvvəsi bağışlayırdılar.[61]
1913-cü ildən başlayaraq Alabamada afroamerikalı uşaqlar üçün ilk 80 Rosenvald məktəbi tikildi. 1937-ci ilə qədər ştatda 387 məktəb, yeddi müəllim evi və bir neçə peşə binası tikilmişdir. Ştatda sağ qalmış məktəb binalarının bir neçəsi indi Tarixi Yerlərin Milli Reyestrində qeyd olunub.[61]
Davam edən irqi ayrı-seçkilik və linçlər, kənd təsərrüfatı depressiyası və pambıq əkinlərinin cücərməsi səbəbiylə uğursuzluğu XX əsrin əvvəllərində Alabama kəndlərindən və digər ştatlardan olan on minlərlə afroamerikalının Cənubdan Böyük Köçün bir hissəsi kimi şimal və orta qərb şəhərlərində fürsət axtarmasına səbəb oldu.[62][63] Bu mühacirəti əks etdirən Alabamada əhalinin artım tempi (aşağıdakı "İllərə görə əhali" cədvəlinə baxın) 1910-cu ildən 1920-ci ilə qədər təxminən yarıya qədər azaldı.[64]
Eyni zamanda, bir çox kənd əhalisi yeni sənaye işlərində işləmək üçün Birminqem şəhərinə köçdü. Birminqem o qədər sürətli böyümə yaşadı ki, ona "Sehrli şəhər" deyilirdi.[65] 1920-ci ilə qədər Birminqem ABŞ-nin 36-cı ən böyük şəhəri idi.[66] İqtisadiyyatının əsasını ağır sənaye və mədənçilik təşkil edirdi. Onun sakinləri onilliklər ərzində ştatın qanunverici orqanında az təmsil olunmuşdular, o, hər onillik siyahıyaalmadan sonra ştat konstitusiyasının tələb etdiyi kimi, əhali dəyişikliyinə uyğun olaraq yenidən bölünməkdən imtina edirdi. Bu, 1960-cı illərin sonlarına qədər iddia və məhkəmə qərarından sonra dəyişmədi.[67]
 | 1940-cı illərdən başlayaraq, məhkəmələr qaradərili seçicilərin səsvermə hüquqlarını tanımaq üçün ilk addımları atmağa başlayanda, Alabama qanunverici orqanı qaradərili seçicilərin hüquqlarından məhrum etmək üçün bir sıra əks addımlar atdı. Qanunvericilik qəbul edildi və seçiçiləri [bunlar əsasən ağdərili seçicilər olduğu üçün] və yerli qeydiyyatçılara seçicilərin qeydiyyatı üçün müraciət edənləri diskvalifikasiya etmək üçün daha geniş imkanlar verən konstitusiya dəyişikliyini ratifikasiya etdilər. Mobildə qaradərili vətəndaşlar On beşinci dəyişikliyin pozulması olaraq bu dəyişikliyə uğurla etiraz etdilər. Qanunverici orqan həmçinin Taskiqinin sərhədlərini qaradərililəri şəhər hüdudlarından kənarlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş 28 tərəfli fiqurda dəyişdirdi. Ali Məhkəmə yekdilliklə qərara aldı ki, bu irqi “cerrimenderinq” Konstitusiyanı pozur. 1961-ci ildə, ... Alabama qanunverici orqanı da yerli seçkilər üçün nömrələnmiş yer tələbləri qoyaraq qara səsin təsirini qəsdən azaldıb.[68] |  |
İkinci Dünya Müharibəsinin tələbləri ilə bağlı sənaye inkişafı ştata vətəndaş müharibəsindən əvvəl görünməmiş rifah səviyyəsi gətirdi.[47] Kəndli işçilər daha yaxşı iş yerləri və daha yüksək həyat səviyyəsi üçün ştatın ən böyük şəhərlərinə axışdılar. Bu kütləvi işçi axınının bir nümunəsi Mobildə baş verdi. 1940-1943-cü illər arasında 89.000-dən çox insan müharibə ilə əlaqəli sənayelərdə işləmək üçün bu şəhərə köçdü.[69] Ştat istehsal və xidmət bazasını inkişaf etdirdikcə pambıq və digər əmtəə bikiləri əhəmiyyətini itirdi.
1901-ci ildən 1961-ci ilə qədər ştatda kütləvi əhali dəyişikliklərinə baxmayaraq, kəndlilərin üstünlük təşkil etdiyi qanunverici orqan, ştat konstitusiyasının onillik siyahıyaalmaların nəticələrinə görə Nümayəndələr Palatasının və Senatın yerlərini əhaliyə görə yenidən bölüşdürmə tələbinə riayət etməkdən imtina etdi. Onlar kənd təsərrüfatı sahələrində siyasi və iqtisadi hakimiyyəti saxlamaq üçün köhnə nümayəndəliyə sadiq qaldılar. Nəticələrdən biri, Birminqemin sənaye və iqtisadi güc mərkəzini özündə birləşdirən Cefferson qraflığının bütün vergi gəlirlərinin üçdə birindən çoxunu ştata verdiyi, lakin xidmətlərdə mütənasib məbləğ almaması idi. Şəhər maraqları qanunverici orqanda mütəmadi olaraq az təmsil olunurdu. 1960-cı ildə aparılan bir tədqiqat qeyd etdi ki, kəndlilərin hökmranlığı səbəbindən "ümumi ştat əhalisinin təxminən 25%-ni təşkil edən azlıq Alabama qanunverici orqanının əksəriyyətinə nəzarət edir".[67][70]
ABŞ Ali Məhkəməsində Beyker Karra qarşı (1962) və Reynolds Simsə qarşı (1964) məhkəmə işində məhkəmə qərar verdi ki, "bir adam, bir səs" prinsipi ştat qanunvericilik orqanlarının hər iki palatasının əsasını təşkil etməlidir və onların bölgələri coğrafi qraflıqlara deyil, əhaliyə əsaslanmalıdır.[71][72]
Afroamerikalılar 1950-ci və 1960-cı illərdə vətəndaş hüquqları hərəkatı, o cümlədən hüquqi problemlər vasitəsilə ştatda hüquqdan məhrumetmə və seqreqasiyaya son qoymaq üçün təzyiq göstərməyə davam etdilər. 1954-cü ildə ABŞ Ali Məhkəməsi Braun Təhsil Şurasına qarşı məhkəmə işində qərar verdi ki, dövlət məktəbləri deseqreqasiya olunmalı idi, lakin Alabama tabe olmaqda gecikdi. 1960-cı illərdə Qubernator Corc Uollesin rəhbərliyi altında, Alabamanın deseqreqasiya ilə bağlı federal tələblərə əməl olunmasına müqavimət göstərdi.[73][74] Vətəndaş hüquqları hərəkatının Alabamada diqqətəlayiq hadisələri, o cümlədən Montqomeri avtobus xətti insidenti (1955-1956), 1961-ci ildə Azadlıq süvariləri və 1965-ci ildə Selmadan Montqomeriyə yürüşlər olmuşdur.[75] Bunlar 1964-cü il Mülki Hüquqlar Aktının və 1965-ci il Səsvermə Hüquqları Aktının ABŞ Konqresi tərəfindən qəbul edilməsinə və qüvvəyə minməsinə töhfə verdi.[76][77]
1964-cü ildə ştatlarda qanuni seqreqasiya sona çatdı, lakin Cim Krou vərdişləri məhkəmədə xüsusi etiraz edilənə qədər davam etdi.[78] The New York Times-a görə, 2017-ci ilə qədər Alabama ştatının afroamerikalılarının çoxu Alabama ştatının Birminqem və Montqomeri kimi şəhərlərində yaşayırdılar. Həmçinin, mərkəzi Alabama boyunca Qara Kəmər bölgəsi "əsasən afroamerikalılardan ibarət yoxsul qraflıqlara ev sahibliyi edir. Bu əyalətlərə Dallas, Launds, Marenqo və Perri daxildir."[79]
1972-ci ildə, 1901-ci ildən bəri ilk dəfə olaraq, qanunverici orqan onillik siyahıyaalmaya əsaslanaraq Konqresin yenidən bölüşdürülməsini tamamladı. Bu, inkişaf etmiş şəhər ərazilərinə, eləcə də altmış ildən çox müddət ərzində kifayət qədər təmsil olunmayan bütün əhaliyə fayda verdi.[70] Ştat nümayəndə palatası və senat dairələrinin həyata keçirilməsi üçün digər dəyişikliklər edildi.
