Filosofia budista
Filosofia budista Buda Gautamaren pentsamenduarekin hasten da (K.a. VI. eta IV. mendeen artean) eta lehen testu budistetan gordetzen da. Indiako Magadha eskualdean sortu zen, eta, ondoren, Indiako gainerako azpikontinentera, Ekialdeko Asiara, Tibetera, Erdialdeko Asiara eta Asiako hego-ekialdera hedatu zen. Eskualde horietan, pentsamendu budista hainbat hizkuntza (tibetera, txinerara eta palira) erabiltzen zituzten tradizio filosofikoetan garatu zen. Filosofia budista fenomeno transkulturala eta nazioartekoa da.
Ekialdeko Asiako nazioetan nagusi diren tradizio filosofiko budistak nagusiki Indiako Mahayana budismoan oinarritzen dira. Theravada eskolaren filosofia nagusi da Asiako hego-ekialdeko herrialdeetan, hala nola Sri Lankan, Birmanian eta Thailandian.
Gauzen benetako izaeraren ezjakintasuna sufrimenduaren (dukkha) sustraietako bat denez, filosofia budista epistemologiaz, metafisikaz, etikaz eta psikologiaz arduratzen da. Testu filosofiko budistak ere praktika meditatiboen testuinguruan ulertu behar dira, zenbait aldaketa kognitibo eragiten dituztela suposatzen baita[1]. Funtsezko kontzeptu berritzaileen artean, Lau Egia Zintzoak daude, dukkha, anicca (iraunkortasunik eza) eta anatta (ez-izatea) aztertzeko[2][3].
Budaren heriotzaren ondoren, talde batzuk bere irakaspen nagusiak sistematizatzen hasi ziren, azkenik Abhidharma izeneko sistema filosofiko integralak garatuz. Abhidharma eskolei jarraiki, Nagarjuna eta Vasubandhu bezalako indiarrek, Mahayana filosofoek, "fenomeno guztien hutsaltasuna" eta vijñapti-matra ("itxura bakarrik"), fenomenologia edo idealismo transzendentalaren teoriak garatu zituzten. Dignāga eskolaren pramāṇa ('ezagutza-baliabideak') epistemologia budistaren modu sofistikatua sustatu zuen[1].
Antzinako eta Erdi Aroko Indian filosofia budistako eskola, azpi-eskola eta tradizio ugari egon ziren. Jan Westerhoff Oxfordeko filosofia budistako irakaslearen arabera, K.a. 300. urtetik 1000. urtera arte Indiako eskola nagusiak hauek izan ziren: Mahere ghika tradizioa (gaur egun desagertua), Sthavira eskolak (hala nola Sarvusivda, Vibhajyavere eta Pudgalavda) eta Mahayana eskolak. Tradizio horietako asko beste eskualde batzuetan ere aztertu ziren, Erdialdeko Asian eta Txinan esaterako, misiolari budistek hara eraman ondoren[1].
Budismoa Indiatik desagertu ondoren, tradizio filosofiko horietako batzuk tibetar, ekialdeko Asiako budista eta theravada budisten tradizioetan garatzen jarraitu zuten.
Budismoaren oinarrizko lezioak
Lau Egia Zintzoak
Budismoan, Lau Egia Zintzoak (Sanskritoz: catvāri āryasatyāni; Palieraz: cattāri ariyasaccāni; ingelesez: Four Aryan / Noble Truths) "zintzoen edo jatorren egiak" dira, "espiritualki duinak direnen errealitateak" bezala ulertuak. Dukkha edo sufrimenduaren inguruko egiak dira,[4] sufrimendua ekiditeko jakin beharrekoak. Budaren lehen irakaskuntzak, eta garrantzitsuenak, dira.[5][6][7]
Antzinako testu budistetan modu ezberdinetan ageri dira, baina beti mantentzen dute haien esanahi sinbolikoa eta proposamen-funtzioa. Sinbolikoki, Budaren, eta bere jarraitzaileen, askapena eta esnatzea adierazten dute. Proposamen bezala, Budaren irakaskuntzak, kontzeptuak eta pentsamenduak pertsonalki ulertzeko testuinguru edo euskarria aurkezten dute. Lau egiak hurrengoak dira:
- Dukkha (sufrimendua, aseezintasuna, mina). Saṃsāra, mundu edo aldaketa ziklikoaren erreinuan sortitzekoa den ezaugarria da. Horregatik, gizakiek munduan jasaten dituzten bost prozesuetan (jaiotza, heriotzarainoko zahartzea, tristura eta etsipena, maitatuen falta edo agurtzea eta nahi dena ez eskuratzea) dukkha saihestezina eta berezkoa da.[8][9]
- Samudaya (jatorria, agerpena). Sufrimendu edo dukkha-ren jatorria da, bat datorrena taṇhā edo grina amaiezinarekin. Taṇhā, gaitzaren hiru formatan ager daiteke: gutizia, iruzurra eta gorrotoa.[1][10][11]
- Nirodha (etenaldia, amaiera). Dukkha-ren etenaldi edo amaiera azaltzen duen egia da, horretarako taṇhā alde batera utzi behar delarik. Behin sufrimenduaren jatorria baztertuta, ez da sufrimendurik emango eta gelditasun edo pakea (Nirvana) lortu dezakegu.[12][13][14][15]
- Magga (bidea, bide zortzikoitz zintzoa). Nirodha edo Dukkha-ren etenaldia eskuratzeko jarraitu beharreko bidea da.[16][1]
Bide Zortzikoitz Zintzoa
Bide Zortzikoitz Zintzoa (Sanskritoz: āryāṣṭāṅgamārga; Palieraz: ariya aṭṭhaṅgika magga; ingelesez: Noble Eightfold Path), Samsara edo munduaren aldaketa ziklikotik askapena (nirvana) eskuratzeko bide zortzikoitzean (magga) jarraitu beharreko praktiken laburpena da.[12][17]
Bidearen zortzi elementuak samyañc (sanskritoz) edo sammā (palieraz) hasten dira, "zuzen, egoki, behar bezalako, onena" adierazten dutelarik.[18]
- Mintzamen Zuzena (samyag-vāc / sammā-vācā).
- Ekintza Zuzena (samyak-karmānta / sammā-kammanta).
- Sostengu Zuzena (samyag-ājīva / sammā-ājīva).
- Esfortzu Zuzena (samyag-vyāyāma / sammā-vāyāma).
- Kontzientzia Zuzena (samyak-smṛti / sammā-sati).
- Arreta Zuzena (samyak-samādhi / sammā-samādhi).
- Ikuspegi Zuzena (samyak-dṛṣṭi / sammā-diṭṭhi).
- Asmo Zuzena (samyak-saṃkalpa / sammā-saṅkappa).
Zortzi bideak Budaren irakaskuntza hirukoitzaren menpe sailkatu daitezke:[19][20]
| Sailkapena | Bide zortzikoitzak |
|---|---|
| Bertute morala. (Sanskritoz: śīla, Palieraz: sīla) | 1. Mintzamen Zuzena (samyag-vāc / sammā-vācā) |
| 2. Ekintza Zuzena (samyak-karmānta / sammā-kammanta) | |
| 3. Sostengu Zuzena (samyag-ājīva / sammā-ājīva) | |
| Meditazioa. (Sanskritoz: samādhi, Palieraz: samādhi) | 4. Esfortzu Zuzena (samyag-vyāyāma / sammā-vāyāma) |
| 5. Kontzientzia Zuzena (samyak-smṛti / sammā-sati) | |
| 6. Arreta Zuzena (samyak-samādhi / sammā-samādhi) | |
| Jakituria. (Sanskritoz: prajñā; Palieraz: paññā) | 8. Ikuspegi Zuzena (samyak-dṛṣṭi / sammā-diṭṭhi) |
| 7. Asmo Zuzena (samyak-saṃkalpa / sammā-saṅkappa) |
Karma
Karma-k (sanskritoz: karma, karman; palieraz: kamma) ekintza edo jarduera esan nahi du; intentzio edo borondatearekin (cetanā) eginiko ekintzei (adimen, mintzamen edo gorputz fisiko bidez) egiten die erreferentzia.[21] Ekintza bat karma kontsideratua izateko intentzio batekin aurrera eraman behar da.
