Eskoriatza

Izenaren lehenengo osagaia, eskoria hitza, latineko escoria-tik dator eta 'burdina galdatzean sortzen den hondakina, zepa' esan nahi du. Bigarren osagaia -tza leku-ugaritasunezko atzizkia da. Beraz, Eskoriatza izenak burdinolen hondarrak botatzen ziren lekua-edo adierazten duela dirudi.^[5]

Inguru naturala

Udalerri honetan Aitzorrotz eta Kurtzebarri mendiak ditugu. Deba ibaiak Eskoriatza zeharkatzen du Leintz-Gatzagatik etorrita, eta Urkuluko uharkaren mendebaldean kokatuta dugu herria.

Mugakideak

Iparraldean eta ekialdean, Aretxabaleta; mendebaldean Aramaio, (Araba); eta hegoaldean Leintz-Gatzaga eta Arratzu-Ubarrundia, (Araba) mugakide ditu.

Auzoak

Gaur egun Eskoriatza udalerria osatzen duten zazpi elizateak herrixkak ziren garai batean, 1630ean Eskoriatzako Unibertsitatearen sortzearekin batera bildu zirela. Elizate horiek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Honako hauek dira Eskoriatza udalerria osatzen duten elizateak:

• Apotzaga: 64 biztanle.
• Bolibar: 106 biztanle.
• Gellao: 25 biztanle.
• Marin: 54 biztanle.
• Mazmela: 77 biztanle.
• Mendiola: 50 biztanle.
• Zarimutz: 62 biztanle.

Elizate horietako bakoitzak bere alkatea du.

Kultura

• Kultur etxea^[6][7]
• Liburutegia^[8]
• Zaldibar antzokia^[9]

Kirola

• Kiroldegia^[10]
• Frontoiak^[11][12]

Hezkuntza

• Ibarraundi museoa^[13] eta Zubiate labea^[14][15]
• Gaztelekua^[16]
• Luis Ezeiza Herri Eskola^[17]
• Kulunka Haur Eskola^[18]
• Arizmendi ikastola^[19]
• Helduen Heziketa Iraunkorra^[18]
• Humanitate eta Hezkuntza Zientzien Fakultatea (Mondragon Unibertsitatea),^[18] garai batean Eskoriatzako Irakasle Eskola izan zen, San Viator komentu izandakoaren eraikinean kokatua.
• KZ gunea^[20]
• Ludoteka^[21]
• Euskaltegia^[22]

Administrazioa

• Bake epaitegia^[23]

Antzinateko aztarna bat utzi du Eskoriatzak: Bolibar auzoko Axtroki inguruan aurkitutako Brontze Aroaren amaiera aldeko urrezko bi objektu, Axtrokiko ontziak, 1972. urtean kasualitatez aurkituak. 21. mendean Madrilgo Museo Arkeologiko Nazionalean daude piezak, baina kopiak daude herriko Ibarraundi museoan.^[24]

Herriaren lehen aipamen historikoak, propio, Erdi Arokoak dira. Hasiera batean, Eskoriatza Leintz haranaren zati izan zen, Aretxabaleta, Leintz Gatzaga eta Arrasaterekin batera. XIII. mende erdialdetik aurrera, baina, Leintz zatitzen hasi zen, eta, 1331n, bailara hori osatzen zuten herri bakarrak Aretxabaleta eta Eskoriatza ziren, Leintz Gatzaga eta Arrasate hiribildu bihurtu baitziren. 1630ean, Mestak eragin handia izan zuen Aretxabaletak eta Eskoriatzak beste elizateekiko hartu zuten garrantzian.

