Бор (дрво)

Боровите се автохтони во најголемиот дел од северната полутопка и се воведени насекаде во умерените и суптропските краишта во светот, каде се одгледуваат како дрвена граѓа и како украсни растенија во градини и паркови. Еден вид (суматранскиот бор) го преминува екваторот во Суматра на 2° ЈГШ. Во Северна Америка виреат од 66° до 12° СГШ.

Боровите се зимзелени, иглолисни смолести дрва (а ретко грмушки) со раст од 3–80 м, при што повеќето видови достигнуваат од 15–45 м во висина. Најмали се џуџестиот бор (P. pumila) и потошки пињон (P. culminicola), а највисок е 82-метарскиот жолт бор (P. ponderosa) од јужен Орегон.^[1]

Кората кај повеќето видови е дебела и лушпеста, но некои имаат тенка кора што се одвојува во парченца. Гранките се наизменични но густо распоредени, па затоа изгледаат како да се прстенесто расположени. Многу видови се „еднојазлени“ што значи дека даваат само еден ред гранки годишно од пупките на новите изданоци („леторасти“), но има и „повеќејазлени“, со два или повеќе реда во годината. Овој спирален раст на игличките, шишарките и гранките, всушност, е распореден според Фибоначиев сооднос. Изданоците се нарекуваат и „свеќи“ бидејќи стојат исправени и се прекриени со кафени или белузлави пупкини лушпички. Подоцна истите позеленуваат и се шират нанадвор. плодност. Овие свеќи на шумарите им служат како показател за плодноста на почвата и успехот на дрвата.

Боровите имаат долг животен век, достигнувајќи 100–1.000 години. Некои можат да достигнат голема старост, како што е долговечниот бор (Pinus longaeva). Едно дрво од овој вид, наречено „Метузалем“, е најстариот организам во светот, со возраст од 4.600 години и се наоѓа на Белите Планини во Калифорнија.^[2]

Зеленило

Боровите имаат четири вида на листови:

• семени ливчиња (котиледони) на садници, во соплодие од 4–24.
• млади ливчиња — на садници и мали дрвца, долги 2–6 см, единечни, зелени и честопати синозелени по боја, наредени назименично (спирално) на леторастот. Излегуваат шест месеци до пет години, и ретко подолго.
• лушпести ливчиња — слични на пупкините, мали, кафени и нефотосинтетички, наизменично распоредени како млади ливчиња.
• иглички — зрели листови со фотосинтетичка улога, распоредени во снопчиња од 1–6, најчесто по 2–5, иглички што излегуваат од мала пупка. Игличките траат 1,5–40 години, зависно од видот.

Шишарки

Речиси сите борови се двополови (со машки и женски шишарки на истото дрво), но има и неколку вида со претежно поделени родови. Машките шишарки се мали (1–5 см) и се јавуваат само во краток период (најчесто пролет, есен кај неколку вида) и паѓаат откако ќе го испуштат поленот. На женските шишарки им треба 1,5–3 години (зависно од видот) за да узреат по опрашувањето, со тоа што самото оплодување е одложено за една година. Зрелите женски шишарки се долги 3–60 см, со наизменични лушпи и по две семки во секоја плодна лушпичка. Лушпите на основата и врвот на шишарката се неплодни и немаат семки. Семките се претежно мали и крилести, предвидени да се разнесуваат од ветрот, но има и такви што се поголеми, со закржлавено крилце, и нив ги разнесуваат птици. Кога ќе узреат, шишарките се отвораат за да го испуштат семето, но оние што ги разнесуваат птици (на пр. белокорестиот бор), семките ги вади самата птица. Кај трети пак, семките стојат во затворени шишарки многу години, и се отвораат само при извесен знак на поволност од средината. Најзастапен вид на затворени шишарки се оние облепени со смола, што треба да ја стопи пожар за да излезат семињата.

Боровите успеваат добро на кисели почви, а некои и на варовнички. На повеќето видови им треба добро исцедена почва и претпочитаат песокливи почви, но има неколку (на пр. искривениот бор) што трпат слабо исцедени калливи почви. Неколку од нив пуштаат листови по шумски пожари (на пр. канарскиот бор). Некои видови (на пр. епископскиот бор) зависат од пожарите и без нив не можат да се размножуваат. Неколку вида се приспособени на крајно неповолни услови на студ или големи надморски височини (на пр. џуџест бор, планинскиот, белокорестиот и долговечниот бор). Пињоните и ред други (особено брутскиот и сивиот бор добро успеваат на врела и сува полупустинска клима.

Со семињата се хранат птиците и верверичките. Од поголемо значење за распространување на потомството се лешникарката, американската лешникарка и голоклуната сојка. Игличките се храна за извесни видови на пеперуги и молци, боровиот песочник и козите.

Боровите се стопански најзначајните дрва ширум светот поради нивната дрвена граѓа и дрвена каша. Во умерени и топли краишта, овие меки дрва растат бргу. Во стопанските насади наменети за добивање на граѓа се одгледуваат погусти и посмолести дрва, кои од тие причини се подолговечни од смрчата (Picea). Дрвото на борот се користи како повреден материјал за мебел, прозорски рамки, ламперија, подови итн, а од смолата се добива терпентин. Многу видови на бор се привлечни како украс во градини и паркови. Покрај ова, се одгледуваат и како новогодишни елки, а шишарките и листовите се користат во ракотворби. Тие не се трајни по сечењето и нивното дрво има многу краток век ако е изложено на надворешни влијанија. Затоа, боровото дрво се користи само во простории или внатрешни ѕидови.

Во исхраната

Некои видови имаат големи семки наречени борови семки, кои се одгледуваат и продаваат како храна. Тие се сметаат за незаменливи во италијансото макало наречено песто. Меката, влажна внатрешна кора што е залепена за дрвенестата надворешна кора се јаде и е многу богата со витамините А и Ц. