Тур (жывёла)
Тур (Bos primigenius) — вымерлы від парнакапытных жывёл роду сапраўдных быкоў (Bos) падсямейства быкоў (Bovinae) сямейства пустарогіх (Bovidae), першабытны дзікі бык, прабацька сучаснай буйной рагатай жывёлы. З вышынёй у карку да 180 см у быкоў і 155 см у кароў, быў адной з самых буйных траваедных жывёл у галацэне; меў масіўныя падоўжаныя і шырокія рогі, якія дасягалі 80 см у даўжыню.
| † Тур | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
прамежныя рангі
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bos primigenius (Bojanus, 1827) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Арэал | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Карта рассялення тура | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ахоўны статус | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Жыў з другой паловы антрапагену ў лесастэпах і стэпах Усходняга паўшар’я. Цяпер лічыцца вымерлым у выніку гаспадарчай дзейнасці чалавека і інтэнсіўнага палявання. Апошняя асобіна не была забітая на паляванні, а загінула ў 1627 годзе ў лясах недалёка ад Яктарова) — лічыцца, што з-за хваробы, якая закранула маленькую генетычна слабую і ізаляваную папуляцыю апошніх жывёл гэтага роду.
Этымалогія
Слова «тур» у значэнні «дзікі бык» паходзіць ад аг.-усх.-слав.: туръ. Слова на індаеўрапейскім узроўні роднасна стар.-грэч.: ταῦρος, літ.: taũras «буйвал, тур», taurė̃ «чарка, слоік», пруск. tauris «зубр», лац.: taurus «бык», ірл.: tarb — тое самае, далей — авест. staōra- м. «буйная рагатая жывёла», гоцк.: stiur «бык, цяля»[1][2].
Праіндаеўрапейскае слова *tawros, да якога ўзыходзяць гэтыя словы, параўноўваецца з прасеміцкім *tawr, што азначае «бык» (пар. іўр.: שׁוֹר, [шор], бык)[3], араб. ثور, [θawr], бык[4]), ад якога яно, можа быць, і паходзіць, быўшы запазычаным з прасеміцкай. Іншая гіпотэза заключаецца ў тым, што абодва словы былі запазычаныя або пайшлі з нейкай трэцяй мовы[5][6].
Апісанне
Згодна з апісаннем XVI стагоддзя Сігізмунда фон Герберштэйна, тур быў смалена-чорным з шэрай паласой на спіне; Дрэварыт, зроблены ў 1556 годзе, грунтаваўся на выбракаваным туры, атрыманым ім у Мазовіі[7]. У 1827 годзе Чарльз Гамільтан Сміт апублікаваў выяву тура, заснаваную на карціне алеем, якую ён набыў у гандляра ў Аўгсбургу і якая, як мяркуецца, была зроблена ў пачатку XVI стагоддзя[8]. Мяркуецца, што на гэтай карціне быў намаляваны тур, хоць некаторыя аўтары меркавалі, што на ёй мог быць намаляваны гібрыд тура і свойскага быка[9]. Сучасныя рэканструкцыі тура заснаваны на шкілетах і інфармацыі, атрыманай з мастацкіх малюнкаў таго часу і гістарычных апісанняў жывёлы.
Колер поўсці
Рэшткі поўсці тура не былі вядомыя да пачатку 1980-х гадоў[10]. Малюнкі паказваюць, што ў паўночнаафрыканскага тура на спіне мог быць светлы знак сядла[11]. Цяляты, верагодна, нараджаліся з каштанавай афарбоўкай, а маладыя быкі станавіліся чорнымі з вузкім белым «рамянём» уздоўж спіны, які праходзіць па хрыбетніку, у той час як каровы захоўвалі рудавата-бурую афарбоўку. Абодва полы мелі светлую пысу, але доказаў варыяцый у колеры поўсці не існуе. Егіпецкія магільныя малюнкі паказваюць буйную рагатую жывёлу з чырванавата-карычневай афарбоўкай поўсці ў абодвух полаў, са светлым сядлом, але форма рога сведчыць аб тым, што яны могуць адлюстроўваць свойскую буйную рагатую жывёлу. Многія прымітыўныя пароды буйной рагатай жывёлы, асабліва тыя, што з Паўднёвай Еўропы, дэманструюць колер поўсці, падобны да тура, у тым ліку чорны колер у быкоў са светлай звілістай палоскай, бледным ротам і падобным палавым дымарфізмам у колеры. Асаблівасць, якую часта прыпісваюць турам, — светлыя валасы на лбе. Згодна з гістарычным апісаннем тура, у яго былі доўгія кучаравыя валасы на лбе, але ні ў адным не згадваецца пэўны колер. Нягледзячы на тое, што афарбоўка прысутнічае ў розных прымітыўных парод буйной рагатай жывёлы, верагодна, гэта змяненне колеру, якое з’явілася пасля прыручэння.
Форма цела
Прапорцыі і форма цела тура моцна адрозніваліся ад многіх сучасных парод буйной рагатай жывёлы. Напрыклад, ногі былі значна даўжэйшымі і больш стройнымі, у выніку чаго вышыня ў карку была амаль роўная даўжыні тулава. Чэрап з вялікімі рагамі быў значна большы і больш выцягнуты, чым у большасці парод буйной рагатай жывёлы. Як і ў іншай дзікай буйной рагатай жывёлы, форма цела тура была атлетычнай і, асабліва ў быкоў, дэманстравала моцна выяўленую мускулатуру шыі і пляча. Таму пярэднія ногі былі буйнейшыя за заднія, падобна на зубра, але ў адрозненне ад многіх даместыкаваных быкоў. Нават у цельных кароў вымя было маленькім і збоку амаль не заўважным; гэтая асаблівасць роўная іншым дзікім быкам.
Памер
Тур быў адной з найбуйнейшых траваедных жывёл галацэнавай Еўропы. Памер тура, імаверна, вар’іраваўся ў залежнасці ад рэгіёна, у Паўночнай Еўропе жылі буйнейшыя асобнікі, чым на поўдні. Вышыня ў карку тура ў Даніі і Германіі вагалася ад 155—180 см у быкоў і 135—155 см у кароў, у той час як быкі тураў у Венгрыі дасягалі 160 см[12].
Афрыканскі тур быў падобны па памеры да еўрапейскага тура ў плейстацэне, але зменшыўся ў памерах пры пераходзе да галацэну; магчыма, ён таксама адрозніваўся па памеры геаграфічна[13].
Маса цела тура, імаверна, таксама дэманстравала некаторую зменлівасць. Некаторыя асобіны дасягалі каля 700 кг, у той час як асобнікі з позняга сярэдняга плейстацэну, паводле ацэнак, важылі да 1,500 кг. У тура выяўлены значны палавы дымарфізм у памерах самца і самкі[14].
Рогі
.jpg)
Рогі былі масіўнымі, дасягалі 80 см у даўжыню і ад 10 да 20 см у дыяметры. Яго рогі раслі ад чэрапа пад вуглом 60° да пысы, звернутай наперад, і былі выгнуты ў трох кірунках, а менавіта ўверх і вонкі ў аснове, затым пахіляючыся наперад і ўнутр, потым унутр і ўверх. Скрыўленне рагоў быка было мацней выяўлена, чым рагоў каровы. Базальная акружнасць рагавых стрыжняў дасягала 44.5 см у самага вялікага кітайскага асобніка і 48 см у французскага. Некаторыя пароды буйной рагатай жывёлы ўсё яшчэ дэманструюць форму рагоў, падобную на форму тура, напрыклад, іспанскі баявы бык, а часам таксама асобіны вытворных парод.
Генетыка
Добра захаваная костка тура дала дастатковую колькасць мітахандрыяльнай ДНК для аналізу паслядоўнасці, які паказаў, што яго геном складаецца з 16 338 пар аснаванняў[15]. Далейшыя даследаванні з выкарыстаннем поўнай паслядоўнасці геному тура выявілі кандыдатаў у гены даместыфікацыі, якія рэгулююцца мікраРНК[16].
Распаўсюджанне і асяроддзе пражывання
Тур быў шырока распаўсюджаны ў Паўночнай Афрыцы, Месапатаміі і па ўсёй Еўропе да Пантыйска-каспійскага стэпу, Каўказа і Заходняй Сібіры на захадзе і да Фінскага заліва і Ладажскага возера на поўначы[17].
Выкапневыя рогі, якія прыпісваюць туру, былі знойдзены ў адкладах позняга плейстацэну на вышыні 3,400 м) на ўсходняй ускраіне Тыбецкага плато недалёка ад ракі Хэйхэ ў акрузе Дзёгэ, яны датуюцца прыкладна 26620±600 гадамі да нашай эры. Большасць выкапняў у Кітаі былі знойдзены на раўнінах ніжэй за 1,000 м у Хэйлунцзяне, Юйшу, паўночна-ўсходняй Маньчжурыі, Унутранай Манголіі, недалёка ад Пекіна, у павеце Ян'юань у правінцыі Хэбэй, Датуне і Дзінкуне ў правінцыі Шаньсі, павеце Хуань у Ганьсу і ў правінцыі Гуйчжоу[18]. Старажытная ДНК у закамянеласцях тура, знойдзеных на паўночным усходзе Кітая, сведчыць аб тым, што тур жыў у рэгіёне як мінімум да 5000 гадоў да нашай эры[19]. Выкапнёвыя астанкі таксама былі знойдзены на Карэйскім паўвостраве[20] і на Японскім архіпелагу[21][22].
Ландшафты ў Еўропе, верагодна, складаліся з густых лясоў на працягу большай часткі апошніх некалькіх тысяч гадоў. Верагодна, тур выкарыстоўваў прыбярэжныя лясы і балоты ўздоўж азёр. Пылок пераважна невялікіх кустоў, знойдзеных у выкапневых адкладах з рэшткамі тура ў Кітаі, паказвае на тое, што ён аддаваў перавагу ўмераным травяністым раўнінам або лугам, якія мяжуюць з лясамі. Магчыма, ён таксама жыў на адкрытых лугах[23]. У цёплы атлантычны перыяд галацэну ён быў абмежаваны адкрытымі мясцовасцямі і ляснымі ўскраінамі, дзе канкурэнцыя з жывёлай і людзьмі паступова ўзмацнялася, што прывяло да паслядоўнага змяншэння колькасці тура.
Выміранне
Bos primigenius namadicus вымер падчас цывілізацыі даліны Інда, верагодна, з-за страты асяроддзя пражывання, выкліканай пашырэннем жывёлагадоўлі і скрыжаваннем са свойскімі зебу (Bos taurus indicus)[24][25]. Яго апошнія вядомыя парэшткі былі датаваныя 3800 да нашых дзён, што робіць яго першым з падвідаў тура, якія вымерлі[26].
