Ҡытай календары

Шан дәүере календары

Шан дәүеренең (б.э.т. XVI—XI бб.) күҙаллау һөйәктәрендәге (цзягувэнь) боронғо яҙыуҙарҙа йыл 12 ай айҙан тора тип һүрәтләнә. Календарь шылмаһын өсөн һәм уны йыл миҙгелдәренә, ҡояш торошона бәйләү маҡсатында уға эмпирик рәүештә 13-сө һәм 14-се айҙар өҫтәлмәләр булып торған.

Шул ваҡытта уҡ йылдарҙы һәм көндәрҙе иҫәпләү маҡсатында алтмыш йыллыҡ цикл ҡулланылған. Был традиция буйынса йыл ҡышҡы ҡояш торошонан һуң беренсе яңы айҙан башланған.

Чжоу дәүере календары

Чжоу дәүеренең (б.э.т. XI—III бб.) иртә яҙмалары, шул иҫәптән Чуньцю хроникаһы, йылды 12 ай айынан тора тип һүрәтләгән, йыл аҙағында эмпирик күҙлектән сығып, ун өсөнсө ай өҫтәлгән. Айҙарҙың оҙонлоғо алмашынып 29 һәм 30 көндән тора, ә ай аҙағында ҡайһы саҡта, айҙың башланыуын һәм күҙәтелгән яңы айҙы тап килтереү өсөн, йәнә бер көн өҫтәлгән.

Өҫтәмә көн һәм ай һайлауҙа башбаштаҡлыҡ элементы булғанға күрә, төрлө батшалыҡтарҙың календарҙары бер ни тиклем айырылған, әммә рәсми календарь булып Чжоу батшалығы календары иҫәпләнгән.

Йылдың башы бер айға артҡа шылдырылған, һәм ҡышҡы ҡояш торошона тиклемге яңы ай тулыу иҫәпләнгән. Әммә Чуньцю хроникаһына ярашлы, урыны менән (мәҫәлән Лу батшалығында) хатта б.э.т. VII быуатта, Шан дәүерендә һымаҡ, яңы йыл башланыуы ҡышҡы ҡояш торошонан һуң билдәләнгән һәм уның бер айға артҡа шылыуы б.э.т. 650 йылда булған тип фаразлайҙар.

Цинь дәүере календары

Б.э.т. 221 йылда император Цинь Шихуанди Ҡытайҙы берләштергәс, берҙәм календарь урынлаштыра. Стихиялар өҫтөнлөгө нигеҙендә, йыл башы йәнә бер айға артҡа, ҡышҡы ҡояш торошо алдынан икенсе яңы айға (унынсы айҙың аҙағына) шылдырыла.

Цинь династияһы осоронда эклиптикалағы ҡояш торошо (йондоҙнамәнең 12 знагы аналогияһы), буйынса билдәләнгән 24 миҙгел ғәмәлгә индерелә, аҙаҡ улар ауыл хужалығы календарының нигеҙе була. Миҙгелдәр Ай хәрәкәтенә тура бәйләнмәгәндәр.

Хань календарҙары

• Тайчу

Конфуциан ғалимдарының, шул иҫәптән Сыма Цяндең, күп йыллыҡ эштәре һөҙөмтәһендә хәҙерге заман төрөнә яҡын булған Ҡытай календары Хань династияһы императоры У-ди указына ярашлы б.э.т. 104 йылда ҡабул ителә^[2] Был календарь Тайчу (太初, Бөйөк Башланғыс) исемен ала, У-ди идара итеүенең яңы дәүере шул уҡ рәүештә аталған. Ошо календарға ярашлы йыл башы яҙ башына (Инь юлбарыҫ өсөнсө цикл знагына) күсерелгән, йылдың башланыуы ғинуар аҙағы — февраль башы яңы айға тура килгән, ә өҫтәмә ай айы ҡояш ай дауамында эклиптиканың ("йондоҙлоҡ билдәһенә", дөрөҫөрәге ике ауыл хужалығы миҙгеле) тейешле секторы сиктәренән сыҡмағанда индерелә, ай башы ҡояш менән айҙың уртаса хәрәкәте буйынса иҫәпләнә.

• Саньтун ли 三统历

Лю Синь етәкселегендәге комиссия тарафынан Ван Мандың (б. э . т. 9 - 23 йылдарҙа) реформалары аҙымы булараҡ эшләнә. Астрономик принциптар менән бер рәттән нумерологик принциптарҙы ла файҙалана.

• Хань ли

Көнсығыш Хань календары саньтун ли календарына төҙәтмәләр индерә. Беҙҙең эраның 85 йылында ҡабул ителә.