1630ean, Leintz erabat zatituta geratu zenean, Eskoriatza udalerri bihurtu eta bere alkate propioak aukeratzen hasi zen.^[25] Denbora luzea eman zuen Eskoriatzak urtean behin alkatea aukeratzen. Lehen aldia 1630 eta 1655 artean izan zen. 1656tik 1702ra arte, Eskoriatza alkaterik gabe egon zen, 1703tik 1840ra arte, berriz hasi zen urtean behin alkatea aukeratzen. 1739an, 1812an, 1814an eta 1835ean,ordea, bi alkate izan zituen. Hurrengo bederatzi urteetan, 1841etik 1849ra arte, berriz ere alkaterik gabe egon zen. Azken aldia 1850etik aurrera doa. Urtero alkatea aukeratzeko ohitura 1909an amaitu zen. Ordutik aurrera, alkatetza iraunkorragoa izan zen, ordutik Vicente Pagaldai eta Jose Manuel Villar izan dira alkate denbora gehien eman dutenak.

Eskoriatzako euskara^[29] mendebalekoa da (bizkaiera)^[30], sortaldeko azpieuskalkian^[31] kokatzen den Debagoieneko euskara^[32], hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako Aretxabaletak, Arrasatek, Eskoriatzak, Leintz Gatzagak eta Oñatik eta Arabako Aramaiok. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai Oleta auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak Arabako euskararen eragina duela esan daiteke. Debagoienak Gasteizekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara. 2016an herritarren %62,58 euskalduna zen.^[33]

Industria da jarduera nagusia: metalurgia, etxetresna elektrikoen fabrikazioa, sarrailgintza, elikagai-industria eta ehungintza. Horiekin batera, basoak, abeltzaintza (behiak) eta nekazaritza (barazkiak).

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren %1. Bigarren sektorea %63,5. Hirugarren sektorea %33,2. Eta eraikuntza %2,3.^[33]

2019an herriak 4.065 biztanle zituen. Horietatik %21,87k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %6,57 ziren.^[33]

Eskoriatzako biztanleria

Udal hauteskundeak

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetan Bilduk gehiengo osoa eskuratu zuen (sei zinegtzi hamaikatik). Eskoriatzako Elizateen Elkarteak bi zinegotzi eskuratu zituen, eta EAJ, EB-B eta PSE-EE alderdiak bana zinegotzi. Bilduko Beñat Herce hautatu zuten alkate.^[34]

2015eko udal hauteskundeetan, berriz, aldaketa nabarmena gertatu zen udalbatzan. Bilduren ondorengoa zen Euskal Herria Bildu koalizioak botoen % 40 eta bi zinegotzi galdu zituen. Euzko Alderdi Jeltzaleak, berriz, oso gorakada handia izan zuen eta bost zinegotzi izatera igaro zen (lehen bakarra zuen), eta horrela gehiengoa lortu zuen. Eskoriatzako Elizateen Elkarteak zinegotzi bat galdu zuen, Irabazi koalizioak (Ezker Batua-Berdeak taldearen ondorengoa zenak) mantendu egin zuen bere zinegotzia, eta PSE-EEk galdu egin zuen berea. EAJ alderdiko Joxe Ramon Zubizarreta hautatu zuten alkate.^[35]

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.072 boto (6 zinegotzi). EH Bilduk 751 boto (4 zinegotzi). Independenteek (Eskoriatzako Elizateak) 209 boto (zinegotzi 1). Podemos-IU-Equok 96 boto. PSE-EEk 95 boto.^{[36] [37]} Joserra Zubizarreta izendatu zuten alkate berriro.^[38]

Aurreko hauteskundeak

Alkateak

Hauek izan dira Eskoriatzako azken alkateak:

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu, Eusko Abertzale Ekintzaren hautagai bezala.

-1967

Lehenago, 1967an hil zen arte, Luis Ezeiza izan zen alkate pare bat urtez. Eta, bere legealdian eraikiriko eskolak, bere izena darama.

1630-1703

Jaiak^[40]

• Otsailaren 5a, Santa Ageda eguna: herriko kintoak (urte horretan 18 urte betetzen dituzten neska-mutilak) koplak kantatuz eskean ibiltzen dira bezperatik. Santa Ageda egunean herriko plazan dantza egiten dute.
• Urdelardero eguna: Ostegun gizen egunean herriko umeak baserritar jantzita kalez kale ibiltzen dira abesten. Eskuan "ziria" izeneko makilatxo bat daramate, eta hor sartuta txorizoa, ogi-zatia, sagarra.... Garai batean, eskean ibiltzen zirenei etxekoandreek janaria jartzen zieten zirian, gaur egun balkoietatik karameloak botatzen dizkiete. Inauteri-asteartean kukumarroak ateratzen dira herriko umeak beldurtzera.
• Garizuma garaian, karapaixo izeneko pazko-opila egin ohi da, arrautzez eta txorizoz hornitutako ogi hirukia. Ama pontekoak edo aita pontekoak besoetakoari oparitzea da ohitura.
• Maiatzeko lehen igandean Atxorrotxeko erromeria ospatzen da: Santikurtz eguna maiatzaren 3an da berez.
• Ekaineko lehen larunbatean baserriko produktu eta artisauen Ferixie egiten da herrian.
• Ekainaren 23an San Juan bezperako sua egiten da eta herriko kintoek (hurrengo urtean 18 urte beteko dituzten neska-mutilek) tantaia igotzen dute herriko plazan.
• Ekainaren 29a, San Pedro eguna: herriko jai nagusiak dira Sanpedroak eta ekainaren 28tik uztailaren 1era bitartean ospatzen dira.

Herritik kanpo Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa eta Kurutzeberriko Estazio Megalitikoa daude.

Eskoriatza errege-bide zaharraren ertzean, luze garatzen da, XVI eta XVII. mendeetan, eta lehenagoko garaiko aztarnarik ez da mantentzen. Berrogei etxe baino gehiago sail estuetan antolatuak; elementu ikusgarriak dituen ibilbide berezia da. Eraikin gehienek, oro har, ez dute berez balio handirik, baina guztien multzoak itxura berezia dauka, bai eraikinen tipologiagatik, bai beren espazio-formagatik. Bi kale ditu, Aranburuzabala eta Arana, eta horiek ertzetan dituzten eraikin esanguratsuek ibilbide pintoresko bat osatzen dute. Bi kaleen elkarguneak zeharbide ireki bat osatzen du, arkitektura bereziko adierazgarriz josia.

Monumentu-multzoak herri-arkitektura du adierazgarri: zurrezko egituradun etxeak, harlanduzko kanpo-paramentudunak eta morteroz entokatuak. Harearriz landutako kanpo-paramentuak ere badaude baina gutxiago, beheko solairuetan, ertzetan eta inguratuetan batez ere. Esanguratsuak dira harlanduzko erdi-puntuko arkuak, gainaldean armarriak dituztela. Hauek beheko solairu batzuetan daude, han-hemenka, Aranburuzabala kalean hiru eta Arana kalean beste hiru. Horietako batzuk narriatuta daude, eta beste batzuek apaingarri aberatsak dituzte. Hutsune gehienak baoburudunak dira: batzuk harrizko inguratuen angeluetan belarriak dituzte; beste askok, berriz, entokatu bidez eginiko irtenuneak inguruan. Orokorrean, honako tipologia da nagusi: atariperik gabeko beheko solairua eta beste bi solairu, fatxada laua hegalkin txikidun balkoiekin, hauetako batzuk hartxabalezkoak direla. Eraikuntza heterogeneoa da eta hormigoiz eginiko luzapen eta eraberritzeak ere ikus daitezke. Sailetan banatuta egoteak multzo lineal baten itxura uniformea izatea eragozten du. Osotasunean, herri-arkitekturak garrantzi handiagoa du arkitektura jasoak baino; ez da oso uniformea, eta gutxiago agertu arren, oso kalitate onekoa da.