Bos primigenius mauritanicus, магчыма, захаваліся прынамсі да рымскага перыяду, як паказваюць выкапні, знойдзеныя ў Бута і Фаюме ў дэльце Ніла.
Bos primigenius primigenius прысутнічаў у паўднёвай Швецыі падчас кліматычнага оптымуму галацэну прынамсі да 7800 гадоў да нашых дзён[27]. У Даніі першае вядомае лакальнае выміранне тура адбылося пасля павышэння ўзроўню мора на новаствораных дацкіх астравах прыкладна 8000-7500 гадоў да нашых дзён, а апошнія задакументаваныя туры жылі ў паўднёвай Ютландыі каля 3000 гадоў да нашых дзён. Апошнія вядомыя выкапні тура ў Вялікабрытаніі датуюцца 3245 гадамі да нашых дзён і, імаверна, вымерлі 3000 гадоў таму[28].
Пачалося празмернае паляванне і працягвалася, пакуль папуляцыя амаль не вымерла. Паступовае знікненне тура ў Цэнтральнай Еўропе адбывалася адначасова з суцэльнай высечкай вялікіх лясных масіваў паміж IX і XII стагоддзямі.
Да XIII стагоддзя туры існавалі толькі ў невялікай колькасці ва Усходняй Еўропе, і паляванне на іх стала прывілеем шляхты, а пазней і каралеўскай сям’і. Колькасць папуляцыі ў Венгрыі скарачалася прынамсі з IX стагоддзя да поўнага знішчэння ў XIII стагоддзі[29][30].
Знаходкі акамянеласцяў паказваюць, што дзікія туры маглі існаваць у паўночна-заходняй Трансільваніі да XIV—XVI стагоддзяў, у заходняй Малдове, верагодна, да пачатку XVII стагоддзя[31][32] і ў паўночна-ўсходняй Балгарыі і вакол Сафіі максімум да XVII стагоддзя[33]. Рог тура, знойдзены на сярэднявечным месцы ў Сафіі, сведчыць аб тым, што ён захаваўся ў заходняй Балгарыі да другой паловы XVII — першай паловы XVIII стагоддзяў, хоць гэтыя запісы, як было ўстаноўлена, паходзяць ад свойскай буйной рагатай жывёлы (Bos taurus taurus)[34].
Да 1400 года туры жылі толькі ў адносна маланаселеных і цяжкадаступных лясах на тэрыторыі сучасных Польшчы, Беларусі і Літвы. Тут яны былі ўзятыя пад ахову закона і жылі як паркавыя жывёлы ў каралеўскіх угоддзях.
Свядомыя спробы актыўна ахоўваць тура як знікаючы від, нягледзячы на беспаспяховасць, былі першымі ў свеце. Кароль Ягайла ўбачыў неабходнасць такой абароны, і яе працягвалі ўсе наступнікі дынастыі Ягелонаў, а пазней і дынастыі Вазаў. Ужо ў другой палове XVI стагоддзя ў вёсцы Казловіцы на ўскрайку Яктароўскай пушчы пасяліліся шаснаццаць леснікоў з сем’ямі, адзіным абавязкам якіх было даглядаць тураў і абараняць іх ад браканьераў. Каралеўскім прывілеем яны атрымлівалі зямлю для апрацоўкі, вольную ад усякіх ільгот. Затое яны павінны былі «даглядаць тураў, збіраць у падданых сена з Яктарова, а зімой карміць тураў гэтым сенам, ведаць колькасць тураў і штоквартальна паведамляць старасце». У 1597 годзе з канцылярыі Жыгімонта ІІІ Вазы сахачаўскаму старосту быў накіраваны ліст, у якім ёсць фрагмент: «Загадваем і знаходзім, што падданыя згаданай вёскі, дзе туры часта бываюць і маюць свае пашы або пасады, не павінны гнаць сваю скаціну і траву дзеля ўласнай карысці не касілі, бо гэтае сяло было засаджана і забяспечана вольнасцямі не столькі за сваю маёмасць, колькі за тураў і г.д. Староста за гэтым сочыць, каб наш лес, дзе трымаецца тур, не быў спустошаны абяцанымі падданымі; каб туры, зверы нашы, мелі былыя пасады».
Апошні вядомы статак тураў жыў у багністых лясах у Яктароўскай пушчы ў Польшчы. Колькасць паменшылася прыкладна з 50 асобін у сярэдзіне XVI стагоддзя да чатырох асобін у 1601 годзе.
Першапачаткова меркавалася, што прычынай знікнення апошняга статка тураў, ахоўваных самім каралём, стала хвароба, якой яны заразіліся ад жывёлы, што пасвілася каля лесу мясцовым насельніцтвам. Цяпер усё часцей гавораць, што патэнцыйная хвароба, хаця яна і не павінна была быць небяспечнай для буйной рагатай жывёлы, знайшла спрыяльную глебу: невялікую ізаляваную папуляцыю, якая страціла натуральныя магчымасці для генетычнага скрыжавання і, такім чынам, здольнасць адаптавацца да новых умоў.
Апошняя карова тура памерла ў 1627 годзе ад натуральнай смерці[35].
