Рэвалюцыя ў Тунісе (2010—2011)

Туніс — паўночнаафрыканская краіна з адным з самых высокіх узроўняў адукацыі ў рэгіёне. Пасля атрымання незалежнасці ад Францыі ў 1956 годзе ўзровень палітычнага развіцця істотна адставаў ад стандартаў заходнееўрапейскіх краін. З 1956 па 2011 год Тунісам кіравалі ўсяго два прэзідэнта: Хабіба Бургіба, адхілены ад улады ў 1987 годзе, і Зін эль-Абідзін Бэн Алі. У той час як карупцыя пры Бургібе ўтрымлівалася на адносна невысокім узроўні, а Бэн-Алі абяцаў праводзіць той жа курс, які раней праводзіў Бургіба, з часам вакол яго пачалі складвацца розныя групы ўплыву. У першую чаргу такую групу складала асяроддзе яго другой жонкі, Лэйлы Трабэлсі. У краіне рэзка вырас узровень карупцыі, пагоршылася эканамічнае становішча. Павялічылася беспрацоўе, у першую чаргу да таго выпускнікоў школ і універсітэтаў. Дробныя палітычныя партыі не былі забароненыя (за выключэннем ісламісцкіх), але не мелі ніякага ўплыву^[6].

Туніс з'яўляецца аграрнай краінай з прамысловасцю, якая развіваецца, з якой на працягу 23 гадоў кіраваў нязменны прэзідэнт Зін Эль-Абідзін Бэн Алі, зрынуты ў выніку рэвалюцыі 14 студзеня 2011 года. Характэрнымі асаблівасцямі краіны з'яўляюцца адносна высокія эканамічныя паказчыкі ў рэгіёне і паспяховая праца ў галіне антытэрарыстычнай дзейнасці. Хуткі эканамічны рост характарызаваўся: павелічэннем сярэдняга класа, скарачэннем колькасці насельніцтва, які жыве за рысай беднасці, памяншэннем беспрацоўя. Два апошніх дзесяцігоддзі паказалі дастаткова высокія поспехі ў росце народнай гаспадаркі, які склаў каля 5 % у год.. За перыяд 2004-2009 гг. даход на душу насельніцтва вырас з 3,5 тыс тун. дын. (2, 7 тыс. дал.) да 5 тыс тун. дын. (3, 9 тыс. дал.)^[7]. На сацыяльныя патрэбы дзяржава накіроўвала 20 % валавога ўнутранага прадукту. Калі ў 1984 г. ніжэй за ўзровень беднасці (менш за 2 тун. дын. на чалавека ў дзень) жыло 20 % тунісцаў, то ў 2005 г. — ужо 6 %, а ў 2010 г. — усяго 3,8 %^[8]. 80 % туніскіх сем'яў з'яўляюцца ўласнікамі жылля, 21 % валодае аўтамабілямі, 80 % сельскіх жыхароў маюць доступ да электраэнергіі, 70 % — да пітной вадзе. У краіне паўстаў шматлікі, які складае 60 % насельніцтва, сярэдні клас, на долю якога прыпадае 83 % спажывання. Характэрным для Туніса быў да таго ж нізкі, усяго толькі двухразовы разрыў у спажыванні паміж беднымі і багатымі пластамі грамадства.

Эканамічныя прычыны

Нягледзячы на рост эканомікі, вырашыць праблему беспрацоўя не ўдавалася. На 2010 год беспрацоўе ў Тунісе склала каля 13-14 %^[9]. Аднак у беспрацоўя ў Тунісе была адна характэрная рыса: больш за 60 % беспрацоўных займала моладзь і выпускнікі ВНУ. Адпаведна, дзеці, пасля велізарных выдаткаў на іх навучанне, станавіліся абузай для сям'і і цэлымі днямі сядзелі дома без магчымасці знайсці працу. Далей менавіта гэтая ўзроставая праслойка (19-25 гадоў) стала адной з асноўных рухаючых сіл рэвалюцыі.

