Irailaren 14

Euskal Herria

• 1982 – ETAk Errenterian lau guardia zibil erail zituen.
• 2010 – Guardia Zibilak Ekineko zuzendaritzako ustezko 9 kide atxilotu eta inkomunikatu zituen.

Mundua

• 919 – Áth Cliatheko gudua.
• 1607 – Kondeen ihesaldia: Irlanda gaelikoaren amaiera suposatu zuen gertakaria jazo zen.
• 1829 – Hadrianopolisko Ituna sinatu eta Errusiar-turkiar Gerrari amaiera eman zitzaion.
• 1867 – Karl Marxen «Kapitala» liburuaren lehenengo liburukia kaleratu zen.
• 1917 – Errusia ofizialki errepublika bihurtzen da, Errusiar Inperioa desegin eta gero.
• 1923 – Miguel Primo de Rivera Espainiako diktadore bilakatzen da.
• 2003 – Estonia Europar Batasunean sartzeko erreferendumak aurrera egiten du.

Euskal Herria

• 2009 – Berri Txarrak musika taldeak Payola diskoa aurkeztu zuen.

Mundua

• 1960 – The Little Shop of Horrors ("Izugarrikerien Dendatxoa") filma estreinatu zen, Roger Cormanek zuzendu eta Jonathan Haze, Jackie Joseph, Mel Welles, Dick Miller eta Jack Nicholson aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1990 – State of Grace ("Irlandarren Klana") filma estreinatu zen, Phil Joanouk zuzendu eta Sean Penn, Ed Harris, Gary Oldman, Robin Wright, John Turturro eta John C. Reilly aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1993 – A Bronx Tale ("Bronxeko Istorioa") filma estreinatu zen, Robert De Niron zuzendu eta berak, Chazz Palminteri, Lillo Brancato, Jr., Taral Hicks, Francis Capra, Kathrine Narducci eta Clem Caserta aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1994 – Quiz Show filma estreinatu zen, Robert Redfordek zuzendu eta John Turturro, Rob Morrow eta Ralph Fiennes aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2005 – Beowulf & Grendel ("Beowulf eta Grendel") filma estreinatu zen, Sturla Gunnarssonek zuzendu eta Gerard Butler, Stellan Skarsgård, Sarah Polley, Ingvar Eggert Sigurðsson eta Eddie Marsan aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2006 – Perfume: The Story of a Murderer ("Lurrina: Hiltzaile Baten Istorioa") filma estreinatu zen, Tom Tykwerek zuzendu eta Ben Whishaw, Alan Rickman, Rachel Hurd-Wood, Dustin Hoffman, Karoline Herfurth eta Simon Chandler aktoreek antzeztu zutelarik.

Euskal Herria

Mundua

Euskal Herria

• 1904 – Aviron Bayonnais errugbi taldea sortu zuten Baionan.
• 2008 –
  • Castrok gizonezkoetan eta Galiziak emakumezkoetan irabazi zuten arrauneko Kontxako Bandera.
  • Tim Boal lapurtarrak irabazi zuen Rip Curl Pro Zarautz Surf Txapelketa.

Mundua

Euskal Herria

• 1814 – Maurice Harriet, lapurtar euskaltzalea eta hiztegigilea (h. 1904).
• 1833 – Victor Bernard Derrecagaix, euskaldun jatorriko frantziar militarra (h. 1920).
• 1865 – Jose Elizondo, euskal idazle eta antzerkigilea (h. 1943).
• 1882 – Ricardo Tejedor, nafar margolari eta marrakilaria (h. 1944).
• 1908 – Jean-Baptiste Intzegarai, euskal txirrindularia (h. 1989).
• 1913 – Francisco Larrañaga, Txikito Iraetakoa, esku huskako gipuzkoar pilotaria (h. 1979).
• 1922 – Iñaki Begiristain, euskal idazlea (h. 1984).
• 1932 – Sonsoles Álvarez de Toledo, arabar aristokrata.
• 1935 – Antxon Ezeiza, euskal zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea (h. 2011).
• 1939 – Juan Kruz Unzurrunzaga, euskal kulturgilea (h. 2009).
• 1941 – Emilio Gebara, arabar politikaria, Arabako Ahaldun Nagusi ohia.
• 1947 – Iñaki Dorronsoro, gipuzkoar ingeniaria, Eusko Ikaskuntzako lehendakari ohia.
• 1957 – Miren Egaña, nafar politikaria.
• 1963 – Jon Iñaki Lasa, bizkaitar idazlea.
• 1965 – Jose Luis Agirre Beldarrain, gipuzkoar futbolaria ohi eta entrenatzailea.
• 1967 – Iñaki Varona Urbina, arabar irakasle eta mendizale euskaltzalea.
• 1974 – Zigor Iturrieta, bizkaitar ultramaratoilaria, sukaldaria eta telebista aurkezlea.
• 1976 – Arturo Igoroin, Sivori, arabar futbolaria.
• 1977 – Eneko Atxa, bizkaitar sukaldaria.
• 1978 – Diego Pérez, bizkaitar aktorea.
• 1979 – Peio Jorajuria, Otalazt, lapurtar idazlea.
• 1981 – Gurutze Frades, bizkaitar triatloilaria.
• 1989 – Oier Olazabal, gipuzkoar futbolaria.
• 1995 – Izar Aizpuru Lopez, gipuzkoar dantzari eta dantza irakaslea.

Mundua

• 208 – Diadumeniano, erromatar enperadorea (h. 218).
• 1486 – Henriccus Cornelius Agrippa, alemaniar idazle, filosofo, okultismoan jakitun, alkimista, kabalista, mediku eta nekromantea (h. 1535).
• 1543 – Claudio Acquaviva, italiar jesulaguna, 5. Jesusen Lagundiko buruzagi nagusia (h. 1615).
• 1580 – Francisco de Quevedo, espainiar idazle, diplomatiko eta politikaria (h. 1645).
• 1605 – Brynjólfur Sveinsson, islandiar gotzain luteranoa (h. 1675).
• 1618 – Peter Lely, alemaniar jatorriko margolaria (h. 1680).
• 1659 – Agnese Dolci, italiar margolaria (h. 1686).
• 1737 – Michael Haydn, austriar musikagilea (h. 1806).
• 1757 – Jean-Jacques Lequeu, frantziar arkitekto eta diseinatzailea (h. 1826).
• 1769 – Alexander von Humboldt, alemaniar naturalista, geografoa eta esploratzailea (h. 1859).
• 1791 – Franz Bopp, hizkuntzalari alemana, gramatika konparatuaren sortzaileetako bat (h. 1867).
• 1804 – John Gould, ingeles ornitologo eta marrazkilaria (h. 1881).
• 1817 – Theodor Storm, alemaniar idazlea (h. 1888).
• 1843 – Lola Rodríguez de Tió, portoricar poeta, kazetaria eta iraultzailea (h. 1924).
• 1846 – Joaquín Costa, espainiar idazle, politikari, legegizon, ekonomialari eta historialaria (h. 1911).
• 1857 – Alice Stone Blackwell, estatubatuar feminista, sufragista, kazetari, sozialista erradikal eta giza eskubideen defendatzailea (h. 1950).
• 1864 – Robert Cecil (Cecil of Chelwood I. bizkondea), britainiar abokatu, politikari eta diplomazialaria, 1937ko Bakearen Nobel Saria (h. 1958).
• 1867 – Charles Dana Gibson, estatubatuar marrazkilaria (h. 1944).
• 1879 – Margaret Sanger, estatubatuar erizaina, kontrazepzioaren onarpenaren aldeko ekintzailea (h. 1966).
• 1880 – Archie Hahn, Milwaukeeko meteoritoa, estatubatuar atleta (h. 1955).
• 1883 – Alexander Meissner, austriar fisikari eta ingeniaria (h. 1958).
• 1885 – María Grever, nazioartean ezagun egin zen lehen emakumezko konpositore mexikarra (h. 1951).
• 1886 – Jan Masaryk, txekoslovakiar politikari eta diplomazialaria (h. 1948).
• 1889 – María Capovilla, 116 urte eta 347 egun bizi izandako ekuadortarra, heriotza momentuan munduan bizirik irauten zuen pertsona zaharrena (h. 2006).
• 1891 – Ivan Vinogradov, errusiar matematikaria (h. 1983).
• 1889 – Hendrik van Gent, herbeheretar astronomoa (h. 1947).
• 1895 – Ezequiel Martínez Estrada, argentinar irakasle, idazle, poeta, saiakeragile, literatura kritikoa eta biografoa (h. 1964).
• 1901 – Andrei Andreievitx Vlasov, sobietar jenerala (h. 1946).
• 1904 – Zoran Rant, esloveniar ingeniari kimiko eta zientzialaria (h. 1972).
• 1905 – Eduardo Blanco Amor, galiziar idazlea (h. 1979).
• 1910 –
  • Gaston Defferre, frantziar legegizon eta politikaria (h. 1986).
  • Jack Hawkins, britaniar aktorea (h. 1973).
• 1913 – Jacobo Árbenz, Guatemalako presidentea (h. 1971).
• 1914 – Pietro Germi, italiar zinema zuzendari, idazle, aktore eta ekoizlea (h. 1974).
• 1916 – Luis Corvalán, txiletar politikaria (h. 2010).
• 1917 – Ettore Sottsass, italiar arkitekto eta diseinatzailea (h. 2007).
• 1918 – Cachao, kubatar musikari eta musikagilea (h. 2008).
• 1920 –
  • Mario Benedetti, uruguaitar idazlea (h. 2009).
  • Alberto Calderón, argentinar matematikari eta ingeniaria (h. 1998).
  • Lawrence Klein, estatubatuar ekonomista, 1980ko Ekonomiako Nobel Saria (h. 2013).