Alabama XX əsrin sonlarından bəri bəzi dəyişikliklər etdi və nümayəndəliyi artırmaq üçün yeni səsvermə növlərindən istifadə etdi. 1980-ci illərdə çox məqsədli yenidən bölüşdürülmə işi, Dillard Krenşo qraflığına qarşı məhkəmə işi, qraflıqlar və məktəb şuraları da daxil olmaqla, 180 Alabama yurisdiksiyasının nümayəndə yerləri üçün ümumi səsverməyə etiraz etdi. Ümumi səsvermə, əksəriyyət bütün yerləri tutmağa meylli olduğu üçün bir qraflıqda hər hansı azlığın səslərini azaldıb. Afroamerikalıların ştatda əhəmiyyətli bir azlığı təşkil etmələrinə baxmayaraq, onlar geniş yurisdiksiyaların əksəriyyətində heç bir nümayəndə seçə bilmədilər.[68]
Bu işin həllinin bir hissəsi olaraq, Alabama ştatının beş şəhəri və qraflığı, o cümlədən, Çilton qraflığı, çox yerli yurisdiksiyalarda nümayəndələrin seçilməsi üçün kumulyativ səsvermə sistemini qəbul etdi. Bu, seçicilərin daha proporsional təmsil olunması ilə nəticələndi. Proporsional təmsilçiliyin başqa bir formasında Koneka qraflığı kimi 23 yurisdiksiya məhdud səsvermədən istifadə edir. 1982-ci ildə məhdud səsvermə ilk dəfə Koneka qraflığında sınaqdan keçirildi. Bu sistemlərin birgə istifadəsi afroamerikalıların və qadınların yerli idarələrə seçilmə sayını artırdı və nəticədə hökumətlər öz vətəndaşlarını daha çox təmsil etdilər.[80]
1960-cı illərdən başlayaraq, ştat iqtisadiyyatı artan xarici rəqabət səbəbindən ənənəvi taxta-şalban, polad və toxuculuq sənayesindən uzaqlaşdı. Məsələn, polad işləri 1950-ci ildə 46.314-dən 2011-ci ildə 14.185-ə qədər azaldı.[81] Bununla belə, ştat, xüsusilə Hantsvill, 1960-cı ildə Saturn raket proqramının və kosmik gəminin inkişafında əsas obyekt olan Marşal Kosmik Uçuş Mərkəzinin açılmasından faydalandı. Avtomobil yığılması kimi texnologiya və istehsal sənayeləri iyirminci əsrin sonlarında ştatın bəzi köhnə sənayelərini əvəz etdi, lakin ştatın iqtisadiyyatı və inkişafı Corciya və Florida kimi bölgədəki digər ştatlardan geri qaldı.[82]
XXI əsr
2001-ci ildə Alabama Ali Məhkəməsinin baş hakimi Roy Mur Montqomeridəki kapitoliyada On qüsurlu hərəkət heykəlini quraşdırdı. 2002-ci ildə 11-ci ABŞ Dairə Məhkəməsi heykəlin götürülməsinə qərar verdi, lakin Mur məhkəmə qərarına əməl etməkdən imtina etdi, bu da kapitol ətrafında abidənin saxlanması lehinə etirazlara səbəb oldu. Abidə 2003-cü ilin avqustunda götürülüb.[83]
İyirmi birinci əsrdə ştatda bir neçə təbii fəlakət baş verdi. 2004-cü ildə 3-cü kateqoriyaya aid fırtına olan İvan qasırğası ştatı vurdu və 18 milyard dollardan çox ziyan vurdu. Bu, ştatı müasir tarixində vuran ən dağıdıcı fırtınalardan biri idi.[84] 2011-ci ilin aprelində 62 tornadodan ibarət super partlayış ştatı vurdu və 238 nəfərin ölümünə səbəb oldu və bir çox icmaları məhv etdi.[85]
Coğrafiya
Ümumi sahəsi 52,419 kvadrat mil (135,760 km2) olan Alabama ABŞ-nin otuzuncu ən böyük ştatıdır: ərazinin 3,2%-i sudur, Alabama səth suların miqdarına görə 23-cü yeri tutmaqla yanaşı, həm də ona ABŞ-də ikinci ən böyük daxili su yolu sistemini verir.[86] Quru ərazisinin təxminən beşdə üçü Körfəz sahili ovalığının bir hissəsidir, Missisipi çayına və Meksika körfəzinə doğru ümumi enişli zərif düzənlikdir. Şimali Alabama bölgəsi əsasən dağlıqdır, Tennessi çayı böyük bir dərəni kəsərək, çoxsaylı kiçik çaylar, axınlar, çaylar, dağlar və göllər yaradır.[87]
Alabama şimaldan Tennessi, şərqdən Corciya, cənubdan Florida və qərbdən Missisipi ştatları ilə həmsərhəddir. Alabama, ştatın ən cənub kənarında, Meksika körfəzində sahil xəttinə malikdir.[87] Ştat Mobil körfəzində dəniz səviyyəsindən[88] Çiho dağında 2,413 fut (735 m)-ə[87] qədər şimal-şərqdə 2,000 fut (610 m)-dan çox dəyişir.[89]
Alabama ərazisi 22 milyon acre (89,000 km2) və ya ştatın ümumi ərazisinin 67%-i olan meşələrdən ibarətdir.[90] Körfəz sahili boyunca suburban Bolduin qraflığı həm quru, həm də su sahəsinə görə ştatın ən böyük qraflığıdır.[91]
Alabamada Milli Park Xidməti tərəfindən idarə olunan ərazilərə Aleksandr-Siti yaxınlığındakı Horsşu-Bend milli hərbi parkı, Fort-Peyn yaxınlığındakı Litl-River-Kanyon milli yasaqlığı, Bricportdakı Rassel-Keyv milli abidəsi, Taskiqidəki Taskiqili pilotlar milli tarix abidəsi və Taskiqi yaxınlığındakı Taskiqi İnstitutu milli tarix abidəsi daxildir.[92] Bundan əlavə, Alabama ştatında dörd Milli meşə var: Koneka, Talladiqa, Taskiqi və Vilyam Brokmen Benkhed.[93] Alabama, həmçinin Natçez-treys park yolu, Selmadan Montqomeriyə milli tarix yolu və Gözyaşı yolu milli tarix yolu ehtiva edir.
Görkəmli təbiət möcüzələrinə aşağıdakılar daxildir: Heylivillin bir az cənubunda, Qayalıqların şərqindəki ən uzun təbii körpü olan "Təbii körpü" qayası, Katedralə bənzər görünüşünə görə adlandırılan, dünyanın ən böyük mağara girişlərindən və stalaqmitlərindən birinə malik Marşall qraflığında Katedral mağaraları, Men və Meksika arasındakı ən hündür sahil xətti nöqtəsi olan Feyrhopda İkor-Ruj,[94] ABŞ-də ilk rəsmi qeydə alınmış mağara olan Çildersberqdə De-Soto mağaraları,[95] Qadsdendə 90 futluq şəlaləyə malik Nokkalula şəlalələri, iki şəlalə, altı təbii körpüyə ev sahibliyi edən və əfsanəvi quldur Cessi Ceymsin sığınacağı kimi xidmət etdiyi iddia edilən Fil-Kempbell yaxınlığındakı Dizmelz kanyonu,[96] Cekson qraflığında 143 futluq çuxura, iki şəlaləyə malik və Amerikada ən çox fotoqrafı çəkilən vəhşi mağaralarından biri olan Stivens-Qap mağarası,[97] Fort-Peyn yaxınlığında ölkənin ən uzun dağ çaylarından biri olan Litl-River-Kanyonu, Varrier yaxınlığında yeraltı hovuz, kor mağara balıqları və 260 milyon illik əhəngdaşı birləşmələrinə malik Rikvud mağaraları və Alabama-Tennessi ştatı sərhəddində Jeriko divarları kanyonu.