Па дадзеных няўрадавай арганізацыі па барацьбе з карупцыяй Transparency International Туніс займае 73 месца з рэйтынгам 3.8, якія азначаюць дастаткова бядотнае становішча ў гэтым ключы^[10]. Высокі ўзровень карупцыі з'яўляецца сур'ёзным бар'ерам для развіцця эканомікі, і цалкам відавочна, што сярэдні клас, які ўздымаецца на хвалі росту эканомікі, быў вельмі незадаволены карупцыйнай сітуацыяй, якая не дазваляла яму расці далей.

23 гады ва ўладзе аднаго чалавека не маглі не пакінуць пэўнага адбітка на эканоміцы, якая, як ўласціва большасці ісламскіх краін (краін Магрыба), знаходзіцца ў руках у некалькіх уплывовых сем'яў(кланаў). Такім чынам, за 23 гады Зін Эль-Абідзін Бэн Алі, разам са сваёй жонкай Лэйлай Трабелсі, якая таксама паходзіла з уплывовай сям'і, здолеў падпарадкаваць сабе амаль усе сектара эканомікі, што стала падставай для незадаволенасці іншых ўнутрыпалітычных і ўнутрыэканамічных фактараў, а таксама маладой бізнес-эліты, якой не хапала прасторы для развіцця^[11].

Палітычныя прычыны

Палітычнай прычынай з'яўляецца не столькі факт доўгага знаходжання ва ўладзе, а факт аўтарытарнага яе захопу. Гэта значыць, хоць дэ-юрэ палітычны плюралізм і выбарнасць прэзідэнта ніхто не адмяняў, праводзілася пастаяннае падаўленне апазіцыі, таму дэ-факта толькі адна партыя ўвесь час была ва ўладзе^[12].

Сацыяльныя прычыны

Туніс, былая французская калонія, якая нягледзячы на тое, што з'яўляецца аднанацыянальнай дзяржавай, так як 98 % насельніцтва з'яўляюцца арабамі^[13], і монаконфесійнай, ісламскай дзяржавай (98 % насельніцтва вызнае іслам), мае празаходні (праеўрапейскі) курс, з чаго вынікае раскол паміж нацыянальнымі каштоўнасцямі і тымі, на якія яны арыентаваны, а калі ўлічваць працэсы глабалізацыі і развіцця сродкаў масавай інфармацыі, то не цяжка зразумець, адкуль у арабскай кансерватыўным грамадстве зарадзіліся ідэі рэвалюцыі. У гэтым плане варта згадаць такія рэчы, як Twitter і Facebook, якія аказалі значны ўплыў на ход рэвалюцыі, так і на яе аснову.

Штуршком да пачатку масавых выступаў паслужыла публічнае самаспаленне 17 снежня 2010 года вулічнага гандляра садавіны і агародніны ў Сідзі-Бузід (вілает Сядзі-Бу-Зід) Махамеда Буазізі, чые тавары былі канфіскаваныя ўладамі. Мяркуецца, што гэта быў спосаб вымагальніцтва хабару. Публічнае самаспаленне ініцыявала шэраг падобных інцыдэнтаў сярод людзей, якія апынуліся ў падобнай сітуацыі, прычым пахаванне часта ператвараліся ў дэманстрацыі пратэсту.

Пачатак хваляванняў

• 24 снежня — з туніскага гарадка Мензел Бузайен  (фр.) (бел.(фр.) бел.^[14](у ваколіцах Сядзі-Бузида, дзе 17 снежня адбылося самаспаленне вулічнага гандляра Махамеда Буазізі) прыходзяць паведамленні аб дэманстрацыях пратэсту супраць карупцыі і беспрацоўя, якія выліваюцца ў беспарадкі. Раз'юшаны натоўп атакавала штаб-кватэру кіруючай канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі, штаб нацыянальнай гвардыі і вакзал. У выніку бунту кактэйлямі Молатава спалены тры аўтамабіля, лакаматыў і штаб-кватэра партыі. Паліцыянты і актывісты схаваліся ад мяцежнікаў ў мясцовай мячэці^[15]. У ходзе сутыкненняў з паліцыяй застрэлены адзін з дэманстрантаў^[16]
• 27 снежня — туніскія прафсаюзы (самы буйны з іх «Усеагульны саюз працы») правялі ў сталіцы краіны маніфестацыю салідарнасці з хваляваннямі ў Сідзі-Бузід. Акцыя сабрала 1000 чалавек, насіла мірны характар, аднак была разагнаная паліцыяй^[17]. Каб разагнаць мірны пратэст, паліцыя ўжыла сілу. Па словах Махтара Трыфі, прэзідэнта Туніскай лігі па правах чалавека, адвакаты-ўдзельнікі дэманстрацыі былі «жорстка збітыя».^[18]
• 3 студзеня — акцыі пратэсту супраць беспрацоўя і падаражэння кошту жыцця прайшлі ў горадзе Тала  (англ.) (бел.(англ.) бел.: дзвесце пяцьдзясят чалавек, у асноўным студэнты, выйшлі на падтрымку дэманстрантаў у Сідзі-Бузід, але таксама былі разагнаныя паліцыяй. У адказ яны падпалілі шыны і напалі на офіс кіруючай партыі «Дэмакратычнае канстытуцыйнае аб'яднанне».^[19]
• 4 студзеня — у бальніцы памёр Махамед Буазізі які здзейсніў самаспаленне 17 снежня ў Сідзі-Бузід.

• 8-10 студзеня — ўспышка гвалту адбылася ў гарадах Талай і Касерын на захадзе краіны: не менш за 14 маніфестантаў застрэленыя паліцыяй^[20]. Адбыліся беспарадкі і ў Эттадхамуне — працоўным прыгарадзе ў 15 км ад цэнтра сталіцы^[21]. У гэты ж дзень прэзідэнт Бэн Алі выступіў па нацыянальным тэлебачанні, каб асудзіць «хуліганаў у масках і іх дзеянні». Ён абвясціў аб стварэнні 300 тысяч працоўных месцаў на працягу двух гадоў і часовае закрыццё ўсіх школ і універсітэтаў.
• 12 студзеня (серада) — прэм'ер-міністр Махамед Ганушы абвясціў аб звальненні міністра ўнутраных спраў Рафіка Бельхаджа Касема і загадаў вызваліць усіх арыштаваных з пачатку канфлікту з мэтай прымірэння паўстання. Гэтыя аб'явы не супакоілі руху. У сталіцу для падтрымання парадку ўведзеныя войскі^[22]. Таксама 12 студзеня пачынаюцца стыхійныя маніфестацыі ў турыстычным цэнтры Хамамет.
• 13 студзеня (чацвер) — Туніс захліствае хваля беспарадкаў, у ходзе якіх гучаць антыўрадавыя лозунгі. Нападам падвяргаюцца аўтамабілі, школы і крамы^[23]. У адказ паліцыя адкрывае агонь па дэманстрантах^[24].

Звяржэнне Бэн Алі

Пік народных хваляванняў, якія прывялі да ўцёкаў прэзідэнта з краіны, прыйшоўся на 14 студзеня. Улада тым часам пераходзіць у рукі вайскоўцаў^[25]. Афіцыйным кіраўніком дзяржавы становіцца прэм'ер-міністр Махамед Ганушы. Гэтым падзеям папярэднічала шматтысячная антыўрадавая дэманстрацыя ў сталіцы краіны^[26] і другім па велічыні горадзе Сфакс^[27]. Перад сваімі ўцёкамі Бэн Алі адправіў урад у адстаўку, абвясціў датэрміновыя парламенцкія выбары, а таксама паабяцаў знізіць цэны, разабрацца з карупцыяй і беспрацоўем^[28].

Позна ўвечары кіраўнік Камуністычнай партыі працоўных Туніса Хама Хамамі быў арыштаваны ў сваім доме непадалёк ад Туніса. У Дузе, у горадзе на поўдні краіны, двое грамадзянскіх асоб былі забітыя,^[29] адзін з іх Хатем Беттахар (38 гадоў), выкладчык інфарматыкі ў Універсітэце тэхналогіі ў горадзе Камп'ень (Францыя)^[30]. Ён прыбыў у Туніс па сямейных абставінах і быў першай замежнай ахвярай гэтых пратэстаў.

