Австралия һәм Океания

Австралия

Төп мәҡәлә: Австралия (ҡитға)

Австралия тулыһынса Көньяҡ һәм Көнсығыш ярымшарҙа урынлашҡан. Уның уртаһынан тип әйтерлек Көньяҡ тропик үтә. Австралия — башҡа континенттарҙан алыҫта ятҡан, айырымланған ҡитға. Нәҡ ошо үҙенсәлеге уның тәбиғәтенең уникаль булыуын билдәләй. Төп сауҙа юлдары ҡитғанан ситтә үтә, был үҙ сиратында иҡтисади бәйләнештәрҙе үҫтереүҙе ҡатмарлаштыра.

Австралияның майҙаны — 7,6 млн кв. км. Материктың ярҙары әллә ни йырғысланмаған. Төньяҡта Карпентарий ҡултығы, көньяҡта — Ҙур Австралия ҡултығы хасил булған. Материктың төньяҡ сигендә Кейп-Йорк ярымутрауы ята. Көньяҡ-көнсығышта Тасмания утрауы урынлашҡан, төньяҡ-көнсығышта — Океанияның иң эре утрауҙарының береһе — Яңы Гвинея утрауы ята, ул Австралиянан айырылып Торессов боғаҙы менән айырыла.

Океания

Төп мәҡәлә: Океания

Тымыҡ океандың көнбайыш һәм үҙәк өлөшөндәге утрауҙар төркөмө һәм архипелагтар дөйөм Океания атамаһы аҫтында географик өлкәгә берләштерелгән. Бөтә утрауҙарҙы дүрт этнографик-географик өлкәгә бүлеү тарихҡа инеп ҡалған: Полинезия (Тонга, Самоа, Кук, Гавай утрауҙары, Пасха утрауы һ. б.), Меланезия (Яңы Гвинея утрауы, Бисмарк архипелагы, Соломон утрауҙары һ. б.), Микронезия (Маршалл, Мариан утрауҙары һ. б.), Яңы Зеландия. Океания утрауҙарының күбеһе көньяҡ киңлектең 10 градусы һәм төньяҡ киңлектең 20 градусы араһында экваториаль билбауҙа тупланған.

Океанияның тәбиғәтен һәм халҡын өйрәнеүгә урыҫ халҡының күренекле ғалимы Николай Миклухо-Маклай ҙур өлөш индергән. Ул Яңы Гвинея утрауы халыҡтарының көнкүрешен өйрәнгән, яр буйы тәбиғәтен тасуирлап ҡалдырған. Уның ғилми тикшеренеүҙәре артта ҡалған һәм йәберләнгән халыҡтарҙы яҡлау кәрәклеге менән бәйле була. XIХ быуат аҙағында Могилев губернаһында тыуған Николай Константинович Судзиловский Гавай утрауҙарында йәшәгән һәм эшләгән, Сенат президенты булған.

Австралияны асыу һәм өйрәнеү

1606 йылда голланд диңгеҙсеһе Виллем Янсзон Австралия ярҙарына европалыларҙан беренсе булып барып етә. Бөйөк географик асыштар дәүерендә голланд Абель Тасман Австралияның төньяҡ һәм төньяҡ-көнбайыш ярҙарын тикшерә. XVIII быуатта инглиз Джеймс Кук Австралияны һәм Яңы Зеландия утрауҙарын ҡабат «аса» һәм уларҙы Англия колониялары тип иғлан итә. Шуныһы ҡыҙыҡлы: бер нисә тиҫтә йыл буйына төрлө енәйәттәр өсөн хөкөм ителгән кешеләр Англиянан Австралияға һөргөнгә ебәрелә, улар яңы территорияларҙы үҙләштерә, файҙалы ҡаҙылма байлыҡтар сығарыу һәм малсылыҡ менән шөғөлләнә.

1840 йылда һарыҡ үрсетеүсе Эдуард Эйр Көньяҡ Австралиялағы Флиндрес һырты менән көнбайыш яр (Перт ҡалаһы районы) араһындағы ерҙе өйрәнергә теләй. Эйр материк эсенә үтә алмай, ә бары тик көньяҡ яр буйҙарын ғына тикшерә. Әммә ошондай ҙур булмаған асыш Эйр хөрмәтенә материктағы ҙур күлдең уның исеме менән аталауға килтерә. Дүрт айлыҡ сәйәхәте барышында Эйр 2000 километрҙан ашыу юл үтә.

Австралия үҙәгендә урынлашҡан сүллектәрҙе инглиздар Роберт Берк һәм Джон Стюарт тикшерә. Нигеҙҙә XIX быуат аҙағына Австралияның эске өлөшөндә тикшеренеүҙәр тамамлана.

Урынлашыуы

Австралия һәм Океания планетаның көньяҡ өлөшөндә урынлашҡан, уның ярҙарын көнбайыштан — Һинд океаны, көнсығыштан — Тымыҡ океан һыуҙары йыуа. Был океандар составына түбәндәге диңгеҙҙәр инә: Мәрйен, Тасман, Фиджи, Арфур һәм Тимор диңгеҙе.

