Barkoxe

Herriaren izena, Frantsesez eta okzitanieraz, Barcus da,^[2] eta forma hauek izan ditu historian:Barcuys (1384, Nabarrengoseko notarioek^[3]),Barcuix (1462, Oloroeko notarioek^[4]),Sent-Saubador de Barcuix (1470 inguruan, Ohixen kontratuak^[5]),Barcoys (1520, Zuberoako ohitura^[6]),Barcux (1580, Lüküzeko paperak^[7]) etaBarcinx (1650, Gouvernement Général de Guienne et Guascogne et Pays circonvoisins izeneko eskutitza).Uhart auzoaren toponimoa 1520ean Zuberoako ohituran^[6] agertzen den baserriaren izena da.^[2]

Ingurune naturala

Haranbeltzeko basoaren zati bat udalerriko lurretan dago.

Hidrografia

Barkoxe zeharkatzen dute Joos ibaiak eta haren ibaiadarrek. Hona hemen ibaiadarrak:

• Bouhateko erreka
• Etxantxu
• Handia
• Ibarra erreka (7 km.) eta haren ibaiadarrak:
  • Ibarra erreka (4,4 km.) eta haren ibaiadarrak:
    • Askontxilo erreka
    • Athaketa
  • Letxegita eta bere ibaiadarra:
    • Ilharra
• Oihanart
• Sulu
• Sustaris

Badira Auzeten ibaiadar batzuk ere, udalerria zeharkatzen dutenak:

• Askania
• Ibarle erreka eta haren ibaiadarra:
  • Anbelseko erreka

Bestetik, Bitole errekak ere udalerria zeharkatzen du.

Udalerri mugakideak

• Sohüta eta Ospitalepea, iparraldean.
• Jeruntze, Ustasu, Josibaia eta Sangoine (denak Bearnon), ipar-ekialdean.
• Eskiula ekialdean.
• Zalgize-Doneztebe eta Arrokiaga, mendebaldean.
• Aramitze (Bearno), hego-ekialdean.
• Atharratze-Sorholüze eta Iruri, hego-mendebaldean.
• Landa (Bearno) eta Montori, hegoaldean.

Etxeak eta auzoak

• Ahargo Pea
• Agaras
• Barkoxe
• Barnea
• Gaztelondo
• Kaperra
• Larraja
• Maisonave
• Uharte auzoa

Bere mugape zabalean (46,93 km²) protohistoria motako hainbat barruti gotortu erroldatu dira, batzuk ondoko udalerrira ere hedaturik: Madalena edo Argañe mendia (Atharratze-Sorholüze eta Iruri), Haitzhandialtea, Lexegieta (Iruri), Ollohoki eta Zerra mendia.^[8]

Barkoxeko altxorra edo "altxortxoa", XIX. mendean, Larraja auzoko Espelia baserrian aurkitutako txanponen multzoa da. Ebro arroko erromatartze hasierako txanponen multzo garrantzitsuenetakoa da. Altxorrak 1.700 eta 1.800 pieza bitarte zituen.

XIX. mendean, Larraja auzoko Espelia baserrian, burdin aro amaiera edo erromatartze hasierako 1724 txanpon aurkitu zituzten, Barkoxeko altxorra, hain zuen. Ebro arroko txanponen multzo handiena da, eta gertuko protohistoriako gazteluzaharrekin.

Barkoxen Zuberoako bizkonderriaren menekoa zen abadetxe laikoa zegoen. Han, errege-epaitegia edo bailego zegoen,^[2] eta haren epaiak Lextarreko gortera apelatu zitezkeen. 1790. urtean Maule-Lextarreko barrutiaren menekoa zen kantonamendu bateko buru izan zen Barkoxe. Kantonamendu horretan, Barkoxez gain Arrokiaga eta Ospitalepea herriak zeuden. 1879. urtean, Ezpele etxaldeko lurretan altxor bat aurkitu zen, 1.700 edo 1.800 zeltiberiar txanponez osatua, K.a. 400-100. urteen ingurukoa.

Barkoxen bazen Arbailetako mezulari-zerbitzua edo messagerie,^[2] Basabürüa eta Pettarra arteko Zuberoako eskualdea (Zalgize-Doneztebe, Altzürükü eta Barkoxe berak osatuta).

Barkoxeko ekonomia laborantzan dago oinarrituta (polilaborantza eta artzaintza).

Barkoxek biztanleen galera etengabea eta garrantzitsua izan zuen XIX. mendearen erdialdetik aurrera. 1841ean 2.372 biztanlera izatera iritsi zen, baina ordutik populazioa galduz joan zen eta 1960ko hamarkadan 1.000 biztanleen mailatik behera geratu zen. XXI. mendearen hasieran 700 biztanle inguru zituen.

Barkoxeko biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Alkateak

Udalerriak haur-eskola bat du Barkoxe auzoan.

2009an Barkoxek maskarada^[9] antolatu zuen. Eta baita 2021eko udan ere.

Euskara

Barkoxen^[13] Basabürüako euskara^[14] mintzatzen da, zuberotarra.

• Lamiñen ziloa: leizea.
• Jasokundearen elizak Erdi Aroan du jatorria, nahiz eta XIX. mendean berreraikia eta XX. mendean berriztatua izan zen.^[15]

• Beñat Mardo (XVIII. mendea), idazle eta bertsolaria.
• Pierre Topet, Etxahun (1786-1862), idazlea.
• Alexis Etxekopar, Attuli (1924-2005), kantugilea.
• Léon Urthuburu, Frantziako kontsulorde Guayaquilen. Honek 1860ean Galapagoetako Floreana uhartearen jabetza utzi zion jaioterriari. Hala eta guztiz ere, herriak ez zuen inoiz uharteaz jabetu^[16]
• Jean Michel Larrasket (1950-2018), ingeniari eta irakasiea, Parisen jaioa.
• Pantxika Urruti (1955-), abeslaria.
• Maddi Oihenart (1956-), abeslaria.
• Patrick Keheille (1964-), idazlea, Oloroe-Donamarian jaioa.
• Polo Garat (1967-), argazkilaria.