5-mil (8 km) enində meteorit krateri Elmor qraflığında, Montqomerinin şimalında yerləşir. Bu, Vetampka krateri, "Alabama ştatının ən böyük təbii fəlakəti"nin yeridir. Təxminən 80 milyon il əvvəl əraziyə 1,000-fut (300 m) enində meteorit düşüb.[98] Vetampka şəhərinin mərkəzindən bir qədər şərqdə yerləşən təpələr, səthin altında müşahidə edilən konsentrik qırılma halqaları və parçalanmış qaya zonaları səbəbindən Vetampka krateri və ya astroblem ("ulduz yarası") kimi etiketlənmiş ərazi ilə əsas süxura partladılmış zərbə kraterinin aşınmış qalıqlarını nümayiş etdirir.[99] 2002-ci ildə Vyana Geokimya Universiteti ilə birlikdə Kristian Koberl dəlillər dərc etdi və be yeri Yer kürəsində məlum olan 157-ci zərbə krateri olaraq təyin etdi.[100]
İqlim
Ştat Keppen iqlim təsnifatına əsasən rütubətli subtropik (Cfa) kimi təsnif edilir.[101] Ştatın orta illik temperaturu 64 °F (18 °C) dərəcədir. Temperatur ştatın cənub hissəsində Meksika körfəzinə yaxınlığı ilə əlaqədar daha istiyə meyillidir, şimal hissələrində, xüsusən şimal-şərqdəki Appalaç dağlarında bir qədər soyuğa meyillidir.[102] Ümumiyyətlə Alabamanın il boyu çoxlu yağıntıya malik çox isti yayları və mülayim qışları var. Ştata hər il orta hesabla 56 düym (1,400 mm) yağıntı düşür və cənub hissəsində 300 günə qədər uzun bir yetişmə mövsümü olur.[102]
Alabamada yaylar ABŞ-nin ən isti yayları arasındadır, ştatın bəzi yerlərində yay boyu yüksək temperatur orta hesabla 90 °F (32 °C)-dən artıqdır. Alabama həmçinin tropik tufanlara və qasırğalara meyllidir. Ştatın körfəzdən uzaq əraziləri fırtınaların təsirindən qorunmur, bu fırtınalar çox vaxt içəriyə doğru hərəkət etdikcə və zəiflədikcə çoxlu miqdarda yağış yağdırır.
Cənubi Alabamada çoxlu tufan müşahidə edilir. Mobil Körfəz ətrafında yerləşən Körfəz sahilində ildə orta hesabla 70-80 ildırımlı gün qeydə alınır. Bu fəaliyyət əyalətdə bir qədər şimala doğru azalır, lakin hətta ştatın ən uzaq şimalında ildə təxminən 60 gün ildırım müşahidə edilir. Bəzən şiddətli tufanlar tez-tez şimşək və böyük dolu ilə birlikdə olur; ştatın mərkəzi və şimal hissələri bu tip fırtınalara daha həssasdır. Alabama ildırım vurması nəticəsində ölənlərin sayına görə doqquzuncu, adambaşına ildırım vurması nəticəsində ölənlərin sayına görə onuncu yeri tutur.[103]
Milli İqlim Məlumat Mərkəzinin 1 yanvar 1950-ci ildən 2013-cü ilin iyununa qədər olan statistik məlumatlara görə, Alabama, Oklahoma və Ayova ilə birlikdə digər ştatlara görə ən çox təsdiqlənmiş F5 və EF5 tornadolarına malikdir.[104] Bir neçə uzun müddət davam edən F5 / EF5 tornadoları Alabama ştatında 1950-ci ildən bəri digər ştatlara görə daha çox tornado ölümlərinə səbəb olub. Ştat 1974-cü il super partlayışından təsirinə məruz qaldı və 2011-ci il super partlayışı çoxlu dağıntılar törətdi. 2011-ci il super partlayışı ştatda rekord miqdarda tornado yaratdı. Onların sayı 62-yə çatıb.[105]
Tornadoların pik mövsümü ştatın şimal hissələri ilə cənub hissələrində fərqlənir. Alabama, adətən şiddətli bahardan başqa, noyabr və dekabr aylarında ikinci tornado mövsümü olan dünyada nadir yerlərdən biridir. Şimal hissəsi - Tennessi çayı vadisi boyunca - ən həssasdır. Tornadolardan ən çox təsirlənən Alabama və Missisipi ərazisi bəzən Cənub Düzənliklərinin Tornado xiyabanından fərqli olaraq Diksi xiyabanı adlanır.
Cənub-Şərqi Birləşmiş Ştatların əksər hissəsində olduğu kimi, Alabamada qışlar ümumiyyətlə mülayim keçir, yanvar ayının orta temperaturu Mobildə 40 °F (4 °C) və Birminqemdə təxminən 32 °F (0 °C) olur. Alabama ştatının çox hissəsində qar nadir hadisə olsa da, Montqomerinin şimalındakı ştat ərazilərinə hər qış bir neçə dəfə qar yağa bilir, bir neçə ildən bir arabir orta dərəcədə güclü qar yağır. Tarixi qar yağışı hadisələrinə 1963-cü il Yeni il gecəsi qar fırtınası və 1993-cü ildə Əsrin fırtınası daxildir. Birminqem bölgəsi üçün illik orta qar yağışı ildə 2 düym (51 mm) təşkil edir. Körfəzin cənub sahillərində qar daha az yağır, bəzən bir neçə il heç qar yağmır.
Alabama ştatının ən yüksək temperaturu 112 °F (44 °C) 5 sentyabr 1925-ci ildə Sentervillin qeyri-korporativ icmasında qeydə alınıb. 30 yanvar 1966-cı ildə Nyu-Marketdə −27 °F (−33 °C) ilə rekord aşağı temperatur qeydə alınıb.[106]
| Müxtəlif Alabama şəhərləri üçün aylıq normal yüksək və aşağı temperaturlar [°F (°C)] | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ay | Yan | Fev | Mar | Apr | May | İyn | İyl | Avq | Sen | Okt | Noy | Dek | İl | USA Alabama üçün xəritə [[Şablon:Yer xəritəsi USA Alabama | mövcud deyil]]. | |
| Hantsvill | Ortalama yüksək | 48.9 (9.4) | 54.6 (12.6) | 63.4 (17.4) | 72.3 (22.4) | 79.6 (26.4) | 86.5 (30.3) | 89.4 (31.9) | 89.0 (31.7) | 83.0 (28.3) | 72.9 (22.7) | 61.6 (16.4) | 52.4 (11.3) | 71.1 (21.7) | ||
| Ortalama aşağı | 30.7 (-0.7) | 34.0 (1.1) | 41.2 (5.1) | 48.4 (9.1) | 57.5 (14.2) | 65.4 (18.6) | 69.5 (20.8) | 68.1 (20.1) | 61.7 (16.5) | 49.6 (9.8) | 40.7 (4.8) | 33.8 (1.0) | 50.1 (10.1) | |||
| Birminqem | Ortalama yüksək | 52.8 (11.6) | 58.3 (14.6) | 66.5 (19.2) | 74.1 (23.4) | 81.0 (27.2) | 87.5 (30.8) | 90.6 (32.6) | 90.2 (32.3) | 84.6 (29.2) | 74.9 (23.8) | 64.5 (18.1) | 56.0 (13.3) | 73.4 (23.0) | ||
| Ortalama aşağı | 32.3 (0.2) | 35.4 (1.9) | 42.4 (5.8) | 48.4 (9.1) | 57.6 (14.2) | 65.4 (18.6) | 69.7 (20.9) | 68.9 (20.5) | 63.0 (17.2) | 50.9 (10.5) | 41.8 (5.4) | 35.2 (1.8) | 50.9 (10.5) | |||