Міжнародная федэрацыя па правах чалавека абвяшчае спіс імёнаў з 66 чалавек, забітых з пачатку падзей^[31].

Часовы ўрад

15 студзеня (субота) — прэзідэнт туніскага парламента Фуад Мебаза быў абвешчаны прэзідэнтам паводле канстытуцыі Туніса, выключаючы магчымасць вяртання Зін аль-Абідзіна Бен Алі. Фуад Мебаза павінен арганізаваць прэзідэнцкія выбары ў працягу шасцідзесяці дзён, як таго патрабуе канстытуцыя. Між тым, на фоне адыходу паліцыі ў краіне акрэслілася новая праблема — банды марадзёраў. Палац збеглага прэзідэнта Бэн Алі разрабаваны. Стратэгічныя аб'екты кантралююць вайскоўцы. Вядуцца перамовы аб стварэнні ўрада нацыянальнага адзінства (часовага ўрада)^[32]. У краіну вяртаюцца лідары палітычнай эміграцыі^[33]. На фоне гэтых падзей туніскае тэлебачанне са спасылкай на крыніцу ў сілавых структурах паведамляе аб перастрэлках ваенных з супрацоўнікамі службы бяспекі былога прэзідэнта ў раёне прэзідэнцкага палаца^[34].

17 студзеня ў Тунісе сфармаваны ўрад нацыянальнага адзінства, у якім захавалі свае пасады кіраўніка «старарэжымнага» МЗС, МУС, Мінабароны, Мінфіна, роўна як і прэм'ер-міністр (яны з старой якая кіравала партыі). Акрамя іх ва ўрад увайшлі шэраг апазіцыянераў (Ахмед Ібрахім, Мустафа бэн Джафар і Наджыб Шебі). Новы ўрад заявіла аб прыхільнасці ідэям свабоды^[35]. Абвешчаная свабода інфармацыі, свабода дзеянняў няўрадавых арганізацый, вызваленне ўсіх палітычных зняволеных, расследаванне карупцыі^[36].Дэманстрацыя ў сталіцы, 1 тыс. чалавек, з патрабаваннем ліквідаваць партыю улады Бэн Алі.

• 18 студзеня — Найбуйнейшы прафсаюз Туніса не прызнаў урад, пакуль у ім будуць члены былой партыі ўлады^[37]. Не паспеўшы пачаць працу ўрад «затрашчаў», 4 міністра падалі ў адстаўку^[38], партыя апазіцыі «Ат-Тадждыд» (Абнаўленне) прыстрашыла выйсці^[39] калі 6 міністраў старой партыі не парвуць з ёй. Пазней былая кіравала партыя выключыла 6 чалавек з партыі і Бэн Алі^[40].
• 19 студзеня — Вызваленыя палітычныя зняволеныя з турмаў. Арыштавана 33 сваяка былога лідара рэжыму, пачата расследаванне карупцыі і нанясення шкоды краіне^[41]. Урад збіраецца на першае пасяджэнне і будзе вырашаць пытанне падаць у адстаўку^[42], дэманстрацыі ў сталіцы і гарадах краіны з лозунгамі: «За новы парламент! За новую канстытуцыю! За новую рэспубліку!». ААН паведаміла, што колькасць ахвяр беспарадкаў перавысіла 100 чалавек^[43] Каменданцкую гадзіну скарочаны на два гадзіны 20:00-05:00^[44] раней было 18:00-05:00.
• 20 студзеня — адбылося першае пасяджэнне ўрада, яго вёў часовы прэзідэнт Туніса. Міністры департызаваліся (тычыцца міністраў ад былой партыі ўлады). Амністыя палітычных зняволеных. Падаў у адстаўку адзін з былых міністраў Бэн Алі. Аб'яўлена трохдзённая жалоба па загінулых у беспарадках. З казны прапала 1,5 тоны золата.^[45]
• 26 студзеня — Часовы ўрад выдала міжнародны ордэр на арышт зрынутага прэзідэнта краіны Зіна аль-Абідзіна Бен Алі^[46].
• 27 студзеня — пад ціскам вуліцы перастаноўкі ва ўрадзе, якія засталіся міністры МУС, МЗС, МО ад якая кіравала партыі прыбраныя, 12 прызначэнняў зрабіў прэм'ер^[47].
• 4 лютага — жыццё ў Тунісе наладжваецца пад кіраўніцтвам прэм'ера Ганушы. Дзеянне каменданцкай гадзіны працягваецца. Праведзена чыстка ў шэрагах супрацоўнікаў МУС. Заменены ўсе 24 правінцый губернатара. Адноўлена праца порта^[48].
• 17 лютага — цэнтральная плошча Туніса 7 лістапада названая імем героя рэвалюцыі Махамеда Буазізі^[49].
• 27 лютага — прэм'ер-міністр Ганушы падаў у адстаўку, падпарадкаваўшыся патрабаванням дэманстрантаў^[50]. Наступным прэм'ерам стаў Бэджы Каід Эс-Себсі. Указ падпісаў часовы прэзідэнт Фуад Мебаза^[51]