• 1923 – Amal Kumar Raychaudhuri, indiar fisikaria, erlatibitate orokorrean eta kosmologian egindako ikerketagatik ezaguna (h. 2005).
• 1924 – Manabu Mabe, japoniar-brasildar margolaria (h. 1997).
• 1926 – Michel Butor, frantziar idazlea, Nouveau Roman taldeko egilerik ezagunenetarikoa (h. 2016).
• 1928 –
  • Alberto Korda, kubatar argazkilaria, Che Guevarari egindako erretratuegatik ezaguna (h. 2001).
  • Humberto Maturana, txiletar biologoa, autopoiesi kontzeptua sortu eta garatzeagatik ezaguna (h. 2021).
• 1929 – Larry Collins, estatubatuar idazle eta kazetaria (h. 2005).
• 1930 –
  • Anton Dontxev, bulgariar idazlea (h. 2022).
  • Elisso Virssaladze, georgiar piano-jotzailea.
• 1934 –
  • Kate Millett, estatubatuar idazle feminista erradikal eta ekintzailea, zinemagilea, eskultorea, hezitzailea eta filosofoa (h. 2017).
  • Fernanda Mistral, argentinar aktorea.
• 1936 – Ferid Murad, estatubatuar sendagilea, 1998ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 2023).
• 1937 – Renzo Piano, italiar arkitektoa.
• 1938 – Tiziano Terzani, italiar kazetari eta idazlea, gerra-berriemailea (h. 2004).
• 1941 – Arlette Farge, frantziar historialaria, XVIII. mendeko ikerketan espezializatua.
• 1947 –
  • René Desaeyere, belgikar futbolari ohia eta entrenatzailea.
  • Sam Neill, zeelandaberriar aktorea.
  • Jerzy Popiełuszko, poloniar apaiz katoliko, sindikalista eta dohatsua (h. 1984).
• 1948 – Mario Conde, espainiar finantzari eta abokatua.
• 1949 –
  • Steve Gaines, estatubatuar musikaria, Lynyrd Skynyrd taldeko kidea (h. 1977).
  • Ed King, estatubatuar musikaria, Sweet Home Alabama abestiaren egileetako bat (h. 2018).
• 1950 – Paul Kossoff, ingeles gitarra-jotzailea, Free taldeko kidea (h. 1976).
• 1951 –
  • Duncan Haldane, ingeles fisikaria, 2016ko Fisikako Nobel Saria.
  • Joe McDonnell, Behin-Behineko IRAko kidea (h. 1981).
• 1952 – César Antonio Molina, galiziar poeta, saiakera-idazlea eta kazetaria.
• 1953 – François Alfonsi, korsikar nazionalismoaren militante historikoa.
• 1955 – Pier Vittorio Tondelli, italiar idazlea, laurogeiko hamarraldiko idazle aipagarrienetako bat (h. 1991).
• 1956 – Kostas Karamanlis, Greziako lehen ministroa.
• 1960 –
  • Um Hong-gil, hegokorear mendizalea.
  • Melissa Leo, estatubatuar aktorea.
  • Darrell Lockart, estatubatuar saskibaloi jokalari ohia.
• 1965 –
  • Dmitri Medvedev, Errusiako presidentea.
  • Yoshinori Taguchi, japoniar futbolari ohia.
• 1968 – Ara Malikian, armeniar etniako libanoar-espainiar biolin-jotzailea.
• 1969 – Bong Joon-ho, hegokorear zinema zuzendaria eta gidoilaria.
• 1970 – Francesco Casagrande, italiar txirrindulari ohia.
• 1973 – Nas, estatubatuar hip-hop abeslari eta enpresaburua.
• 1974 –
  • Hicham El Guerrouj, marokoar atleta ohia, distantzia ertainetan inoizko hoberenetakoa.
  • Natalie van Gogh, herbehereetar txirrindularia.
• 1980 – Ivan Radeljić, bosniar futbolari ohia.
• 1983 – Amy Winehouse, britainiar abeslari eta konpositorea (h. 2011).
• 1984 – Chory Castro, uruguaiar futbolaria.
• 1986 – Michelle Jenner, kataluniar aktorea.
• 1987 – Alade Aminu, nigero-estatubatuar saskibaloi jokalaria.
• 1990 – Maryna Vasileuskaia, bielorrusiar kosmonauta.
• 1991 – Ryan De Vries, zeelandaberritar futbolaria.
• 1993 – Blaire White, estatubatuar emakume blogari transgeneroa.
• 1996 - Hoshi (abeslaria), frantziar kantautore, abeslari eta musikaria.

Euskal Herria

• 1767 – Jose Iturriaga, gipuzkoar gudari, itsasgizon, administratzaile eta politikoa, Venezuelan (j. 1699).
• 1960 – Bernardo Maria Garro, Otxolua, mundakar itzultzailea eta euskal idazlea (j. 1891).
• 1969 – Jon Kurutz Ibargutxi, euskal idazlea (j. 1883).
• 1979 – Ricardo Urgoiti, bizkaitar enpresaria (j. 1900).
• 1980 – Domingo Gómez-Acedo, euskal herritar futbolaria (j. 1898).
• 1991 – Espe Alegria, eusko-estatubatuar irakasle eta irrati-esataria, Boisen (j. 1906).
• 2003 – Xabier Gorostiaga, bilbotar jesuita, irakaslea eta garapenari lotutako gaietan aditua (j. 1935).
• 2021 – Joseba Arregi, gipuzkoar politikaria eta idazlea (j. 1946).
• 2023 – Presen Zubillaga Auza, nafar militante feminista (j. 1951).

Mundua

• 407 – Joan Krisostomo, Konstantinoplako patriarka ekumenikoa (j. c. 349).
• 779 – Konstantino V.a, Bizantziar enperadorea (j. 718).
• 891 – Eztebe V.a, Aita santua.
• 1146 – Zengi, turkiar atabega, Zengid leinuaren sortzailea (j. 1085).
• 1523 – Adrian VI.a, Aita santua (j. 1459).
• 1697 – Juan Grande, gaztelar elizgizona, Iruñeko apezpiku izandakoa (j. 1627).
• 1712 – Giovanni Domenico Cassini, italiar astronomo eta ingeniaria (j. 1625).
• 1715 – Dom Pérignon, frantziar beneditar fraidea.
• 1743 – Nicolas Lancret, frantziar margolaria (j. 1690).
• 1814 – Lorenzo Igual, estremadurar apaiza, Iruñeko apezpikua (j. 1746).
• 1820 – François-Joseph Lefebvre, frantziar jenerala (j. 1755).
• 1835 – Alexander McDonnell, irlandar xakelaria (j. 1798).
• 1836 – Aaron Burr, Ameriketako Estatu Batuetako 3. presidenteordea (h. 1756).
• 1846 – Carl Almenrader, alemaniar irakasle, musika tresna diseinatzaile eta konpositorea (j. 1786).
• 1852 –
  • Augustus Pugin, ingeles arkitekto, diseinatzaile, artista eta kritikaria (h. 1812).
  • Arthur Wellesley, Wellingtongo lehen dukea, irlandar estadista eta militarra (j. 1769).
• 1881 – Xoan Antonio Saco e Arce, galiziar idazle eta hizkuntzalaria, Galizierazko lehen gramatika idatzi zuena (j. 1835).
• 1882 – Georges Leclanché, frantziar kimikaria (j. 1839).
• 1901 – William McKinley, Ameriketako Estatu Batuetako 25. Presidentea (j.1843).
• 1903 - Alice Gulick, estatubatuar misiolari protestante eta pedagogoa, Colegio Norteamericanoren fundatzailea Donostian (j. 1847).
• 1905 –
  • Odoardo Borrani, italiar margolaria (j. 1833).
  • Pierre Savorgnan de Brazza, italiar jatorriko frantziar esproratzailea, Brazzaville hiriaren sortzailea (j. 1852).
• 1916 –
  • José Echegaray, espainiar ingeniari, matematikari, antzerkigile eta idazlea (j. 1832).
  • Josiah Royce, estatubatuar filosofoa (j. 1855).
  • Pierre Duhem, frantziar fisikaria eta filosofoa (j. 1861).
• 1927 –
  • Hugo Ball, alemaniar egile eta olerkaria, Dada mugimendu artistikoaren sortzailea (j. 1886).
  • Isadora Duncan, estatubatuar dantzaria (j. 1877/78).