Паводзіны і экалогія
Туры ўтваралі невялікія статкі ў асноўным зімой, але звычайна жылі паасобку або невялікімі групамі летам. Калі б туры валодалі сацыяльнымі паводзінамі, падобнымі да іх нашчадкаў, сацыяльны статус яны заваёўвалі б праз паказы і баі, у якіх удзельнічалі як каровы, так і быкі. Са сваёй гіпсадонтнай сківіцай тур, верагодна, быў выпасовай жывёлай, з выбарам ежы, вельмі падобным да свойскай буйной рагатай жывёлы, то бок харчаваўся травой, галінкамі і жалудамі.
Шлюбны перыяд быў у верасні, а цяляты нараджаліся вясной. Быкі ладзілі жорсткія баі, і сведчанні з Яктароўскай пушчы паказваюць, што яны былі цалкам здольныя смяротна параніць адзін аднаго. Увосень тур падкормліваўся на зіму, набіраючы вагу і валодаючы больш бліскучай поўсцю, чым у астатні час года. Цяляты заставаліся з маці, пакуль не набраліся сіл, каб далучыцца да статка і паспяваць за статкам на кармавых пляцоўках. Цяляты тура былі ўразлівыя да драпежніцтва з боку такіх жывёл, як воўк (Canis lupus) і буры мядзведзь (Ursus arctos), у той час як велізарныя памеры і сіла здаровых дарослых тураў азначалі, што ім, верагодна, не трэба было баяцца большасці драпежнікаў. Леў (Panthera leo), тыгр (Panthera tigris) і плямістая гіена (Crocuta crocuta) былі верагоднымі драпежнікамі ў дагістарычныя часы. Згодна з гістарычным апісаннем, тур быў хуткім, нягледзячы на свой целасклад, і мог быць вельмі агрэсіўным, калі яго справакаваць, але звычайна не баяўся людзей.
Сістэматыка
Навуковая назва Bos taurus была ўведзена Карлам Лінеем у 1758 годзе для здзічэлай жывёлы ў Польшчы[36]. Навуковая назва Bos primigenius была прапанавана для тура Людвігам Генрыхам Баянусам, які апісаў адрозненні шкілета тура ад свойскай буйной рагатай жывёлы ў 1825 годзе, апублікавана ў 1827 годзе[37][38]. Назва Bos namadicus была выкарыстана Х’ю Фальконерам у 1859 годзе для выкапняў буйной рагатай жывёлы, знойдзеных у адкладах Нармады[39] Назва Bos primigenius mauritanicus была прыдумана Філіпам Томасам у 1881 годзе, які апісаў выкапні, знойдзеныя ў радовішчах каля Уэд-Сегуэна на захад ад Канстанціны, Алжыр[40].
У 2003 годзе Міжнародная камісія па заалагічнай наменклатуры змясціла Bos primigenius у «Афіцыйны спіс відавых назваў у заалогіі» і тым самым прызнала прыдатнасць гэтай назвы для дзікіх відаў[41][42].
Вылучаюць чатыры падвіды тура:
Эвалюцыя
У дагістарычныя часы
Каліброўка з выкарыстаннем выкапняў 16 відаў Bovidae паказвае, што трыба Bovini эвалюцыянавала каля 11,7 мільёнаў гадоў таму[46]. Генетычныя лініі Bos і Bison, паводле ацэнак, генетычна адыйшлі ад Bovini прыкладна ад 2,5 да 1,65 мільёна гадоў таму[47][48]. Наступная кладаграма паказвае філагенетычныя ўзаемаадносіны тура, заснаваныя на аналізе ядзерных і мітахандрыяльных геномаў трыбы Bovini[49][50]:
Bubalina | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bos |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
Халодны клімат пліяцэну прывёў да пашырэння адкрытых лугоў, што дазволіла эвалюцыю буйных выпасовых жывёл[51]. Bos acutifrons з’яўляецца магчымым продкам тура, яго выкапнёвы чэрап быў раскапаны на хрыбце Сівалік у Індыі і датуецца раннім плейстацэнам каля 2 мільёнаў гадоў таму.
Чэрап тура, раскапаны ў вілаеце Кеф у Тунісе з пластоў ранняга сярэдняга плейстацэну, які датуецца каля 0,78 мільёнаў гадоў таму, з’яўляецца самым старым вядомым на сённяшні дзень выкапнёвым узорам, які сведчыць аб тым, што род Bos мог эвалюцыянаваць у Афрыцы і міграваць у Еўразію ў сярэднім плейстацэне[52]. Выкапні тура сярэдняга плейстацэну таксама былі знойдзены ў сахарскім эргу ў гарах Ахагар[53].
Самыя раннія выкапні тура, знойдзеныя ў Еўропе, адносяцца да Гальштэйскага міжледавікоўя за 230 000 гадоў да нашых дзён[54]. Аналіз мітахандрыяльнай ДНК паказаў, што гібрыдызацыя паміж турам і Bos priscus адбылася каля 120 000 гадоў таму; зубр еўрапейскі (Bison bonasus) мае да 10 % паходжання ад тура[55].
Акамянеласці індыйскага падвіда (Bos primigenius namadicus) былі знойдзены ў алювіяльных адкладах у Паўднёвай Індыі і датаваныя сярэднім плейстацэнам[56]. Гэта прывяло Ван Вурэ да высновы, што ён, магчыма, міграваў на захад на Блізкі Усход у сярэднім або познім плейстацэне
Выкапні тура позняга плейстацэну былі знойдзены ў Афадзе 23 у Судане, які датуецца 50 000 гадоў таму, калі клімат у гэтым рэгіёне быў больш вільготным, чым у афрыканскі вільготны перыяд[57]. Дзве косткі тура, знойдзеныя ў пячоры Раміта ў Італіі, былі датаваныя радыевавугляродным метадам як 20 210 і 19 351 гадоў да нашай эры[58]. Косці тура, знойдзеныя ў пячоры каля Сан-Тэадора, Сіцылія, датуюцца познім эпіграветам — 14 785-14 781 гадамі да нашай эры[59].