Скліканне Ўстаноўчага сходу

23 кастрычніка ў Тунісе прайшлі выбары ў Устаноўчы сход, у склад якога ўвойдуць 217 дэлегатаў. Устаноўчы сход павінен прыняць новую канстытуцыю краіны. Яўка на выбарах склала 90 %. Фаварыт выбараў — ісламісцкая Партыя адраджэння («Эль-Нахда»)^[52].

МУС паведаміў пра 78 загінулых, 94 паранена^[53] праваабаронцы кажуць пра сто загінулых. Агульны ўрон склаў 3 мільярды дынараў (1, 6 мільярда еўра)^[54] 1 лютага ААН ўдакладніла дадзеныя: ахвяр 219, параненых 510, дадзеныя могуць змяніцца^[55].

У канцы снежня брытанскі журналіст The Guardian Браян Уітакер апісаў падзеі як дастатковыя, каб пакласці канец панаванню Зін эль-Абідзіна Бэн Алі. На яго думку, сітуацыя нагадвае канец рэжыму Нікалае Чаўшэску ў Румыніі ў снежні 1989 года. Інтэрв'ю для тэлеканала Аль-Джазіра: гэта «паўстанне з'яўляецца вынікам смяротнага спалучэння галечы, беспрацоўя і палітычных рэпрэсіяў — трох характарыстык большасці арабскіх краін»^[56]. Дадзенае заява знаходзіцца ў рэчышчы боязі, што туніскія падзеі спародзяць эфект даміно ў арабскіх краінах^[57]. Хваля публічных самаспаленняў супраць беспрацоўя ўжо пракацілася па Паўночнай Афрыцы^[58]. У Іарданіі прайшлі антыўрадавыя дэманстрацыі салідарнасці з тунісцамі пад лозунгам: «Туніская рэвалюцыя будзе распаўсюджвацца»^[59].

«In quotes: Reaction to Tunisian Crisis»

15 студзеня 2011 года BBC News апублікавалі артыкул «In quotes: Reaction to Tunisian Crisis», у якой сабраны ацэнкі і меркаванні на рэвалюцыю ў Тунісе афіцыйных прадстаўнікоў дзяржаў і арганізацый^[60].

Злучаныя Штаты Амерыкі

• Прэзідэнт Абама з першых дзён рэвалюцыі асудзіў прымяненне гвалту з боку ўладаў, адносна мірна выступоўцаў грамадзян Туніса. Затым прэзідэнт ЗША заклікаў выконваць і паважаць правы чалавека, і як мага хутчэй правесці сумленныя, свабодныя і справядлівыя выбары для таго, каб адлюстраваць сапраўдную волю туніскага народа і задаволіць яго просьбы.

Вялікабрытанія

• Міністр замежных спраў Вялікабрытаніі, Уільям Хэйг асудзіў гвалт і заклікаў улады Туніса зрабіць усё магчымае, каб ліквідаваць канфлікт і вырашыць рознагалоссі мірным шляхам, а затым правесці свабодныя і сумленныя выбары.

