Eneritz

Eneritz toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Enériz

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Eneriz (1084)
• Eneriç (1226)
• Enneriz (1350)
• Eneriz (1366)
• Eneriz (1534)
• Eneneriz (1587)
• Eneriz (1802)
• Eneritz (1974)
• Eneritz (1990)

Etimologia

Mikel Belaskoren arabera, "Ener- izeneko pertsona baten jabetzako lekua" esan nahi du. Beraz, Ener- + -itz osatzen da. Lehenengo elementua identifikatu gabeko pertsonaren izena da eta bigarrena jabetza adierazten duen atzizkia. Julio Caro Barojak pentsatu zuen Enericus bezalako izen bat herriaren izenaren parte zela. Luis Mari Mujikak, aldiz, toponimoan pertsona-izen bat ikusteko aukera baztertuko luke, eta euskararen barruan azalpen bat aurkitzeko joera hartuko luke.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Eneritz nolabait euskaratuta,^[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Eneritze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Eneritz aukeratu zuen arren.

Armarria

Enerizko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Bandera

Enerizko banderak Enerizko armarria dauka hondo zuri baten gainean.

Eneritz Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Izarbeibar ibarrean.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Herria Nafarroako Erdialdean dago, zehazki Iruñeko merindadearen hegoaldean. Arrizabalagatik Obanosera doan NA-601 errepidetik heltzen da udalerrira. Mendi garrantzitsuenen artean, Montemotxa, Txaparral eta Castellano daude. Robo ibaia eta Gabildoa errekastoa udalerritik igarotzen dira, euren urak Arga ibaira isurtzen dira.

Klima eta landaredia

Enerizko klima mediterraneo-kontinental motakoa da, negu hotzak, uda beroak eta idorrak, iparreko zierzo haizea, eta udaberri eta udazken garaiko prezipitazioak dira, udalerriko klimaren ezaugarrietako batzuk. Urteko batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa eta prezipitazioak 500 eta 700mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 70-80 inguru izaten dira, ugariagoak udalerriaren iparraldeko gune menditsuan.

Arte eta ameztien zuhaitz multzoak gordetzen dira oraindik ere, 180 hektarea inguru. Horrez gain, XIX. mendetik aurrera, 100 hektarea inguru pinu birlandatu ziren, Austriatik ekarritako pinu lariziarra eta pinu beltza, batez ere.

Estazio meteorologikoa

Eneritzen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Aurkitutako lehen aztarnak Burdin Aroko kastro bat dira, Nobla muinoan, herritik 1500 metrora. Erromatarren garaitik zeramika zatiak, txanponak eta horma hondarrak iritsi dira.

Hiribildua eta eliza Iruñeko katedralekoak ziren XII. mendean. Leireko monasterioak eta Jerusalemgo San Joanen ospitaletegiek ere bazituzten lursail batzuk.

XIX. mendearen lehen erdiko erreforma administratiboa egin zen arte, nolabaiteko garrantzia izan zuen Adios eta Ukarrekin izandako ermandadeak, "Magdalenako kofradia" deiturikoak, Urraka erreginak sortua.

Aro Modernoan, Enerizko epaimahaiak 1503ko apirilean bildu ziren, San Martzial baselizako iturriaren ondoan, idatzi zituzten udal-ordenantzak onartzeko. Emakumeek elizan bete beharreko lekuaren ordenantzak lantzen zituzten nagusiki, beren kategoriaren arabera. Hori dela eta, 1533an arazoak izan ziren herriko hainbat emakumeren artean, eta abokatuengana jo behar izan zuten arazoa ebazteko.^[9]

1847an eskola zuen, eta bertako maisua aldi berean udaleko idazkaria zen. Bi funtzioengatik 1800 erreal jasotzen zituen urtean. Bere ahariak oso estimatuak ziren; Garesko eta Iruñeko azoketara joaten ziren erostera eta saltzera, eta bere nekazal produktuen artean ardoa ere nabarmentzen zen.

Eneritzek nabarmen egin zuen behera XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, nahiz eta XXI. mendearen etorrerarekin etxebizitza berri batzuk garatu diren, Iruñea hiriburuarekiko hurbiltasuna eta naturarekiko harremana aprobetxatuz.^[10]

2023 urteko erroldaren arabera 301 biztanle zituen Eneritzek.^[11]

Enerizko ekonomiaren jarduera nagusia nekazaritza da, mahastiak eta zerealak bereziki. 1921eko apirilaren 4an Nafarroako nekazaritza aurrezki kutxak sustaturiko koperatiba sortu zen, eta 1947ko martxoaren 19an San Isidro upategi koperatiba (gaur egun desagertua).

Lur komunek 287 hektarea hartzen dituzte (erroldaturiko lurren %30 inguru).

Enerizko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Raul Elizalde Villamayor da, Enerizko hautesle-elkarteko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago. Udaletxea 1981. urtean eraiki zen eraikin zaharraren gainean. Bi solairuko eraikin modernoa da.

• HELBIDEA: Donibane kalea, z/g

Egungo banaketa

Enerizko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Raul Elizalde Villamayor da, Enerizko hautesle-elkartea zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

• Gabriel Esparza Isasi (Enerizko hautesle-elkartea)
• Ricardo Fernandez Mendez (Enerizko hautesle-elkartea)
• Elia Izurieta Errea (Enerizko hautesle-elkartea)
• Libe Lozano Rubio (Enerizko hautesle-elkartea)
• Mikel Luquin Zabalza (Enerizko hautesle-elkartea)
• Miguel Villamayor Ayesa (Enerizko hautesle-elkartea)

Bere idazkaria, Adios, Legarda, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar eta Uterga Udaletako idazkari ere bada.