Tradizio budistan ekintza guztiek, onak edo txarrak izan, dagozkien ondorioak eroango dituzte;[12] eta banakoak, ekintza horien eramailea izanik, ondorioak onartuko ditu bere etorkizunean edo hurrengo bizitzan.[22][23]
Ernaberritzea
Ernaberritzea (sanskritoz: punarbhava; palieraz: punabbhava; ingelesez: rebirth, re-becoming),[24] budismoaren irakaskuntza bat da, non pertsona baten ekintzek heriotzaren ondorengo bizitza berri batera eramango duten, saṃsāra deritzon aldaketa zikliko etengabean. Mundu edo ziklo etengabe honek sufrimendua eragiten du. Sufrimendua ekidin eta askatasuna edo moksha eskuratzeko, Bide Zortzikoitz Zintzoa jarraitu eta samudaya baztertu behar da.[25][20]
Berriz jaiotzearena, betiereko bizitzaren sinonimo izan beharrean, sufrimendu etengabearen parekotzat jotzen dela kontuan hartu behar da: ez da bedeinkapena, madarikazioa baizik.
Moksha
Moksha, mokṣa, vimoksha, vimukti edo mukti (sanskritoz: मोक्ष)[26] budismoko, hinduismoko, jainismoko eta sikhismoko askatasun, argibide eta emantzipazio kontzeptua da.[27][28] Bakoitzak, bere buruaren ezagutzaren bidez (atman-jnana), eskura dezakeen sufrimendu eta ziklo amaiezinaren askapenari deritzo.[29]
Ikuspegi filosofikoa
Indian garaturiko filosofiak, askatasun espiritualaren ezagutza eta soteriologiaren ikerketa izan ditu helburu bezala. Budaren irakaskuntzak ez ziren soilik fedearekin ulertzeko, analisi logiko (pramana) bidez berretsiak izateko baizik.[30] Eta ezagutza hauek ulertu eta barneratuak baziren, moksha edo askatasun estatua eskura zitekeen.[31] Baina horretarako, jarraitzaileek irakaskuntzak "ikertu" (upaparikkhati) eta "miatu" (tuleti) behar ditu, Budaren ikasleak pentsalari kritikoak izatea espero baita, Pali Kanoneko Vīmaṃsaka Sutta testu sakratuan aipatu bezala.
Budismoa eta beste korronte filosofikoak
Budismoa eta pirronismoa
Edward Conze, Thomas McEvilley, Christopher I. Beckwith, eta Adrian Kuzminski adituek harreman eta elkar-eragina antzeman zuten antzinako budismoaren eta Antzinako Greziako pirronismo korronte filosofikoaren artean.[32]
Pirron Eliskoa Alexandro Handiaren kideko bat izan zen, Indiarako bidaian eta konkistetan parte hartu zuena. Budismoarekin konexioak izan zitzakeela posiblea da beraz[33].
Konexio horiek ikusten dira argien theravada budismoaren funtsezko testua den Dhammapada eta Sexto Empiricok idatzirako "laburpen pirronikoak" lanaren artean konparazioa eginda. Bi idazkietan filosofia nagusiki praktikoak deskribatzen dira, helburu bertsuetara zuzenduak: zoriontasuna, lasaitasuna, emantzipazioa, jakinduria; nolabaiteko helburu espiritualtzat harturik, filosofia espiritual baten barruan[34]. Bhagavad Gita testu hinduaren oihartzunak ere badira Pirronen idatzietan[35].
Erreferentziak
Kanpo estekak
Datuak: Q1001079