Eraikinak bi zati dituen ardatz baten inguruan kokaturik daude, hasierako, erdiko eta amaierako puntu esanguratsuekin:

• Otadui etxea edo Arrosario Santuko ospitalea monumentu barroko-klasizista da, XVII. mende hasierakoa, erlijio- eta zerbitzu- arkitektura zibilaren tipologia duena. Bere presentzia ederraz ibilbidearen hasiera adierazten du, hego-mendebaldeko muturretik, Leintz-Gatzagatik.
• Aranburuzabala kalea Otadui etxetik behera jaisten da Deba ibaia zeharkatzen duen zubiraino. Etxebizitza-ilara batez osaturik dago, batzuk XVI. mendekoak, lursail estuetan eraikiak. Herri-arkitektura da, harlanduzko eta harrizko fatxada entokatuak dituzten etxez osatua, hutsuneak gehienetan baoburudunak direla; halere, erdi-puntuko arkuak ere badira eraikin batzuen sarreretan. Estilo gotiko-pizkundetarra du, zenbait eraikin neoklasiko ere baditu, eta altuera nagusia beheko solairua eta beste bi solairu dituena da. Nabarmenak dira Aranburuzabala kaleko 4, 9 eta 13.eko etxeak, XVI. mendeko elementu eta arku eta guzti; baita 18. zenbakiduna ere, XVIII eta XIX. mendekoa.
• Aranburuzabala eta Arana kalea elkartzen diren tokia inflexio-puntu bat da kale horien ibilbidean eta espazioaren ikuskeran. Espazioa zabaldu egiten da, Deba ibaia zabaltzearen ondorioz, eta batez ere, eraikin nagusiak bigarren mailara pasatu direlako, lerrokadurak aldatuta eta eraikitzeko gune berriak sortuta. Leku horretan daude honakoak: San Pedro eliza, XVIII. mendeko eraikin barrokoa, Aranburuzabala kalera ematen duen fatxada nagusian arkupe bat duena; eta horren aurrean, Gaztainadui jauregia, XVII. mendeko egoitza barroko garrantzitsua. Eremu hori da ibilbideko punturik beherena. Gune garrantzitsua da, Aranburuzabala kalearen bistarako errematea baita. Eraikuntza berrien presentziak eta inguruan dagoen orube hutsak hirigune historikoa itxuraldatzen dute.

• Arana kalea zubitik hasi eta udaletxeko plazaraino igotzen da pixkanaka. Kale gisa bereiztea ez da erraza, izan ere, San Juan kalearen -zubitik gertu dagoena- eta udaletxeko plazaren artean orube huts bat baitago. Horrek zera dakar, Arana kalearen alde batean muga zehatzik ez egotea. Kalearen bestaldea etxebizitza-ilara batez osaturik dago, horiek mende askotakoak dira eta lursail estuetan eraikita daude. Etxebizitza-arkitektura da, osagai landuak dituena, gehienak barrokoak eta herrikoiak, harlanduzko eta harrizko fatxada entokatuak dituzten zurezko etxez osatua. Hutsuneak gehienetan baoburudunak dira; halere, erdi-puntuko arkuak ere ikus daitezke eraikin batzuen sarreretan. Estilo erabat anitza dauka, XVII eta XVIII. mendeetako eraikinekin. Gehienek beheko solairua eta beste bi solairu dituzte. Honakoak nabarmentzen dira: Jose Aranaren etxea, XVI. mendeko arku eta osagaiak dituena, eta Kuriaren etxe barrokoa, XVIII. mendekoa, eta Arana kaleko 14koa, XVII. mendekoa.
• Fernando Eskoriatza plaza Arana kalearen amaierara zabaltzen da. Plazan XIX. mendeko eraikin neoklasiko bat da nagusi: udaletxea. Plazaren aurrean, Arana kalean, etxebizitza neoklasikoak daude. Udaletxeari begira jarriz, ezkerraldean, Zalbidegoitia jauregia dago, XVIII. mendeko etxebizitza barrokoa. Jauregia plazan ez da asko nabarmentzen, baina atzealdean arkuteria azpimarragarria dauka. Plaza beheko solairu eta bi garaieradun etxebizitzek eta Hidalga kaleko 4. ko duen eraikinak osatzen dute. Azken horrek harlanduzko fatxada dauka. Zalbidegoitia jauregiaren atzealdea eta Gaztanadui kalearen hasiera dira bide-ardatzaren amaiera; bide-ardatz hori eraikuntza bereziek, etxebizitzek eta hiri-espazioek osatzen dute, errege-bide zaharraren inguruan.

