Altzürükü

Izenaren ahoskera [alts̻yʁ̞yky] da. Lagunarteko hizkeran, maiz galdu egiten da r hori, eta ü bat kendu, eta Altzuku ([alts̻uku]) esaten diote herriari. Euskalkietan, bokal arteko r galtze hori maiz gertatzen da lagunarteko hizkeran (delarik → delaik, zera → zea, eta abar).

Litekeena da Altzürükü euskal izena haltz hitzetik ekarria izatea.^{[erreferentzia behar]}

Frantsesezko Aussurucq bere izenak^[2] itxura hauek izan ditu:Aussuruc (1455, , Duchesne Bilduma CXIV Liburukia^[3]),Ausseruc (1412, Nabarrengoseko notarioek^[4]),eta Baionako paperetan^[5] : Ausuruc (1454), Sent-Martin d'Auçuruc (1471) eta Auserucus (1471).

Okzitanieraz Aussuruc du izena.

Ingurune naturala eta klima

Altzürüküko altxor nagusietariko bat hango ondare geologikoa da, inguru hartako eremu karstikoa hain zuzen ere. Udalerrian, leize eta kobazulo asko daude oraindik esploratu gabe. Horietatik ezagunenetariko bat Nébélé izenekoa da, 1972tik aurrera esploratua.

Kokalekua

Altzürükü, Arbailen eta Iratiko oihanaren artean dago, Arbailen oinean. Halaber, udalerriak Harsüdürra mendikatea eta Aphanizeko ordokia ditu muga naturaltzat.^[6]

Hidrografia

Udalerria hainbat ibai eta errekak zeharkatzen dute:

• Biduze ibaia: Aturriren ibaiadarra da, eta udalerrian jaiotzen da.
• Laurhibar ibaia: Errobiren ibaiadarra.
• Arangorena erreka.
• Azalegi erreka.

Ahüzki iturria ere udalerriko lurretan dago, izen bereko portuaren gainean (Bohokortia mendiaren magalean), Arbailen bihotzean. Bertara D-147 errepidea jarraituz hel daiteke. Propietate sendagarriak dituen ura isurtzen da bertatik eta famatua egin zen, fama horren ondorioz etorritako bisitari uholdea zela-eta, hotel bat eraiki zen iturritik hurbil. Iturrian bertan, Zuberoako ikur den lehoiaren alboan, ondoko hau irakur daiteke harrian grabaturik:

Etxeak eta auzoak

Hona hemen herriko auzoak^[6]:

• Altzürükü,
• Ahüzki (iturri handia),
• Bedekaral,
• Etxekolaz,
• Elnazü,
• Garraibi,
• Hidondo,
• Jaragoihen,
• Karkaatz,
• Kharrika Uxia,
• Lapiztoi,
• Uhalt.

Udalerrri mugakideak

• Muskildi eta Urdiñarbe iparraldean.
• Idauze-Mendi ipar-ekialdean.
• Donaixti-Ibarre (Nafarroa Beherea) ipar-mendebaldean.
• Gamere-Zihiga eta Ozaze-Zühara ekialdean.
• Behorlegi (Nafarroa Beherea) mendebaldean.
• Mendibe (Nafarroa Beherea) hego-mendebaldean.
• Altzai-Altzabeheti-Zunharreta hegoaldean.

Udalerriko lurretan dagoen Xaxixiloaga kobazuloko sabaian Goi-Paleolitoko pinturak aurkitu dira (monumentu izendaturik daude gaur egun). Harregi karbe ttipian egoiliarrak izan ziren neandertalak Erdi Paleolitoa eta Homo sapiens goikoan ^[7]. Neolitokoak, Brontze Arokoak eta Burdin Arokoak dira udalerriko mendi eta lepoetan barreiatuta dauden megalitoak: tumuluak, harrespilak eta zutarriak^[8][9]. Burdin Aroan Gaztelü mendixkan herri bata izan zitekeena jaso zen, bertako esparru gotortuaren aztarnek aditzera ematen dutenez^[10].

Dena den XII. mendera arte itxaron behar da lehen aipamen idatziak agertzeko, oraindik ez zenean udalerria, Urdiñarbeko auzoa baizik.Altzürükü Arbailetako mezulari-zerbitzuan edo messagerie zegoen^[2], Basabürüa eta Pettarra arteko Zuberoako eskualdea (Zalgize-Doneztebe, Altzürükü eta Barkoxek osatuta)

Udalerriko ekonomia laborantzan dago oinarrituta (abelazkuntza, belardiak)^[6].

XIX. mendean 700 biztanle izatera iritsi zen Altzürükü, baina ordutik populazio galera etengabea izan zuen XXI. mendera arte. 2010eko hamarkadan 250 biztanle inguru baizik ez zituen.

Altzürüküko biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Udalerriak haur-eskola bat du, Garaibie izenekoa.

Jaiak

Herriko jaiak urriko azken asteburuan ospatzen dira, hurrengo asteburuan errepikapena egiten delarik.

Euskara

Altzürükün^[13] Basabürüako hizkeran^[14] egiten da, zubereraren aldaera.

• Urrutia gaztelua: Gaur egungo udaletxea dena, herriaren erdian dago eraikia. Bi dorre zirkular dira XVI. mendeko jatorrizko eraikinetik gaur egun jarraitzen duten aztarna bakarrak^[15].
• Eliza: Muino batean dago kokatuta eta hilerriak inguratzen du. Bere hiru puntako kanpandorreak eredu hirukoiztarra jarraitzen du, Zuberoako beste hainbat elizaren antzera^[16].

• Joan Batista Artxu (1811-1881), euskal idazlea.
• Epherre anaia euskaltzaleak: Gilen (1911-1974), Mixel (1932-1999), Ddiddue (1929-1974).
• Dominika Etxart (1933-2012), herri kantaria, Niko Etxarten aita.
• Niko Etxart (1953-), euskal rock eta folk kantaria.
• Patricia Karrikaburu (1988-), errugbilaria.

• Arbailak
• Ahüzki

• Altzürükü soule-xiberoa.fr webgunean