| Montqomeri | Ortalama yüksək | 57.6 (14.2) | 62.4 (16.9) | 70.5 (21.4) | 77.5 (25.3) | 84.6 (29.2) | 90.6 (32.6) | 92.7 (33.7) | 92.2 (33.4) | 87.7 (30.9) | 78.7 (25.9) | 68.7 (20.4) | 60.3 (15.7) | 77.0 (25.0) | ||
| Ortalama aşağı | 35.5 (1.9) | 38.6 (3.7) | 45.4 (7.4) | 52.1 (11.2) | 60.1 (15.6) | 67.3 (19.6) | 70.9 (21.6) | 70.1 (21.2) | 64.9 (18.3) | 52.2 (11.2) | 43.5 (6.4) | 37.6 (3.1) | 53.2 (11.8) | |||
| Mobil | Ortalama yüksək | 60.7 (15.9) | 64.5 (18.1) | 71.2 (21.8) | 77.4 (25.2) | 84.2 (29.0) | 89.4 (31.9) | 91.2 (32.9) | 90.8 (32.7) | 86.8 (30.4) | 79.2 (26.2) | 70.1 (21.2) | 62.9 (17.2) | 77.4 (25.2) | ||
| Ortalama aşağı | 39.5 (4.2) | 42.4 (5.8) | 49.2 (9.6) | 54.8 (12.7) | 62.8 (17.1) | 69.2 (20.7) | 71.8 (22.1) | 71.7 (22.0) | 67.6 (19.8) | 56.3 (13.5) | 47.8 (8.8) | 41.6 (5.3) | 56.2 (13.4) | |||
| Source: NOAA[107][108][109][110] | ||||||||||||||||
Flora və fauna
Alabama şimalda Tennessi vadisi, Appalaç platosu və Ridc-ənd-Validən mərkəzdə Pidmont platosu, Keynbreyk və Qara Kəmər, cənubda Körfəz sahili ovalığı və Meksika körfəzi boyunca çimərliklərə qədər müxtəlif flora və faunaya ev sahibliyi edir. Ştat ümumi biomüxtəliflik diapazonuna görə adətən ölkədə ən yuxarı sıralarda yer alır.[111][112]
Alabama subtropik iynəyarpaqlı meşə biomundadır və bir vaxtlar ştatdakı meşələrin ən böyük hissəsini təşkil edən nəhəng şam meşələri ilə öyünürdü.[111] Hazırda florasının müxtəlifliyinə görə ölkədə beşinci yerdədir. 4000-ə yaxın pteridofit və spermatofit bitki növünə ev sahibliyi edir.[113]
Ştatdakı yerli heyvan növlərinə 62 məməli növü,[114] 93 sürünən növü,[115] 73 amfibiya növü,[116] təxminən 307 yerli şirin su balığı növü[111] və ilin ən azı bir hissəsini ştatda keçirən 420 quş növü daxildir.[117] Onurğasızlara 97 çay xərçəngi növü və 383 molyusk növü daxildir. Bu molyusk növlərindən 113-ü heç vaxt ştatdan kənarda toplanmamışdır.[118][119]
Metropoliten əraziləri
| Sıra | Kombinə olunmuş statistika ərazi | Əhali (2021-cii il təxmini) | Əhali (2020-ci il siyahıyalınma) |
|---|---|---|---|
| 1 | Birminqem–Huver–Talladiqa | 1.350.646 | 1.290.744 |
| 2 | Çattanuqa–Klivlend–Dalton[KSƏ 1] | 1.000.303 | 951.434 |
| 3 | Mobil–Dafni–Feryhop | 661.964 | 612.38 |
| 4 | Hantsvill–Dekeyter–Albertvill | 648.217 | 571.422 |
| 5 | Kolumbus–Obern–Opelayka[KSƏ 2] | 503.124 | 448.035 |
| 6 | Dotan–Enterprays–Ozark | 200.333 | 195.890 |
| Sıra | Metropoliten ərazisi | Əhali (2021-ci il təxmini) | Əhali (2020-ci il siyahıyalınma) |
|---|---|---|---|
| 1 | Birminqem-Huver | 1.114.262 | 1.115.289 |
| 2 | Hantsvill | 502.728 | 491.723 |
| 3 | Mobil | 429,536 | 430,573 |
| 4 | Montqomeri | 385.798 | 386.047 |
| 5 | Taskalusa | 268.191 | 268.674 |
| 6 | Dafni-Feryhop-Foli | 239.294 | 231.767 |
| 7 | Obern-Opelayka | 177.218 | 174.241 |
| 8 | Dekeyter | 156.758 | 156.494 |
| 9 | Dotan | 151.618 | 151.007 |
| 10 | Florens-Masl-Şouls | 147,970 | 147,137 |
| 11 | Anniston-Oksford-Ceksonvill | 115.972 | 116.441 |
| 12 | Qadsden | 103.162 | 103.436 |
Şəhərlər
| Sıra | Şəhər | Əhali (2020-ci il) | Qraflıq(lar) |
|---|---|---|---|
| 1 | Hantsvill | 215.006 | Medison, Laymstoun, Morqan |
| 2 | Birminqem | 200.733 | Cefferson, Şelbi |
| 3 | Montqomeri | 200.603 | Montqomeri |
| 4 | Mobil | 187.041 | Mobil |
| 5 | Taskalusa | 99.600 | Taskalusa |
| 6 | Huver | 92.606 | Cefferson, Şelbi |
| 7 | Obern | 76.143 | Li |
| 8 | Dotan | 71.072 | Hyuston, Deyl, Henri |
| 9 | Dekeyter | 57.938 | Morqan, Laymstoun |
| 10 | Medison | 56.933 | Medison, Laymstoun |
| 11 | Florens | 40.184 | Loderdeyl |
| 12 | Vestaviya-Hillz | 39.102 | Cefferson, Şelbi |
| 13 | Feniks-Siti | 38.816 | Rassell |
| 14 | Prattvill | 37.781 | Otoqa, Elmor |
| 15 | Qadsden | 33.945 | Etova |
Əhali
| İllərə görə əhali | |||
|---|---|---|---|
| İl | Əhl. | %± | |
| 1800 | 1.250 | — | |
| 1810 | 9.046 | 0% | |
| 1820 | 144.317 | [121] | 0% |
| 1830 | 309.527 | 0% | |
| 1840 | 590.756 | 0% | |
| 1850 | 771.623 | 0% | |
| 1860 | 964.201 | 0% | |
| 1870 | 996.992 | 0% | |
| 1880 | 1.262.505 | 0% | |
| 1890 | 1.513.401 | 0% | |
| 1900 | 1.828.697 | 0% | |
| 1910 | 2.138.093 | 0% | |
| 1920 | 2.348.174 | 0% | |
| 1930 | 2.646.248 | 0% | |
| 1940 | 2.832.961 | 0% | |
| 1950 | 3.061.743 | 0% | |
| 1960 | 3.266.740 | 0% | |
| 1970 | 3.444.165 | 0% | |
| 1980 | 3.893.888 | 0% | |
| 1990 | 4.040.587 | 0% | |
| 2000 | 4.447.100 | 0% | |
| 2010 | 4.779.736 | 0% | |
| 2020 | 5.024.279 | 0% | |
| Təxm. 2021 | 5.039.877 | 0% | |
| Mənbələr: 1910–2020[122] | |||
2020-ci il ABŞ əhalisinin siyahıyaalınmasına əsasən, Alabama əhalisi 1 aprel 2020-ci ildə 5.024.279 nəfər olub ki, bu da 2010-cu il siyahıyaalınmasından sonra 244.543 və ya 5,12% artım deməkdir.[123] Bura 121.054 nəfərlik son siyahıyaalmadan sonra təbii artım (381.403 ölüm çıxılmaqla 502.457 doğum ) və ştata 104.991 xalis miqrasiya hesabına artım daxildir.[124]
ABŞ-dən kənardan gələn immiqrasiya 31.180 nəfərin xalis artması ilə nəticələndi və ölkə daxilindəki miqrasiya 73.811 nəfər xalis qazanc əldə etdi.[124] Ştatda 108.000 əcnəbi (ştat əhalisinin 2.4%-i) var idi ki, onlardan 22,2%-i sənədsiz idi (24.000). Alabama, 2020-ci ilə qədər 25,8% ilə ABŞ ştatları arasında 5-ci ən yüksək afroamerikalı əhalisinə sahibdir.