• Цяньсян ли 乾象历

Лю Хун 刘洪 (яҡынса 135—210) тарафынан тәҡдим ителгән календарь реформаһы проекты: Хань 220 йылда Хань империяһы тарҡалғандан һуң барлыҡҡа килгән батшалыҡтарҙың береһе менән ҡабул ителгән.

Башҡа көнсығыш календарҙары йә тулыһынса ҡытайҙыҡына тап килә (корей), йә күбеһенсә ҡытайҙыҡына оҡшаш, әммә бер ни тиклем айырмалары була (вьетнам календарында — йондоҙлоҡ циклда Ҡуян Бесәй менән алыштырылған; тибет календарында — зодиак буйынса хайуандарҙың исемдәре бер ни тиклем үҙгәртелгән; япон календарында — иҫәпләү принцибы үҙгәртелгән, шунлыҡтан башҡа календарҙар менән сағыштырғанда йылдарҙа айырмалыҡтар барлыҡҡа килә).

Ҡытай (ҡытай-уйғыр) календары элементтары монгол баҫып алыуҙары арҡаһында мосолман халыҡтары араһында таралыу ала. Айырым әйткәндә, монгол теленән төрөк (ғосман) һәм фарсы телдәренә тәржемә ителгән хайуан атамалары хронологик яҙмаларҙы, рәсми һәм тарихи документтарҙы алып барыу өсөн урта быуаттарҙан яңы тарихҡа тиклем фарсы һәм төрөк телдәре таралған территорияларҙа — Кесе Азиянан Һиндостанға ҡәҙәр ҡулланылған. Иранда ай календары менән крәҫтиәндәр һәм һалым йыйыусылар 1925 йылда тыйылыуына тиклем файҙаланған.

Был календарь йылды Ҡояштың эклиптикалағы торошо буйынса 24 ауыл хужалығы сезонына бүлеүҙе билдәләй. Сезондар бер нисектә Айҙың хәрәкәтенә бәйләнмәгән.

Ҡытай циклик календары алтмыш йыллыҡ циклды ҡуллана, 10 йыллыҡ («күк олондары») һәм 12 йыллыҡ («ер ботаҡтары») циклдар комбинацияһынан тора.

Циклда йыл ике иероглиф менән билдәләнә: [күк олоно] һәм [ер ботағы]. Ҡайһы саҡта «ер ботағын» ғына күрһәтәләр.

Григориан календары йылы буйынса циклдың номерын иҫәпләп сығарыу

• Хәҙерге заман ысулы:^[5]

2006 年 − 3 = 60 × 33 + 23; 2006 ≈ 34-се цикл, 23-сө йыл

• Традицион ысул:^[5]

2006 年 + 2397 = 60 × 73 + 23; 2006 ≈ 74-се цикл, 23-сө йыл

• Бик боронғо ысул:^[5]

2006 年 + 2697 = 60 × 78 + 23; 2006 ≈ 79-сы цикл, 23-сө йыл

• Тағы бер ысул:^[6]

2006 年 + 2637 = 60 × 77 + 23; 2006 ≈ 78-се цикл, 23-сө йыл

Йылдарҙы (1888…2067) һәм ботаҡтарҙы тап килтереү буйынса ябайлаштырылған таблица

(Даталар КК.АА.ЙЙ форматында бирелгән, йылдың тәүге 2 цифрҙары күрһәтелмәгән)^[4]

Йылдың тәүге ике цифрҙары: 19

Йылдың тәүге ике цифрҙары: 20

• Воробьёв А. Н. Традиционный китайский календарь: Ежегодник, 2002 год /Авт. ст. и пер. с кит. А. Н. Воробьёв; Отв. ред. М. Л. Титаренко.- М.: Изд. дом «Восток», 2001.- 102 с.: ил., схемы, вкладыш.
• Крюков М. В. К проблеме циклических знаков в древнем Китае // Древние системы письма. Этническая семиотика. М., 1986.

• Раздел китайского календаря в веб-приложении «Creounity Машина Времени» — приведены инструкции по датировке монет китайских провинций конца XIX — начала XX веков в соответствии с китайским циклическим календарём.
• The Mathematics of the Chinese Calendar (инг.) — «Математика китайского календаря».
• Клаус Тондеринг. Часто задаваемые вопросы о календарях. Раздел 9. Китайский календарь.
• Циклическая Хронология Вьетнама
• 12 животных восточного календаря
• Календарь на 1—3999 год с праздниками и памятными датами (Китай, 1—1752 по юлианскому календарю, 1753—3999 по григорианскому календарю, англ.)
• Календарь на 1583—2299 год с датами начала года.