Закамянеласці, знойдзеныя ў розных месцах Даніі, датуюцца галацэнам — 9925-2865 гадоў да нашых дзён[60]. Аналіз мезасточвання прэмаляраў тура паказвае, што структура харчавання змянялася ад траваеднасці ў дацкім прэбарэяльным перыядзе да змешанага кармлення ў барэальны, атлантычны і суббарэальны перыяды галацэну[61].
Даместыфікацыя
Самае ранняе вядомае прыручэнне тура адносіцца да эпохі неалітычнай рэвалюцыі на Урадлівым паўмесяцы, дзе жывёла, на якую палявалі і якую ўтрымлівалі неалітычныя фермеры, паступова памяншалася ў памерах паміж 9800 і 7500 гадамі да н.э. Косці тура, знойдзеныя ў Мурэйбеце і Гёбеклі-Тэпе, большыя па памеры, чым косці буйной рагатай жывёлы з позніх неалітычных паселішчаў на поўначы Сірыі, такіх як Джа'дэ-эль-Мугара і Тэль-Халула[62]. На стаянках позняга неаліту ў паўночным Іраку і заходнім Іране, датаваных VI тысячагоддзем да н. э., рэшткі буйной рагатай жывёлы таксама меншыя, але часцей сустракаюцца, што сведчыць аб тым, што прыручаная буйная рагатая жывёла была завезена падчас халафскай культуры з цэнтральнага рэгіёна Урадлівага паўмесяца[63] Вынікі генетычных даследаванняў паказваюць, што сучасная буйная рагатая жывёла (Bos taurus taurus) паходзіць ад 80 тураў, прыручаных у паўднёва-ўсходняй Анатоліі і паўночнай Сірыі каля 10 500 гадоў таму[43]. Таурынавая жывёла распаўсюдзілася на Балканах і ў паўночнай Італіі ўздоўж ракі Дунай і ўзбярэжжа Міжземнага мора[64]. Гібрыдызацыя паміж самцамі тура і ранняй свойскай буйной рагатай жывёлай адбылася ў Цэнтральнай Еўропе паміж 9500 і 1000 гадамі да н.э [65]. Аналіз паслядоўнасцей мітахандрыяльнай ДНК узораў італьянскіх тураў, датаваных 17-7000 гадоў таму, і 51 сучаснай пароды буйной рагатай жывёлы паказаў некаторую ступень інтрагрэсіі генаў тураў у паўднёваеўрапейскую буйную рагатую жывёлу, што паказвае на тое, што самкі тура кантактавалі са свойскай буйной рагатай жывёлай, якая выгульвалася на волі[66] Косткі буйной рагатай жывёлы рознага памеру, знойдзеныя на паселішчы эпохі энеаліту ў раёне Кутна-Гора, з’яўляюцца дадатковым доказам гібрыдызацыі тура і свойскай буйной рагатай жывёлы паміж 3000 і 2800 гадамі да н.э. у Багеміі[12]. Поўнагеномнае секвеніраванне косткі тура 6750-гадовай даўніны, знойдзенай у Англіі, было параўнана з данымі аб паслядоўнасці генома 81 асобіны буйной рагатай жывёлы і дадзенымі аб аднануклеатыдным полімарфізме 1225 асобін буйной рагатай жывёлы. Вынікі паказалі, што брытанскія і ірландскія пароды буйной рагатай жывёлы маюць некаторыя генетычныя варыяцыі з узорам тура; раннія пастухі ў Вялікабрытаніі маглі быць адказнымі за мясцовы паток генаў ад тура да продкаў брытанскай і ірландскай буйной рагатай жывёлы[67]. Парода буйной рагатай жывёлы Мурбодэнер таксама дэманструе спарадычную інтрагрэсію самак еўрапейскага тура ў свойскую буйны рагатую жывёлу ў Альпах[68]. Свойская буйная рагатая жывёла працягвала змяншацца як у памеры цела, так і ў памерах рагоў да Сярэдневякоўя[69].
Лічыцца, што Bos primigenius namadicus быў прыручаны 10-8000 гадоў таму[70]. Закамянеласці тура, знойдзеныя ў неалітычным месцы Мергарх у Пакістане, датуюцца прыблізна 8000 гадамі да нашай эры і з’яўляюцца аднымі з самых ранніх доказаў яго прыручэння на Індыйскім субкантыненце[26]. Самкі індыйскага тура ўнеслі свой уклад у генафонд зебу (Bos taurus indicus) паміж 5500 і 4000 гадамі да нашай эры падчас пашырэння жывёлагадоўлі ў паўночнай Індыі. Першапачаткова зебу распаўсюдзіўся на ўсход у Паўднёва-Усходнюю Азію[24]. Гібрыдызацыя паміж зебу і ранняй таурынавай буйной рагатай жывёлай адбылася на Блізкім Усходзе пасля 4000 года да нашай эры, што супала з перыядам засухі падчас падзеі 4200 гадоў таму[71]. Зебу быў завезены ва Усходнюю Афрыку каля 3500-2500 гадоў таму[64] і дасягнуў Манголіі ў XIII і XIV стагоддзях[72].