Honakoak ere daude ikusgai Eskoriatzan:

• Gaztainadui edo Ganuza etxea
• Ibarraundi Museo Eskola
• Iturrixar iturri zaharra
• Zubiate buztindegiko labea

Arizmendi ikastola Eskoriatza eta Aretxabaleta artean sortu zuten Arrasateko zentro batekin 1999an bat egin ondoren. Gaur egun bailarako ikasle ugari bertan ibiltzen dira. Lehen hezkuntzari dagokionez, Luis Ezeiza ikastetxea ere nabarmentzekoa da.

Azkenik, Humanitate eta Hezkuntza Zientzien Fakultateak (HUHEZI) Eskoriatzan dauka egoitza nagusia, Mondragon Unibertsitatearen baitan.

• Jose Arana (1839-1908), enpresaburua, bere omenezko kale bana dago Eskoriatzan eta Donostian.
• Isidro Leanizbarrutia (1883-1948), idazlea.
• Eduardo Gorosarri (1889-1947), musikagilea.
• Julian Barandiaran Kortazar (1904-1967), apaiz, idazle eta musikaria.
• Felix Likiniano (1909-1983), anarkista ezaguna.
• Joseba Iñurrategi (1945-2017), pilotaria.
• Koldo Martinez (1953-), mediku eta politikaria.
• Soledad Iparragirre (1961-) ETAkide historikoa.
• Juan José Díaz de Gereñu (1961-), futbolaria.
• Monika Madinabeitia (1971-), irakaslea.
• Dorleta Kortazar (1974-), ipuin kontalari, feminista eta sindikalista.
• Iñaki Encina Oyon (1978-), orkestra zuzendari eta piano-jotzailea.
• Iker Eskibel (1993-), txirrindularia.
• Oihana Arana (2001-), bertsolaria eta idazlea.
• Haizea Arana (2001-), bertsolaria.

• 
  San Pedro eliza.
• 
  Aranburuzabala kalea. Atzean San Pedro eliza.
• 
  Gaztainadui kalea. Atzean Eibar-Gasteiz autobidea.
• 
  Deba ibaia Eskoriatzan.
• 
  Kurtzebarri mendia.
• 
  Kurtzebarri mendia.
• 
  Kurtzebarri mendia.
• 
  Gaztañadui jauregia
• 
  Gaztañadui jauregia
• 
  Baserri eta ardiak Eskoriatzako Mendiola auzoan.
• 
  Mendiolako baserriak.
• 
  Aitzorrotzeko gazteluko hondakinak.
• 
  Mendiola auzoko eliza: San Joan Bataiatzailea.
• 
  Aitzorrotz mendiko tontorra, XIII. mendeko Nafarroako Erresumaren gazteluko hondarrak Eskoriatzan.
• 
  Otadui etxea, 1953.
• 
  Otadui etxea edo Arrosario Santuko ospitalea.
• 
  José Aranak emandako ospitalea 1954.
• 
  Udaletxearen aurrean Fernando Eskoriatza plaza.

• Gipuzkoako udalerrien zerrenda

• Eskoriatzako udala
• Herriko albisteak "Goiena.eus" atarian
• Eskoriatza iruditan.