Alabama ştatının əhali mərkəzi Çilton qraflığında Cemison qəsəbəsinin kənarında yerləşir.[125]
Əcdadlar
| İrq və etnik mənsubiyyət[126] | Təklikdə | Ümumi | ||
|---|---|---|---|---|
| Ağ (qeyri-hispanik) | 63,1% | 66,5% | ||
| Afroamerikalı (qeyri-hispanik) | 25,6% | 26,9% | ||
| Hispanik vəya Latın[b] | — | 5,3% | ||
| Asiyalı | 1,5% | 2,0% | ||
| Yerli | 0,5% | 2,2% | ||
| Okeaniyalılar | 0,1% | 0,1% | ||
| Digər | 0,3% | 0,8% | ||
| İrqi tərkib | 1990[127] | 2000[128] | 2010[129] |
|---|---|---|---|
| Ağ | 73,6% | 71,1% | 68,5% |
| Qara | 25,3% | 26% | 26,2% |
| Asiyalı | 0,5% | 0,7% | 1,1% |
| Yerli | 0,4% | 0,5% | 0,6% |
| Yerli havaylılar və digər okeaniyalılar | — | — | 0,1% |
| Digər irq | 0,1% | 0,6% | 2% |
| İki və daha artıq irqli | — | 1% | 1,5% |
Alabamada "Amerikalı" əcdadlara istinad edənlər böyük əksəriyyəti İngilis mənşəlidir, lakin ingilis amerikalıların kökləri çox uzun müddət, bir çox hallarda on altıncı yüzilliyin əvvəllərindən bəri Şimali Amerikada olduğu üçün sadəcə olaraq Amerikalı əcdadlarına sahib olduqlarını qəbul edirlər. Demoqraflar hesab edir ki, Alabamada insanların minimum 20-23%-i əsasən ingilis əcdadlarındandır və bu rəqəmin yəqin ki, daha yüksək olduğunu bildirirlər. 1980-ci il siyahıyaalınmasında Alabamada 1,139,976 nəfər özlərini ingilis mənşəli olduqlarına istinad etmələri onları o zamankı 2.824.719 nəfərlik ştat əhalisinin 41%-i və ən böyük etnik qrupu etdi.[130][131][132]
2011-ci ildə Alabama ştatının 1 yaşından kiçik əhalisinin 46,6%-i azlıqlar idi.[133] 2006-2008-ci il siyahıyaalınması məlumatlarına əsasən Alabamada ən böyük hesab edilən əcdad qrupları amerikalı (13,4%), irland (10,5%), ingilis (10,2%), alman (7,9%) və şotland-irlanddır (2,5%).[134]
Şotlandlar-irlandlar Amerika inqilabından əvvəl Britaniya adalarından köçən ən böyük qeyri-ingilis mühacir qrupu idi və bir çoxları Cənubda məskunlaşdılar, daha sonra inkişaf etdikcə Dərin Cənuba köçdülər.[135]
1984-cü ildə Davis-Strong Aktı əsasında ştatın qanunverici orqanı Alabama Hindularla İşlər Komissiyasını yaratdı.[136] Ştat daxilində yerli amerikalı qrupları getdikcə etnik qruplar kimi tanınmalarını tələb edir və ayrı-seçkiliyə son qoymağa çalışırdılar. Köləliyin və əlaqəli irqi seqreqasiyanın uzun tarixini nəzərə alaraq, bəzən qarışıq irqə mənsub olan yerli amerikalı xalqlar öz mədəni məmsubiyyətlərinə hörmət edilməsində israr edirdilər. Keçmişdə ştat cəmiyyətin ağ və qara olmaqla ikiyə parçalanmasını tətbiq etməyə çalışarkən, onların özünü identifikasiyası çox vaxt diqqətdən kənarda qalırdı. Ştat ştatda əsasən Cənub-Şərqi Amerikanın Beş Mədəni Qəbiləsindən olan doqquz Amerika hindu qəbiləsini rəsmi olaraq tanıdı.[137] Ştat hökuməti 2000-ci ildə Kolumb Gününün Amerika Hindu İrsi Günü kimi birgə qeyd olunması da daxil olmaqla, yerli amerikalıların ştata verdiyi töhfələrin tanınmasını təşviq etdi.[138]
Dil
2000-ci ildəki 96,1%-dən cüzi azalma olmaqla Alabama sakinlərinin əksəriyyəti (beş yaş və daha böyülərin 95,1%-i) 2010-cu ildə evdə yalnız ingiliscə danışırdı. Alabama İngilis dili əsasən cənubidir və Tennessi sərhədindən götürülən Cənubi Midlend nitqi ilə əlaqədardır. Əsas Cənub nitq bölgəsində son r səsinin düşməsi müşahidə olunur, məsələn, "bird" sözünün "boyd" kimi tələffüzü. Ştatın şimal üçdə bir hissəsində "form" və "orb" ilə müvafiq olaraq həmqafiyə "arm" və "barb" tələffüzünə malik Cənubi Midlend var. Alabama İngilis dilində unikal sözlərə aşağıdakılar daxildir: redworm (soxulcan ing. earthworm), peckerwood (ağacdələn ing. woodpecker), snake doctor və snake feeder (müxtəlifqanadlı iynəcə ing. dragonfly), tow sack (giş kisə ing. burlap bag), plum peach (şaftalı ing. clingstone), French harp (armonika ing. harmonica) və dog irons (andiron ing. andirons).
| Dil | Əhalinin faizi (2010-cu ilə olan məlumata əsasən) |
|---|---|
| İspan | 2,2% |
| Alman | 0,4% |
| Fransız (kajun və patua daxil olmaqla) | 0,3% |
| Çin, vyetnam, koreya, ərəb, Afrika dilləri, yapon və italyan (birlikdə) | 0,1% |
Din
2008-ci ildə Amerika Dini İdentifikasiya Sorğusunda Alabama respondentlərinin 86%-i dinlərini xristian, o cümlədən 6%-i katolik, 11%-i isə heç bir dinə malik olmadığını bildirdi.[139] Digər ənənələrin tərkibi 0,5% mormon, 0,5% yəhudi, 0,5% müsəlman, 0,5% buddist və 0,5% hindudur.[140]
| Mənsubiyyət | Əhalinin %-i | |
|---|---|---|
| Xristian | 86 | |
| Protestant | 78 | |
| Evangelik protestant | 49 | |
| Meynstrim protestantı | 13 | |
| Qara Kilsə | 16 | |
| Roma-Katolik | 7 | |
| Mormon | 1 | |
| Yehovanın Şahidləri | 0,1 | |
| Pravoslav | 0,1 | |
| Digər xristian | 0,1 | |
| Mənsubiyyətsiz | 12 | |
| Xüsusi heç bir şey | 9 | |
| Aqnostik | 1 | |
| Ateist | 1 | |
| Xristian olmayan inanclar | 1 | |
| Yəhudi | 0,2 | |
| Müsəlman | 0,2 | |
| Buddist | 0,2 | |
| Hindust | 0,2 | |
| Digər xristian olmayan inanclar | 0,2 | |
| Bilmir vəya cavab vermir | 1 | |
| Cəmi | 100 | |
Alabama çoxsaylı protestant xristianların yaşadığı İncil kəmərinin ortasında yerləşir. Alabama ABŞ-nin ən dindar ştatlarından biri kimi qəbul edilir və əhalinin təxminən 58%-i müntəzəm olaraq kilsəyə gedir.[142] Ştat əhalisinin əksəriyyəti özünü Evangelik protestant kimi qəbul edir. 2010-cu ilə olan məlumata əsasən Alabamada üç ən böyük məzhəb qrupu Cənubi Baptist Konvensiyası, Birləşmiş Metodist Kilsəsi və qeyri-məzhəbli Evangelist Protestantdır.[143]
Alabamada Cənubi Baptist Konvensiyası 1.380.121 nəfərlə ən çox tərəfdara malikdir, bunu 327.734 tərəfdarı olan Birləşmiş Metodist Kilsəsi, 220.938 tərəfdarı ilə qeyri-məzhəbli Evangelist Protestant və 150.647 tərəfdarı ilə Katolik Kilsəsi izləyir. Bir çox Baptist və Metodist konqreqasiyaları XIX əsrin əvvəllərində Böyük Oyanışda, təbliğçilərin cənubda prozelitizasiyası zamanı quruldu. Tanrının Məclislərinin təxminən 60.000 üzvü, Məsihin Kilsələrinin isə təxminən 120.000 üzvü var idi. XVIII əsrin şotland-irland mühacirləri və onların nəsilləri ilə sıx əlaqəli olan Presviterian kilsələrinin ümumi üzvləri 75.000-ə yaxın idi (APK - 108 konqreqasiyada 28.009 üzv, PK (ABŞ) - 147 konqreqasiyada 26.247 üzv,[144] Kamberland Presviterian Kilsəsi - 59 konqreqasiyada 6.000 üzv, Amerikadakı Kamberland Presviterian Kilsəsi - 5.000 üzv və əlli konqreqasiya ilə birlikdə EPK və 230 üzvü və doqquz konqreqasiyası olan İslahedilmiş Presviterianlar Cəmiyyəti).[145]
2007-ci ildə keçirilən sorğuda respondentlərin təxminən 70%-i Xristian İncillərinin dördünün hamısının adını çəkə bildi. Dini üstünlük verdiyini bildirənlərin 59%-i inanclarını “tam başa düşdüyünü” və əlavə öyrənməyə ehtiyac duymadıqlarını söylədilər.[146] 2007-ci ildə keçirilən sorğuda Alabamalıların 92%-i ştatdakı kilsələrə ən azı müəyyən qədər inandıqlarının bildirdilər.[147][148]
Daha az sayda olsa da, İudaizm, İslam, Hinduizm, Buddizm, Siqhizm, Bəhailik və Unitar Universalizm də daxil olmaqla bir çox digər dini inanclar da əyalətdə təmsil olunur.[145]
Yəhudilər indiki Alabamada 1763-cü ildən, Səfərad yəhudilərinin Londondan köçdükləri Mobilin müstəmləkəçilik dövründən mövcuddur.[149] Ştatdakı ən qədim yəhudi icması Mobildəki Şaarai Şomayim İcmasıdır. O, 25 yanvar 1844-cü ildə ştat qanunverici orqanı tərəfindən rəsmi olaraq tanındı.[149] XIX və XX əsrlərdə sonrakı mühacirlər Şərqi Avropadan gələn Aşkenazi yəhudiləri idi. Ştatdakı yəhudi məzhəblərinə iki ortodoks, dörd mühafizəkar, on reformist və bir humanist sinaqoq daxildir.[150]
2011-ci ilə qədər çoxu İslamı qəbul edən afroamerikalılar tərəfindən tikilən 31 məscid mövcud olan Alabamada müsəlmanların sayı artır.[151]
Ştatda bir neçə hindu məbədi və mədəniyyət mərkəzi hindli mühacirlər və onların nəsilləri tərəfindən yaradılmışdır, ən məşhurları Birminqemdəki Şri Svaminarayan Mandir, Pelamdakı Birminqem Hindu Məbədi və Mədəniyyət Mərkəzi, Kepşaudakı Şimali Alabama Hindu Mədəniyyət Mərkəzi və Taskalusadakı Hindu Mandir və Mədəniyyət Mərkəzidir.[152][153]
Theravada buddistləri üçün altı Dharma mərkəzi və təşkilatı var.[154] Ən çox monastır Buddist məbədləri Mobil qraflığının cənubunda, Bayu-La-Batr yaxınlığında cəmləşmişdir. Bu ərazi 1970-ci illərdə və sonrakı illərdə Kamboca, Laos və Vyetnamdan qaçqın axınını cəlb etmişdir.[155] Bayu-La-Batrın on mil radiusunda dörd məbəd vardır.[156][157][158]
Alabamada bəhailik tərəfdarlarının ilk icması 1896-cı ildə Çikaqodan Feyrhopa köçən Paul K. Diley tərəfindən yaradılmışdır. Alabamada bəhai mərkəzləri Birminqem, Hantsvill və Florensdə mövcuddur.[159]
Səhiyyə
2018-ci ildə Alabamada gözlənilən ömür uzunluğu 75,1 il olub, ölkə üzrə ortalama olan 78,7 yaşdan aşağıdır və ölkədə gözlənilən ömür uzunluğuna görə ən axırıncı üçüncü yerdədir. Gözlənilən ömür uzunluğunun azalmasına səbəb ola biləcək amillər ana ölümü, intihar və silahlı cinayətlərdir.[160]
2008-ci ildə Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzlərinin tədqiqatı göstərdi ki, Alabamada piylənmə bir problemdir, 26% ilə 29% nisbətinə malik on qraflıq istisna olmaqla əksər qraflıqlarda yetkinlərin 29%-dən çoxu obezdir.[161] Ştat sakinləri, digər beş ştatda yaşayanlarla birlikdə, asudə vaxtlarında ən az fiziki aktivlik nümayiş etdirdilər.[162] Alabama və ümumilikdə ABŞ-nin cənub-şərqi, ölkədə yetkinlərin 10%-dən artığı olmaqla, böyüklərdə başlayan diabetin ən yüksək hallarından birinə malikdir.[163][164]
14 may 2019-cu ildə Alabama, zorlama və qohumluq əlaqəsi istisna olmaqla, "ciddi sağlamlıq riski olmadığı təqdirdə" hamiləliyin istənilən mərhələsində abortu qadağan edən İnsan Həyatının Mühafizəsi Aktını qəbul etdi. Qanun abort edən həkimləri 10 ildən 99 ilə qədər həbs cəzası ilə cəzalandırır.[165] Qanun əvvəlcə növbəti noyabrda qüvvəyə minməli idi, lakin 29 oktyabr 2019-cu ildə ABŞ Dairə hakimi Mayron Tompson 1973-cü ildə ABŞ Ali Məhkəməsinin Rou Ueydə qarşı işi ilə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün qanunun qüvvəyə minməsinə mane oldu.[166] 24 iyun 2022-ci ildə ABŞ Ali Məhkəməsi Dobbs Cekson Qadın Sağlamlığı Təşkilatına qarşı işdə Rou Ueydə qarşı işini ləğv etdikdən sonra hakim Tompson qərarını ləğv edərək qanunun qüvvəyə minməsinə icazə verdi.[167]
İqtisadiyyat
Ştatda aerokosmik, təhsil, səhiyyə, bank işinə və müxtəlif ağır sənaye sahələrinə, o cümlədən avtomobil istehsalı, mineralların çıxarılması, polad istehsalı və quraşdırmaya sərmayə qoyulub. 2006-cı ilə qədər Alabamada bitki və heyvan istehsalı 1,5 milyard $ dəyərində qiymətləndirilirdi. Əvvəlki əsrin əsasən kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatından fərqli olaraq, bu, ştatın ümumi daxili məhsulunun yalnız bir faizini təşkil edirdi. Torpaq inşaatçılara, taxta-şalban şirkətlərinə və iri əkinçilik konqlomeratlarına satıldığı üçün 1960-cı illərdən bəri şəxsi təsərrüfatların sayı sabit sürətlə azalmışdır.[168]
2008-ci ildə qeyri-kənd təsərrüfatı sahəsində məşğulluq idarəçilik sahəsində 121.800, biznes və maliyyə əməliyyatlarında 71.750, kompüter və riyaziyyatla əlaqəli sahədə 36.790, memarlıq və mühəndislikdə 44.200, həyat, fiziki və sosial elmlərdə 12.410, icma və sosial xidmətlərdə 32,260 nəfər; hüquqi sahələrdə 12.770, təhsil, təlim və kitabxana xidmətlərində 116.250, incəsənət, dizayn və media peşələrində 27.840, səhiyyədə 121.110, yanğınsöndürmə, hüquq-mühafizə və təhlükəsizlikdə 44.750, qida hazırlanması və təqdim edilməsində 154.040, bina və ərazinin təmizlənməsi və təmirində 76.650, şəxsi qayğı və xidmətlərdə 53.230 nəfər, satışda 244.510, ofis və idarəetmə dəstəyində 338.760, əkinçilik, balıqçılıq və meşə təsərrüfatında 20.510, tikinti və mədənçıxarma, qaz və neft hasilatında 120.155, quraşdırma, texniki xidmət və təmirdə 106.280, istehsalda 224.110 və nəqliyyat və material daşınmasında 167.160 nəfər olmuşdur.[15]
ABŞ İqtisadi Təhlil Bürosunun məlumatına görə, 2008-ci ildə ümumi ştat məhsulu 170 milyard $ və ya adambaşına 29.411 $ təşkil edib. Alabama ştatının 2012-ci ildə ÜDM-i əvvəlki ilə nisbətən 1,2% artıb. Ən böyük artım informasiya sahəsində baş verib.[169] 2010-cu ildə ştatın adambaşına düşən gəliri 22,984 $ olub.[170]
2015-ci ilin aprel ayında ştatda mövsümi düzəliş edilmiş işsizlik səviyyəsi 5,8% təşkil edib.[171] Bu, ölkə üzrə mövsümi düzəliş edilmiş 5.4% nisbəti ilə müqayisə edilib.[172]