Францыя

• Прэзідэнт Францыі Нікаля Сарказі заявіў, што толькі дыялог можа забяспечыць надзейны і дэмакратычны выхад з існуючага крызісу.

Германія

• Канцлер Германіі Ангела Меркель заключае, што ў Тунісе склалася вельмі сур'ёзная сітуацыя і што прычынай гэтаму эканамічная стагнацыя. Але Германія прыкладзе ўсе намаганні для таго, каб гэты канфлікт прайшоў гладка і без яшчэ вялікіх страт.

Еўрапейскі саюз

• Кэтрын Эштан, вярхоўны прадстаўнік Еўрапейскага саюза па замежных справах і палітыцы бяспекі, ад імя Еўрапейскага саюза, заявіла, што яны выказваюць падтрымку і прызнанне туніскаму народу, і што ўсе дэмакратычныя памкненні павінны быць дасягнуты мірным шляхам. Яна заклікае да стрыманасці і спакою, для недапушчэння новых ахвяр.

Ліга Арабскіх Дзяржаў

• Афіцыйныя прадстаўнікі Лігі Арабскіх Дзяржаў заклікаюць усе палітычныя сілы і ўсіх народных прадстаўнікоў аб'яднацца для захавання дасягненняў туніскага народа і пераходу да нацыянальнага свеце.

ААН

• Генеральны сакратар ААН Пан Гі Мун заявіў, што пры такой хутка развіваецца сітуацыі ўсе намаганні павінны быць прыкладзены, каб наладзіць дыялог і вырашыць крызіс мірным шляхам, каб прадухіліць далейшыя страты.

Некаторыя буйныя брытанскія^[61] і нямецкія^[62] турфірмы пачалі эвакуацыю турыстаў з Туніса. Эвакуіравана 240 расійскіх турыстаў самалётам у Маскву^[63].

• Пратэстоўцы для каардынацыі сваіх дзеянняў актыўна выкарыстоўвалі сацыяльныя сеткі (Facebook)^[64], за што туніскія падзеі часам называлі кіберрэвалюцыяй^[65].
• Хвалю пратэстаў актыўна падтрымалі туніскай рэперы^[66], а таксама егіпецкія камуністы^[67].
• Публікацыя WikiLeaks матэрыялаў аб карупцыі рэжыму спрыялі яго звяржэння^[68][69].

• Язмінавая рэвалюцыя — змена ўлады ў Тунісе, дасканалая бяскроўна 7 лістапада 1987 года.
• Рэвалюцыя ў Егіпце, 2011 як рэакцыя на падзеі ў Тунісе.
• Караблекрушэнне ля ўзбярэжжа Туніса 1 чэрвеня 2011 года
• Квартэт нацыянальнага дыялогу ў Тунісе
• Прэзідэнцкія выбары ў Тунісе (2014)

Літаратура

Сітуацыя, папярэдняя рэвалюцыі

• Amin Allal, «Réformes néolibérales, clientélismes et protestations en situation autoritaire. Les mouvements contestataires dans le bassin minier de Gafsa en Tunisie (2008)», Politique Africaine, 2010/1 (n° 117).
• Nicolas Beau et Jean-Pierre Tuquoi, Notre ami Ben Ali, л envers du " miracle tunisien ", Paris, éd. La Découverte, 1999, réédité 2002 et 2011 ISBN 2-7071-3710-3
• Larbi Chouikha et Éric Gobe, "La Tunisie entre la" révolte du bassin minier de Gafsa " l'homme et échéance électorale de 2009 ", in L'home Année du Maghreb, V, 2009, Paris, éd. CNRS, p. 387-420, article en ligne
• Larbi Chouikha et Vincent Geisser, " Retour sur la révolte du bassin minier. Les cinq leçons politiques d'un conflit social inédit ", in L'home Année du Maghreb, VI, 2010, Paris, éd. CNRS, p. 415-426, article en ligne
• Vincent Geisser et Éric Gobe, "Des fissures dans la" Maison Tunisie " ? Le régime de Ben Ali face aux mobilisations protestataires ", in L'home Année du Maghreb, II, 2005-2006, Paris, éd. CNRS, p. 353-414, article en ligne
• Béatrice Hibou, La Force de l'ouest obéissance. Économie politique de la répression en Tunisie, Paris, La Découverte, 2006.
• Moncef Marzouki, entretiens avec Vincent Geisser, Dictateurs en sursis : une voie démocratique pour le monde arabe, Paris, éd. Atelier de l'ouest, 2009 ISBN 978-2-7082-4047-6
• Nicolas Beau et Catherine Graciet, La Régente de Carthage : Main basse sur la Tunisie, éd. La Découverte, Paris, 2009