Материкҡа ҡараған эре утрауҙар: Яңы Гвинея утрауы^[4], Төньяҡ һәм Көньяҡ утрауҙары^[5], Соломон утрауҙары, Тасмания утрауы һ. б.

Австралия территорияһында бер нисә тау теҙмәһе бар, шуларҙың иң билдәлеһе — Ҙур һыу айырғыс һырты, әммә ошондай йәшәү һәм теҙмәләре, тауҙар кеүек Кимберли тауҙары (иң бейек нөктәһе Орд тауы (937. м.)) һәм Беркли яйлаһы кеүек теҙмәләр ҙә бар. Ҡитғаның иң бейек нөктәһе — Индонезиялағы Джая тауы (бейеклеге 4884 м.), ул Маоко тауында урынлашҡан.

• Норт-Уэст-Кейп мороно
• Стип-Пойнт мороно
• Саут-Ист-Кейп мороно
• Саут-Ист-Пойнт мороно
• Байрон мороно

Рельефы

Төп мәҡәлә: Австралия йылғалары

Океанияның ҙур тауҙары

• Вильгельм тауы (4509 м)
• Мауна-Кеа тауы (4205 м)
• Мауна-Лоа вулканы (4169 м)
• Кук тауы (3764 м)
• Руапеху вулканы (2797 м)
• Улавун вулканы (2300 м)
• Косцюшко тауы (2228 м)
• Либиг тауы (1440 м)
• Мехарри тауы (1251 м)
• Блафф-Нолл тауы (1096 м)
• Орд тауы(937 м)

Донъялағы иң тәрән урын — Мариан соҡоро (10 994 м) Океанияға киң танылыу килтерә. Унан башҡа Океанияла тағы ла шундай уҡ тәрәнлектәге тип әйтерлек ике соҡор бар. Улар Тонга (10 882 м) һәм Кермадек соҡорҙары (10 047 м). Ҡоро ерҙә лә үтә тәрән Эйр-Норт тоҙло күле бар — уның тәрәнлеге 16 метрға тиклем етә.

Климаты

Төрлө утрауҙарҙа һәм дәүләттәрҙә климат күп төрлө. Үҙәк Австралияла йылына 250 мм яуым-төшөм яуа, ә температура — +7°С градустан тиклем +47°С градусҡа тиклем. Австралияның төньяҡ өлөшөндә (Дарвин ҡалаһы) температура +10°С градустан +41°С градусҡа тиклем һәм яуым-төшөм — 2000 мм һәм унан да күберәк була. Папуа-Яңы Гвинеяның төньяғында яуым-төшөм 3000 мм-ҙан ашыуға етә, бында температура тиклем +18 градустан +24°С градусҡа етә.

Тәбиғәт зоналары

5 климат бүлкәте Австралияны һәм Океанияны үҙ эсенә ала: Экваториаль, Субэкваториаль, Тропик (күбеһенсә), Субтропик һәм Уртаса (Тасмания утрауының көньяғы).

Гидрография

Австралияла йылғалар күп, әммә уларҙың ҙур өлөшө ҡорой. Иң ҙурҙары — Дарлинг һәм Муррей. Австралия континентында үтә ҙур ҡултыҡтар бар: Карпентария һәм Ҙур Австралия ҡултыҡтары.

Халыҡтар

Көнбайыш һәм көнсығыш Австралияға, нигеҙҙә, англоавстралийҙар йәшәй, улар Австралия континентын колониялаштырыу мәлендә үк килеп төпләнгән. Океанияға ҡушылған Яңы Гвинея утрауында (шул иҫәптән Соломон утрауҙарында һәм Санта-Крус утрауҙарында) папуас халыҡтары йәшәй. Үҙәк Австралияла Австралияның аҫаба халыҡтары көн итә, улар өсөн резервациялар булдырылған. Яңы Зеландияла, шулай уҡ Чатем утрауында һәм башҡа утрауҙарҙа англоновозеландтар йәшәй.

Колониаль ерҙәрҙә (мәҫәлән, Яңы Каледония утрауында) француздар , әдонъяның көньяҡ өлөшөндәге Питкэрн утрауҙарында төп ҡәбиләләр менән бергә инглиздәр ҡатнаш йәшәй.

Халыҡ тығыҙлығы

Австралия халыҡының күп өлөшө континенттың көнсығышында һәм көньяҡ-көнбайышында йәшәй, унда халыҡ тығыҙлығы 1 кв. км-ға 1 кешенән 10-ға тиклем тирбәлә. Ҙур ҡалалар тирәһендә был күрһәткес 10 кешенән 50 кешегә тиклем етә. Мәҫәлән, Папуа-Яңы Гвинеяла, таулы урын булыуға ҡарамаҫтан, халыҡ тығыҙлығы бер квадрат километрға 10-50 кеше тура килә. Дәүләттең баш ҡалаһы Порт-Морсбила, халыҡ тығыҙлыҡы ҙур түгел. Яңы Зеландияла ла шул уҡ хәл ҡабатлана. Океанияның Фиджи (10 — 40 кеше/км2) утрауында халыҡ тығыҙлығы юғары.

Эре ҡалалары