Alabamada minimum əmək haqqı yoxdur və 2016-cı ilin fevralında bələdiyyələrin minimum əmək haqqı təyin etməsinə mane olan qanun qəbul edilib. (Birminqem şəhər sərəncamı onların haqqını 10,10 $ qaldırdı.)[173]
2018-ci ilə görə, Alabama ABŞ-dəki ştatlar arasında altıncı ən yüksək yoxsulluq səviyyəsinə malikdir.[174] 2017-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Xüsusi Məruzəçisi Filip Alston Alabamanın bəzi kənar hissələrini gəzdi və ətraf mühit şəraitinin inkişaf etmiş dünyada görmədiyi hər yerdən daha kasıb olduğunu söylədi.[175]
Ən böyük işəgötürənlər
2011-ci ilin aprelində Alabamada ən çox işçi işəgötürən beş işəgötürən olub :[176]
| İşəgötürən | İşçilər |
|---|---|
| Redstoun-Arsenal | 25.373 |
| Birminqemdəki Alabama Universiteti (BAU Xəstəxanası daxil olmaqla) | 18.750 |
| Maksvell hərbi-hava bazası | 12.280 |
| Alabama ştatı | 9.500 |
| Mobil qraflığı ictimai məktəb sistemi | 8.100 |
Növbəti iyirmi ən böyük işəgötürən, 2011-ci il tarixinə :[177]
| İşəgötürən | Məkan |
|---|---|
| Anniston Hərbi Deposu | Anniston |
| AT&T | Çoxşöbəli |
| Obern Universiteti | Obern |
| Baptist Tibb Mərkəzi Cənubi | Montqomeri |
| Birminqem şəhər məktəbləri | Birminqem |
| Birminqem şəhəri | Birminqem |
| DCH səhiyyə sistemi | Taskalusa |
| Hantsvill şəhər məktəbləri | Hantsvill |
| Hantsvill Xəstəxana Sistemi | Hantsvill |
| Hyundai Motor Manufacturing Alabama | Montqomeri |
| Infirmary səhiyyə sistemi | Mobil |
| Cefferson qraflığı təhsil şurası | Birminqem |
| Marşal Kosmik Uçuş Mərkəzi | Hantsvill |
| Mercedes-Benz U.S. International | Vens |
| Montqomeri ictimai məktəbləri | Montqomeri |
| Regions Financial Corporation | Çoxşöbəli |
| Boeing | Çoxşöbəli |
| Alabama Universiteti | Taskalusa |
| Cənubi Alabama Universiteti | Mobil |
| Walmart | Çoxşöbəli |
Kənd təsərrüfatı
Alabama ştatının kənd təsərrüfatı məhsullarına quşçuluq və yumurta, mal-qara, balıq, bitki əkmə məhsulları, yerfındığı, pambıq, qarğıdalı və sorqo kimi taxıl, tərəvəz, süd, soya və şaftalı daxildir. "Pambıq ştatı" kimi tanınsa da, Alabama müxtəlif hesabatlara görə milli pambıq istehsalında səkkizinci və onuncu sıralardadır,[178][179] Texas, Corciya və Missisipi ilk üçlükdə yer alır.
Akvakultura
Akvakultura Alabama iqtisadiyyatının böyük bir hissəsidir.[180] Alabamalılar 1960-cı illərin əvvəllərində akvakultura ilə məşğul olmağa başladılar.[181] ABŞ-də fermada yetişdirilən naxa balığı Amerikada 8-ci ən məşhur dəniz məhsuludur.[182] 2008-ci ilə qədər Alabamada təxminən 4000 insan naxa sənayesində işləyirdi və Alabama 132 milyon funt balıq istehsal etdi.[180] 2020-ci ildə Alabama ABŞ-nin fermada yetişdirilən naxa balığının 1⁄3 hissəsini istehsal etdi.[182] 2020-ci ildə Alabamada yetişdirilən naxa balığının ümumi satışı 307 milyon $-a bərabər idi, lakin 2020-ci ilə qədər Alabamalıların ümumi məşğulluğu 2.442-yə düşdü.[182]
2000-ci illərin əvvəlindən 2020-ci ilə qədər Alabami naxa balığı sənayesi 250 ferma və 4 emalçıdan 66 fermaya və 2 emalçıya qədər azaldı.[182] Bu azalmanın səbəbləri arasında yem qiymətlərinin artması, naxa balığı alternativləri, COVID-19-un restoran satışlarına təsiri, xəstəlik və balıq ölçüsü daxildir.[182]
Sənayə
Alabama ştatının sənaye məhsullarına dəmir və polad məhsulları (çuqun və polad boru daxil olmaqla); kağız, taxta-şalban və ağac məhsulları; mədənçilik (əsasən kömür); plastik məhsullar; avtomobillər və yük maşınları; və geyim daxildir. Bundan əlavə, Alabama, əsasən, NASA-nın Marşal Kosmik Uçuş Mərkəzinin yerləşdiyi Hantsvill bölgəsində və qərargahı Redstoun-Arsenalda yerləşən ABŞ Ordusu Material Komandanlığında aerokosmik və elektron məhsullar istehsal edir.
1990-cı illərdən bəri Alabama ştatının iqtisadi artımının böyük hissəsi ştatın avtomobil sənayesinin genişlənməsi ilə bağlıdır. Ştatda Honda Manufacturing of Alabama, Hyundai Motor Manufacturing Alabama, Mercedes-Benz U.S. International və Toyota Motor Manufacturing Alabama, eləcə də onların müxtəlif təchizatçıları yerləşir. 1993-cü ildən bəri avtomobil sənayesi ştatda 67.800-dən çox yeni iş yeri yaratmışdır. Alabama hazırda avtomobil ixracına görə ölkədə 4-cü yerdədir.[183]
Avtomobil istehsalçıları 2012-ci ildə ştatda sənaye genişlənməsinin təxminən üçdə birini təşkil edib.[184] Ştatın avtomobil zavodlarında istehsal olunan səkkiz model 2012-ci ildə ümumilikdə 74.335 avtomobilin cəmi satışını təşkil edib. Bu dövrdə ən güclü model satışları Hyundai Elantra kompakt avtomobili, Mercedes-Benz GL-Class idman avtomobili və Honda Ridgeline idman yük maşını idi.[185]
Polad istehsalçıları Outokumpu, Nucor, SSAB, ThyssenKrupp və U.S. Steel-in Alabama ştatında müəsisələri var və 10.000-dən çox işçi çalışır. 2007-ci ilin may ayında Alman polad istehsalçısı ThyssenKrupp, 4,65 milyard birləşmiş paslanmaz və karbon polad emalı müəssisəsi üçün Mobil qraflığında Kalverti seçdi.[186] ThyssenKrupp-un paslanmaz polad bölməsi olan Inoxum, Kalvert zavodunun paslanmaz istehsalı hissəsi də daxil olmaqla, 2012-ci ildə Finlandiyanın Outokumpu paslanmaz polad şirkətinə satıldı.[187] ThyssenKrupp zavodunun qalan hissəsi 2013-cü ilin mart ayında ArcelorMittal və Nippon Steel tərəfindən 1,6 milyard dollara təqdim edilmiş yekun təkliflərə malik idi. Companhia Siderúrgica Nacional Kalvertdə dəyirman üçün birləşmiş təklif, üstəgəl Braziliyadakı ThyssenKrupp dəyirmanının əksər payı üçün 3,8 milyard dollarlıq təklif təqdim etdi.[188] 2013-cü ilin iyul ayında zavod ArcelorMittal və Nippon Steel şirkətlərinə satıldı.[189]
Hunt Consolidated, Inc.-in törəmə şirkəti olan Hunt Refining Company Taskalusada yerləşir və orada neft emalı zavodu fəaliyyət göstərir. Şirkətin həmçinin Mobil, Melvin və Maundvildə terminalları fəaliyyət göstərir.[190] JVC America, Inc. Taskalusada optik disklərin replikasiyası və qablaşdırılması zavodunu idarə edir.[191]
Goodyear Tire and Rubber Company Qadsdendə 1400 nəfərə yaxın işçisi olan böyük bir zavodu idarə edir. 1929-cu ildən fəaliyyət göstərir.