Трэцяя падзея прыручэння, якая, як мяркуецца, адбылася ў Заходняй пустыні Егіпта, не пацвярджаецца вынікамі аналізу генетычнай прымесі, інтрагрэсіі і міграцыі патэрнаў 3196 асобін свойскай буйной рагатай жывёлы, якія прадстаўлялі 180 папуляцый[64].
Развядзенне турападобнай буйной рагатай жывёлы
У пачатку 1920-х гадоў Хайн Хек ініцыяваў селекцыйную праграму развядзення ў заапарку Хелабрун, спрабуючы ўзнавіць тура, выкарыстоўваючы некалькі парод буйной рагатай жывёлы; вынік назвалі быком Хека[73]. Статкі гэтай буйной рагатай жывёлы былі выпушчаны ў Оствардэрспласэ, польдар у Нідэрландах у 1980-х гадах у якасці сурагатаў зубра для натуралістычнага выпасу з мэтай аднаўлення дагістарычных ландшафтаў[74]. Вялікая колькасць з іх памерла ад голаду падчас халодных зім 2005 і 2010 гадоў, а праект «неўмяшання» завяршыўся ў 2018 годзе[75].
Пачынаючы з 1996 года быкоў Хека скрыжавалі з паўднёваеўрапейскімі пародамі буйной рагатай жывёлы, такімі як Саягеса, кіянская і ў меншай ступені іспанскімі баявымі быкамі ў надзеі стварыць жывёлу, больш падобную на тура. Атрыманыя ў выніку гэтых скрыжаванняў жывёлы называюць быкамі Taurus[76]. Іншыя праекты па адваротным развядзенні — гэта праграма Tauros і праект Uruz[74]. Аднак падыходы, накіраваныя на вывядзенне фенатыпу як у тура, нельга параўнаць з вывядзеннем да генатыпу як у тура[77].
Культурнае значэнне
Гісторыя
Тур быў часткай мегафаўны плейстацэну. Верагодна, ён развіўся ў Азіі і міграваў на захад і поўнач у цёплыя міжледавіковыя перыяды. Самыя старажытныя вядомыя акамянеласці тура, знойдзеныя ў Індыі і Паўночнай Афрыцы, адносяцца да сярэдняга плейстацэну, а ў Еўропе да Гальштэйскага міжледавікоўя. Як паказваюць выкапнёвыя рэшткі ў Паўночнай Еўропе, ён дасягнуў Даніі і паўднёвай Швецыі ў галацэне. Колькасць тураў скарацілася ў познім галацэне з-за страты асяроддзя пражывання і палявання, што прывяло да вымірання прыкладна ў XVII стагоддзі.
Туры адлюстраваныя на палеалітычных наскальных малюнках, неалітычных петрогліфах, старажытнаегіпецкіх рэльефах і статуэтках бронзавага веку. У рэлігіях старажытнага Блізкага Усходу ён сімвалізаваў моц, сексуальную сілу і доблесць. Яго рогі выкарыстоўваліся ў вотыўных ахвяраваннях, у якасці трафеяў і рогаў для піцця.
Дзве падзеі даместыфікацыі тура адбыліся падчас неалітычнай рэвалюцыі. Адна дала пачатак з’яўленню свойскага быка (Bos taurus taurus) ва Урадлівым паўмесяцы на Блізкім Усходзе, які быў завезены ў Еўропу праз Балканы і ўзбярэжжа Міжземнага мора. Гібрыдызацыя паміж турам і ранняй свойскай буйной рагатай жывёлай адбылася ў раннім галацэне. Даместыфікацыя Bos primigenius namadicus прывяла да з’яўлення зебу (Bos taurus indicus), якая скрыжавалася з ранняй таурынавай буйной рагатай жывёлай на Блізкім Усходзе каля 4000 гадоў таму. Некаторыя сучасныя пароды буйной рагатай жывёлы дэманструюць рысы, што нагадваюць тура, такія як цёмны колер і светлая звілістая паласа ўздоўж спіны быкоў, больш светлы колер кароў або форма рога, падобная на рогі тура.
У Азіі
Ашэльскія пласты ў Хунасагі на поўдні плато Дэкан у Індыі далі косткі тура са слядамі насечкі[78]. Костка тура са слядамі, нанесенымі крэменем, была знойдзена ў пласце сярэдняга палеаліту на стаянцы Homo Нешэр Рамла ў Ізраілі; ён быў датаваны марской ізатопнай стадыяй 5 каля 120 000 да нашых дзён[79]. Археалагічныя раскопкі ў Ізраілі выявілі сляды свята, якое праводзілася натуфійскай культурай каля 12 000 гадоў да нашых дзён, падчас якога з’елі трох тураў. Здаецца, гэта незвычайная з’ява ў культуры, якая адбывалася разам з пахаваннем пажылой жанчыны, як мяркуецца, пэўнага сацыяльнага статусу[80]. Петрогліфы з выявай тура ў наскальным мастацтве Габустана ў Азербайджане датуюцца перыядам верхняга палеаліту і неаліту[81]. Косці і чэрапы тура, знойдзеныя ў паселішчах Мурэйбет, Халан-Чемі і Чаяню, сведчаць аб тым, што людзі захоўвалі і дзяліліся ежай у даганчарнай неалітычнай культуры B[82]. Рэшткі тура таксама былі знойдзены ў некропалі ў Сідоне, Ліван, датаваныя прыблізна 3700 гадамі да нашых дзён; тур быў пахаваны разам са шматлікімі жывёламі, некалькімі чалавечымі косткамі і прадуктамі[83].