Рэвалюцыя 2010-2011 гадоў

• Amin Allal, « 'Avant on tenait le mur, maintenant on tient le quartier!' Germes d'un passage au politique de jeunes hommes de quartiers populaires таму du moment révolutionnaire à Tunis», Politique africaine 2011/1 (n° 121).
• Amin Allal, " Trajectoires 'révolutionnaires' en Tunisie. Processus de radicalisations politiques 2007-2011 ", Revue française de science politique 2012/5-6 (vol. 62).
• Amin Allal et Vincent Geisser, "Tunisie :" révolution de jasmin " ou intifada ? " Mouvements, 2011/2 (n° 66).
• "Le sourire des Tunisiens de France [15 janvier 2011] ", Contrepoint, л autre point de vue de l'actualité du monde étudiant ISSN 2102-0582 n° 23 (février 2011) — p. 12-15.
• Jocelyne Dakhlia, Tunisie, le pays sans bruit, Paris, Actes Sud, 2011.
• Choukri Hmed, " Si le peuple un jour aspire à vivre, le destin se doit de répondre. Apprendre à devenir révolutionnaire en Tunisie ", Les Temps modernes, n° 664, mai-juillet 2011, p. 4-20.
• Choukri Hmed, " Réseaux dormants, contingence et structures. Genèses de la révolution tunisienne ", Revue française de science politique, 2012, 62 (5-6), p. 797-820.
• Choukri Hmed, «Répression d'en État et situation révolutionnaire en Tunisie (2010-2011)», Vingtième Siècle. Revue d'histoire histoire, 2015, 128, p. 77-90.
• Choukri Hmed, «'Le peuple veut la chute du régime'. Situations et issues révolutionnaires таму des occupations de la place de la Kasbah (2011)», Actes de la recherche en sciences sociales, 2016, 211-212, p. 72-91.
• El Kasbah, Tunisie. Fragments de révolution, Tunis, éd. Simpact, 2014.
• Mohamed Kilani, La Révolution des braves, Tunis, éd. Simpact, 2011.
• Olivier Piot, La Révolution tunisienne, Paris, éd. Les Petits Matins, 2011.
• Pierre Puchot, La Révolution confisquée, Paris, Actes Sud, 2012.
• Eric Borg & Alex Talamba, Sidi Bouzid kids, bande dessinée d', Casterman, 2012.
• Youssef Seddik, Unissons-nous ! Des révolutions arabes aux indignés, entretiens avec Gilles Vanderpooten, éd. L'home Aube, 2011.
• Jamil Sayah, La Révolution tunisienne: la part du droit, Paris, Éditions L'home Harmattan, 2013.ISBN 978-2-336-00662-8

• Язмінавая рэвалюцыя
• Сітуацыя ў Тунісе: снежань 2010 года
• Геворг Мирзаян. Архівавана 19 чэрвеня 2017. Першая арабская Архівавана 19 чэрвеня 2017.
• Вытокі і сэнс арабскай рэвалюцыі
• Tunisia Political Overview 2013
• International Center for Transitional Justice, Tunisia
• Tunisia: Time of Change collected news and commentary at Al Jazeera English
• Tunisia Corruption Profile Архівавана 7 жніўня 2016. from the Business Anti-Corruption Portal
• Turmoil in Tunisia collected news and commentary at BBC News