Alkateak

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Eneritzek 6 alkate izan ditu:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 334 lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak bi autobus geldialdiak ditu zeharkarrikan, bat Gareserantz eta bertze bat Arrizabalagarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 334 Gares Adios • Eneritz • Ukar • Añorbe • Tirapu • Olkotz • Muru Artederreta • Biurrun Arrizabalaga

Eneritzek jauregi-motako arkitektura jasoaren adibide on batzuk ditu, hala nola Karrika Nagusiko 13. zenbakia, XVI. mende amaierako edo XVII. mende hasierako jauregitxo bat, harlandua eta adreilua tartekatzen dituena. Azken hori azken solairuan dago, eta beheko solairuan hiru sarrera ditu, molduradun dintelduak, erdi-puntua eta arku beheratuak; gainerako argiak zuzenak dira. Erdiko altueran balkoi jarraituak ditu, eta horien artean hasierako barrokoko armarria, txirrin bidezko kerubina, tenante dohakabeak eta bandadun zelai laurdendua eta erbel muntatua. Barrokoa ere bai, baina, ziur aski, beranduxeago eta nobleagoa da kale horretan bertan dagoen jauregia. Bolumen kubikoa du, hiru solairu, lau isurkiko estalkia eta alboetako fatxadak, nolabaiteko itxura militarrarekin atzeraemanak. Teilatupea adreiluzkoa da eta erdi-puntuko arkuteria itsuak ditu. Balkoi jarraitua nabarmentzen da alboko fatxadako mentsulen gainean. Haren azpian arku beheratuko sarrera bat dago, bakarra, gainerako argiak ateburuan baitaude. Oinplano noblean bi armarri ditu, bata alabastrozkoa eta bestea 1614ko data duen harrizkoa. Goiko aldean beste jauregi txiki bat dago, aurrekoak baino txikiagoa, eta jada ikusita dagoen estilistikarekin jarraitzen du, adreiluzko bigarren oinplanoarekin. Txikiagoa da, bi altuera baino ez ditu, eta harlandua fatxada nagusiko beheko solairuan baino ez da erabiltzen. Gainerakoan, baoak zuzenak dira, sarrera alboetan moldurak eta belarriak ditu beheko solairuan, eta armarri guztiz barrokoa, kasketa tinbrezkoa eta larruz eta landaretzaz orlatua. Multzoa XVIII. mendekoa da.

Badira armarridun etxe batzuk, aurrekoen jauregi-izaerarik ez dutenak, hala nola Karrika Nagusian, zubiaren ondoan, garapen horizontala dutenak eta harlangaitzez landutako baoak eta izkinak harlanduzkoak. XVII. mendeko armarri barrokoa du, kasketa, larruzko kartela eta zelai zirkularra. Armarri heraldikoaren beste adibide bat, beranduagokoa, XVIII. mendekoa, aurrekoaren ezaugarriak dituen beste etxetzar batean dago. Bertan, berriz ere kasketaz tindatua dago, eta maskaroia du oinarrian, landare-orlatua eta zelai laurdendua. Udalerriaren behealdean beste laginen bat ere badago, hala nola, tipologia bera duen baina lehoi eramaileekin eta Martín Billanuebaren armarriekin eta 1700. urtearekin, inskripzioaren arabera; edo beste bat zaharberritutako eraikin batean, XVIII. mendearen bigarren erdikoa, oropel, kasket eta bost roelekin orlatuta. Aparteko aipamena merezi du ostatua deiturikoak, inpostaz markatutako hiru altuerako eraikina, garapen horizontalekoa, harlanduz landua. Bao dintelduen lerro egituratua du, orejetak dituen plaka lauz markoztatuta. XIX. mendekoa da.

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Eneritz sailkatu zituen, Izarbeibarreko herri guztiekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Eneritz ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[14]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Eneritz eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %3,35k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 3,31 eta 2018n % 11,00k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Eneritz ) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.^[15]

2009ko urtarriletik udalerriaren izen ofiziala Enériz <> Eneritz da.

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

Jaiak

• Guzmango Santo Domingo baselizarako erromeria, maiatzaren 1ean
• San Isidro Nekazariaren eguna, maiatzaren 15ean
• Santa Maria Magdalenaren jaiak, lau egunak uztailaren 22aren inguruan ospatzen dira Andre Maria Magdalenaren omenez.
• San Martzial eguna, irailaren 8an
• Gurutzearen eguna, irailaren 14tik hurbilen dagoen igandean

• Santa Maria Magdalena eliza, XVIII. mendean eraikitako kristau eliza, barroko estiloan.
• Guzmango Santo Domingo baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristau baseliza.

• Sebastián Eslaba Lazaga (1685-1759), militari, politikari eta Cartagena de Indiasko defentsaren markesa.

• 
  Santa Maria Magdalena eliza
• 
  Donejakue bideko monumentua
• 
  Etxe bat
• 
  Kapandorre karrika

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Izarbeibar-Novenera
• Iruñeko merindadea
• Nafarroa Garaia