Пячаткі, якія адносяцца да цывілізацыі даліны Інда, знойдзеныя ў Харапе і Махенджа-Дара, паказваюць жывёл з выгнутымі рагамі, падобных на тура[84][85]. Статуэткі тура вырабляліся майкопскай культурай на Заходнім Каўказе[86].
Тур абазначаецца акадскімі словамі rīmu і rēmu, абодва выкарыстоўваліся ў кантэксце палявання такімі кіраўнікамі, як Нарам-Суэнам, Тыглатпаласарам I і Салманасарам III; у Месапатаміі ён сімвалізаваў моц і сексуальную сілу, быў эпітэтам багоў Энліля і Шамаша, абазначаў доблесць як эпітэт цара Сінахерыба і героя Гільгамеша. Дзікія быкі часта згадваюцца ва ўгарыцкіх тэкстах як аб’екты палявання і ахвяраванне богу Баалу[87]. На вавілонскіх варотах Іштар, пабудаваных у VI стагоддзі да н.э., адлюстраваны тур[88].
У Афрыцы
Петрогліфы з выявай тура, знойдзеныя ў Курце ў даліне вярхоўяў Ніла, былі датаваны познім плейстацэнам прыкладна 19-15 000 гадоў да нашых дзён з дапамогай аптычнага датавання і з’яўляюцца самымі старымі гравюрамі, знойдзенымі на сённяшні дзень у Афрыцы[89]. Туры з’яўляюцца часткай сцэн палявання на рэльефах у грабніцы ў Фівах, Егіпет, датаванай XX стагоддзем да н.э., і ў пахавальным храме Рамсеса III у Медынет Абу, датаванай каля 1175 года да н.э. Апошняя з’яўляецца самай маладой выявай тура ў старажытнаегіпецкім мастацтве на сённяшні дзень[90].
У Еўропе
Туры шырока прадстаўлены на палеалітычных наскальных малюнках у пячорах Шавэ і Ласко на поўдні Францыі, якія датуюцца адпаведна 36 000 і 21 000 гадамі да нашых дзён[91]. Дзве палеалітычныя наскальныя гравюры ў калабрыйскай пячоры Раміта паказваюць тура[92]. Палеалітычныя гравюры з выявай тура былі таксама знойдзены ў пячоры Генавезэ на італьянскім востраве Леванца[93]. Наскальныя гравюры і малюнкі эпохі верхняга палеаліту з выявамі тура таксама былі знойдзены ў пячорах на Пірэнейскім паўвостраве, якія адносяцца да гравецкай і Мадленскай культур[94][95][96]. Косці тура са слядамі насечкі і надрэзаў былі знойдзены на розных мезалітычных месцах палявання і разбірання ў Францыі, Люксембургу, Германіі, Нідэрландах, Англіі і Даніі[97]. Косці тура былі знойдзены таксама ў мезалітычных паселішчах на рацэ Нарва і Эмайыгі ў Эстоніі[98]. Косткі тураў і чалавечыя косткі былі знойдзены ў ямах і спаленых курганах на некалькіх неалітычных стаянках у Англіі[99]. Кубак, знойдзены ў грэчаскім горадзе Вафіё, паказвае сцэну палявання, у якой людзі спрабуюць злавіць тура[69]. Адзін з быкоў кідае паляўнічага на зямлю, а другога атакуе рагамі. Імаверна, кубак датуецца мікенскай Грэцыяй[100][101]. Грэкі і Пеонцы палявалі на тура і выкарыстоўвалі іх велізарныя рогі ў якасці трафеяў, кубкаў для віна і ахвяраванняў багам і героям. Вол, згаданы Самусам, Філіпам Фесаланікійскім і Антыпатрам, забіты Філіпам V Македонскім ля падножжа гары Орвілас, насамрэч быў турам; Філіп прапанаваў рогі, даўжыня якіх была 105 см, і скуру храму Геркулеса[102]. Тур быў апісаны ў «Запісках пра Гальскую вайну» Юлія Цэзара[103]. Тура час ад часу лавілі і выстаўлялі на цкаванне ў рымскіх амфітэатрах, такіх як Калізей[104]. Рогі тура часта выкарыстоўваліся рымлянамі ў якасці паляўнічых рогаў[51].
У «Песні пра Нібелунгаў», Зігфрыд забівае чатырох тураў[105]. У Сярэдневякоўі рогі тура выкарыстоўваліся як пітныя рогі, у тым ліку рог апошняга быка; многія похвы з рагоў тура захаваліся і сёння[106]. У XVII стагоддзі рог тура для піцця быў выгравіраваны на гербе Каледжа Корпус-Крысці ў Кембрыджы[107]. Галава тура з зоркай паміж рагамі і хрысціянскімі іканаграфічнымі элементамі ўвасабляе ўвекавечаны стагоддзямі афіцыйны герб Малдовы[108].
На тура палявалі са стрэламі, сеткамі і паляўнічымі сабакамі, а ў жывой жывёлы зразалі валасы на лбе; з гэтых валасоў рабілі паясы, якія, як лічылася, павялічваюць пладавітасць жанчын. Калі тура забівалі, os cordis выцягвалі з сэрца; гэтая костка спрыяла містычнасці і магічнай сіле, якія ёй прыпісваліся[51].