Mobildə Airbus A320 ailəsi təyyarələrinin yığılması zavodunun tikintisi 2 iyul 2012-ci ildə Mobil Konvensiya Mərkəzindən Airbus baş icraçı direktoru Fabris Bregier tərəfindən rəsmi olaraq elan edildi. Planlara A319, A320 və A321 təyyarələrinin yığılması üçün Brukley Aeropleksində 600 milyon dollarlıq zavod daxildir. Tikintiyə 2013-cü ildə başlanılıb, onun 2015-ci ilə qədər istismara verilməsi və 2017-ci ilə qədər ildə 50-yə qədər təyyarə istehsal edilməsi planlaşdırılmışdı.[192][193] Montaj təsisi şirkətin ABŞ daxilində tikilən ilk fabrikidir.[194] 2013-cü il fevralın 1-də açıqlandı ki, Airbus müəssisənin tikintisinə nəzarət etmək üçün Alabamada yerləşən Hoar Construction şirkətini işə götürüb.[195] Fabrik rəsmi olaraq 14 sentyabr 2015-ci ildə açıldı və 53 hektar düz otlaqda bir milyon kvadrat fut ərazini əhatə etdi.[196]
Turizm və əyləncə
Business Insider-ə görə, Alabama 2014-cü ildə ən çox ziyarət edilən ştatlar arasında 14-cü yerdə qərarlaşıb.[197] 2017-ci ildə ştata təxminən 26 milyon turist səfər edib və 14,3 milyard dollar xərcləyib, ştatda birbaşa və ya dolayı yolla 186ş900 iş yeri təmin edilib,[198] bura 589 milyon dollar xərcləyən 362.000 xarici turist daxildir.[199]
Ştat dünyanın hər yerindən ziyarətçiləri cəlb edən müxtəlif attraksionlara, təbii xüsusiyyətlərə, parklara və tədbirlərə ev sahibliyi edir, xüsusən də Qalf-Şorsun ictimai çimərliklərində keçirilən illik Hangout Musiqi Festivalı; dünyanın on ən böyük Şekspir festivalından biri olan Alabama Şekspir Festivalı;[200] Robert Trent Jones Golf Trail, ştat daxilində paylanmış çempionat çaplı qolf meydançalarının kolleksiyası; Victoryland kimi kazinolar; Alabama Splash Adventure kimi əyləncə parkları; cənub-şərqdəki ən böyük ticarət mərkəzlərindən biri olan Riverchase Galleria; Southern Living jurnalının oxucuları tərəfindən Alabamada ən yaxşı göl seçilən Qantersvill gölü;[201] və ştatın ən qədim muzeyi olan Alabama Təbiət Tarixi Muzeyi.[202]
Mobil 1703-cü ildən başlayaraq ABŞ-də ən qədimdən təşkil edilən Mardi-Qra bayramı ilə tanınır.[203] O, həmçinin 1830-cu ildə ABŞ-də ilk rəsmi təşkil olunmuş və bu günə qədər davam edən bir ənənə olan Mardi-Qra paradına ev sahibliyi etdi.[203] Mardi-Qra Mobil və Bolduin qraflıqlarında rəsmi ştat bayramıdır.[204]
2018-ci ildə Mobilin Mardi-Qra paradı 892.811 nəfərin iştirakı ilə ən çox turist gətirən ştatın ən böyük hadisəsi idi. Ən böyük attraksion 849.981 nəfərin iştirakı ilə Hantsvilldəki ABŞ Kosmik və Raket Mərkəzi idi, sonrakı yerdə 543.090 ilə Birminqem Zooparkı gəlir. Parklar və təbii məkanlar arasında Alabamanın Körfəz Sahili 6.700.000 ziyarətçi ilə siyahıya başçılıq edirdi.[205]
Alabama müxtəlif mənzərələri və ətraf mühitin kontrastına görə film çəkilişləri üçün tarixən məşhur bir bölgə olmuşdur.[206] Alabamada çəkilmiş filmlərə aşağıdakılar daxildir: Üçüncü növ yaxın görüşlər, Tələ, 42, Selma, Böyük balıq, Təyinat nöqtəsi 4, Son tarix, Sürət həzzi və daha çoxu.[207]
Səhiyyə
BAU Xəstəxanası, CAU Səhiyyə Universiteti Xəstəxanası, Hantsvill Xəstəxanası və Alabama Uşaq Xəstəxanası Alabamada yeganə I səviyyəli travma mərkəzləridir.[208] BAU təxminən 18.000 işçi qüvvəsi ilə Alabamada ən böyük ştat hökuməti işəgötürənidir.[209] 2017-ci ildə aparılan bir tədqiqat, Alabamanın ölkədə ən az rəqabətli tibbi sığorta bazarına sahib olduğunu, Blue Cross and Blue Shield of Alabama şirkətinin bazar payının 84%, UnitedHealth Group-un isə 7% olduğunu göstərdi.[210]
Bankçılıq
Elektronika və rabitə
İnşaat
Qanunvericilik və hökumət
Ştat qanunvericiliyi
Vergilər
Qraflıq və yerli hökumətlər
Siyasət
Seçkilər
Ştat seçkiləri
Yerli seçkilər
Federal seçkilər
Təhsil
Əyalətin ən əhəmiyyətli təhsil təşkilatı The University of Alabamadır. Mərkəz kampusu Tuscaloosa şəhərində olan universitet, Amerikadakı məktəb qiymətləndirmə quruluşu Usnews tərəfindən də hər il yaxşı dərəcəylə qiymətləndirilməkdədir. 1805-ci ildə qurulan universitetin mühəndislik fakültəsi, eyni zamanda Amerikanın ən köhnə 5 mühəndislik fakültəsindən biridir. Bunun yanında işlətmə və administrativ elmlər fakültəsi Amerikadakı işlətmə məktəbləri içində əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Bunların yanında universitetdə Ünsiyyət, Sənət, Hüquq və Tibb fakültələri var. Universitetin ayrıca Hunstville və Birminghamda da kampusları vardır.Bunun yanında əyalətdəki bir başqa əhəmiyyətli universitet də Auburn Universitydir. Məktəb xüsusilə mühəndislik budaqlarında əhəmiyyətli bir yerə malikdir.Bu iki məktəbin xaricində Alabamada olan başlıca təhsil təşkilatları; University of South Alabama (Mobilə), University of North Alabama (Florence), Stillman College(Tuscaloosa), Shelton State College(Tuscaloosa) və Gadsden College(Gadsden)dır.
İbtidai və orta təhsil
Kolleclər və universitetlər
Kütləvi informasiya vasitələri
Mədəniyyət
Ədəbiyyat
Alabama ədəbiyyatı irq mövzuları, gender və müharibə məsələləri ilə xarakterizə olunur və Amerika Vətəndaş Müharibəsi, Yenidənqurma dövrü, Vətəndaş Hüquqları Hərəkatı və Vyetnam müharibəsi kimi hadisələrdən təsirlənir. Alabama ədəbiyyatının bəzi diqqətəlayiq nümunələri arasında Harper Li-nin “Mülin quşunu öldürmək”, Uinston kürəkənin “Forrest Qamp”, Fanni Flaqin “Whistlestop” kafesində qızardılmış yaşıl pomidorlar və Rosa Parks və Martin Lüter Kinq Jr-ın tərcümeyi-halı daxildir.