• 1931 – Tom Roberts, australiar margolaria (j. 1856).
• 1935 – Adelaide Cabete, XX. mendeko lider feminista portugaldar garrantzitsuenetarikoa (j. 1867).
• 1936 –
  • Ossip Gabrilovitx, errusian jaiotako pianista eta orkestra-zuzendaria (j. 1878).
  • Paulina Ódena García, militante eta buruzagi komunista, Espainiako gerra zibilean Errepublikaren heroina (j. 1911).
  • Irving Thalberg, estatubatuar zinema ekoizlea (j. 1899).
• 1937 – Tomáš Masaryk, txekoslovakiar politikaria eta presidentea (j. 1850).
• 1964 – Vasili Grossman, errusiar idazle eta kazetaria (j 1905).
• 1966 – Cemal Gürsel, Turkiako presidentea (j. 1895).
• 1970 – Rudolf Carnap, alemaniar filosofoa, Vienako Zirkuluaren burutzat hartua (j. 1891).
• 1973 – Eleanor Pairman, eskoziar matematikaria (j. 1896).
• 1975 – La Perla de Cádiz, cádiztar flamenko kantaria (j. 1924)
• 1977 – Shogo Kamo, japoniar futbolaria (j. 1915).
• 1979 – Pastora Imperio, espainiar "bailaora gitana", folklore flamenkoaren irudirik adierazgarrienetako bat (j. 1887).
• 1980 – José María Gil-Robles, espainiar abokatu eta politikaria (j. 1898).
• 1982 –
  • Kristján Eldjárn, Islandiako 3. presidentea (j. 1916).
  • Grace Kelly, estatubatuar aktorea, dantzaria eta abeslaria, Monakoko printzesa (j. 1929).
• 1983 – William Boone, estatubatuar matematikaria (j. 1920).
• 1984 –
  • Richard Brautigan, estatubatuar idazlea (j. 1935).
  • Janet Gaynor, estatubatuar aktore eta margolaria (j. 1906).
• 1985 – John Holt, estatubatuar idazle eta hezitzailea (j. 1923).
• 1995 – María Matilde Almendros, kataluniar irrati-esatari eta aktorea (j. 1922).
• 1998 – Yang Shangkun, Txinako Herri Errepublikako presidentea (j. 1907).
• 2002 – Lolita Torres, argentinar aktorea eta kantaria (j. 1930).
• 2004 – Rota Onorio, kiribatiar politikaria (j. 1919).
• 2005 – Robert Wise, estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta editorea (j. 1914).
• 2006 –
  • José Antonio Nieves Conde, espainiar kazetari eta zinema zuzendaria (j. 1915).
  • Ogulsapar Muradova, turkmenistandar kazetaria (j. 1948).
• 2007 – Jacques Martin, telebista aurkezle frantziarra, Biarritzen (j. 1933).
• 2009 – Patrick Swayze, estatubatuar aktore, dantzari, abeslari, musikagile eta telebistako ekoizlea (j. 1952).
• 2011 – Rudolf Mössbauer, alemaniar fisikaria, 1961eko Fisikako Nobel Saria (j. 1929).
• 2014 – Angus Lennie, eskoziar aktorea (j. 1930).
• 2020 – Anne Stevenson, estatubatuar poeta (j. 1933).
• 2021 –
  • Norm Macdonald, kanadar aktore eta umorista (j. 1959).
  • Juri Sedykh, sobietar atleta, mailu jaurtiketan historiako handienetakoa (j. 1955).
• 2022 – Irene Papas, greziar aktorea (j. 1929).
• 2023 – Presen Zubillaga Auza, nafar militante feminista (j. 1951).

• Sehaska egutegiko izendegia: Gurutz, Gurutze, Zernin, Arte eta Artea.
• Santakrutz eguna Andoain, Galdakao eta Lezon, besteak beste.