Усходняя Еўропа
.jpg)
М. В. Шарлемань пісаў, што слова тур, пераважна як дадатак да імя князя, пішацца 5 разоў у «Слове пра паход Ігараў» — помніку старажытнарускай літаратуры XII стагоддзя. Ён звярнуў увагу, што пад такой назвай і ўласна тур, і зубр.
Калі візантыйскі спадчыннік трона Андронік I Камнін прыехаў у 1154 годзе (паводле іншых звестак у 1163-65 гадах) да свайго брата князя Яраслава Асмамысла, гэты князь разам з вялікім князем кіеўскім і іншымі князямі арганізаваў для свайго госця паляванне на «тураў». У той жа час візантыйскі гісторык пісаў з гэтай нагоды, што Андронік падчас знаходжання на Русі забіваў «зумпраў» — звяроў, шматлікіх у гэтай краіне і яны большыя за мядзведзя ці леапарда[109][110].
М. Шарлемань адзначаў, што ў пачатку ХХ стагоддзя ва Украіне буйных быкоў месцамі яшчэ называлі турамі. Яму ў 1914 годзе даводзілася чуць на Уманшчыне (Чаркаская вобласць) фразы «пагнаў тураў», «напувати турів»[109]. Гэтая назва, як сведчыць Слоўнік Грынчэнкі 1925 года, у адносінах да свойскага быка захавалася ў заходніх раёнах Украіны — на Галічыне. Пра распаўсюджанасць на тэрыторыі Украіны ў свой час тураў сведчыць прадуктыўнасць выкарыстання гэтага слова ў анамастыцы XII—XV стагоддзяў.
Яшчэ ў XI—XIII стагоддзях на тура і зубра палявалі на Левабярэжным Прыдняпроўі[111]. Пра паляванне на тура (або зубра) згадваў у «Павучанні» Уладзімір Манамах:
«А вось што я ў Чарнігаве рабіў…Два туры цэлілі ў мяне рагамі разам з канём».[112]
У Кіеве на адным з найстаражытных рынкаў Падолу знаходзілася так званая Турава Бажніца, магчыма, звязана з больш раннім культам бога-заступніка жывёлы — Вялеса. Былі і іншыя праявы культу быка-тура.
М. В. Шарлемань лічыў, што сапраўдныя туры на Русі зніклі рана. Прыблізна з пачатку XVI стагоддзя іх назва была перанесена на зубраў[110]. Г. Баплан у «Апісанні Украіны» згадвае так званых стэпавых буйвалаў, якія вадзіліся бліжэй да мяжы з Масковіяй. З улікам таго, што тур на той момант ужо знік на тэрыторыі Украіны, гаворка, верагодна, ідзе пра зубра. Пра «тураў» згадваў і Д. І. Яварніцкі, калі апісваў прыродныя скарбы Запарожжа. У гэтым выпадку гаворка таксама, напэўна, ідзе пра зубра[113].
У літаратуры і фальклоры
Тур належыць да ліку жывёл, упадабаных славянскім фальклорам. Нягледзячы на тое, што жывёла гэта даўно вымерла, назва яе сустракаецца да гэтага часу ў прыказках, песнях, былінах і абрадах на тэрыторыі Украіны, Расіі, Беларусі, Польшчы, Чэхіі і Славакіі. Прыказкі аб турах запісаны на Падоллі, Кіеўшчыне і Галічыне, гэта значыць у месцах былога распаўсюджання тура. Ва Усходняй Еўропе тур пакінуў след у такіх выразах, як «паводзіць сябе як тур» для п’янага чалавека, што паводзіць сябе дрэнна, і «хлопец як тур» для вялікіх і моцных людзей[14]. Тур у песнях і абрадах далёка выходзіць за межы свайго ранейшага распаўсюджання. Ва ўкраінскіх песнях тур захаваўся ў вясельных і калядках, звычайна ў сувязі з паляваннем на яго. У рускай народнай паэзіі тур сустракаецца ў былінах пра Дабрыню і Марыну, пра Васіля Ігнатавіча і Салаўя Будзіміравіча. У абрадах тур галоўным чынам з’яўляецца ў пераапрананні «турам» на святках. Аляксандр Весялоўскі ўзводзіць гэты звычай да рымскага пераапранання цяляткам, але абрадавае пераапрананне быком ёсць і ў іншых культах, напрыклад у будызме. У сувязі з роляй тура ў абрадзе знаходзіцца назва траецкіх святаў у славакаў (славацк.: turíce[114]) і ўкраінцаў Галічыны «турыцамі». Пра паганскую гульню «туры» згадвае львоўскі Намаканон XVII стагоддзя. Гульня ў тураў захавалася ў русінскім Падляшшы да канца XIX стагоддзя і была апісана Валянцінам Машковым. Гульня гэтая прымыкае да гульняў, што маюць шлюбны характар. Тур у ёй з’яўляецца чалавекападобным. Прафесар Мікалай Сумцоў лічыў тура рускай абраднасці заменай быка абраднасці іншых народаў[115].
Крыніцы
Літаратура
- Тур // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — С. 33. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16).
- Н. Коробка. Тур, в народной поэзии // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
- Троица / Т. А. Агапкина // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2012. — Т. 5: С (Сказка) — Я (Ящерица). — С. 320–325. — ISBN 978-5-7133-1380-7.
Спасылкі
- History of aurochs in Poland Архівавана 10 жніўня 2012.
- Aurochs: Bringing Them Back Архівавана 13 ліпеня 2005.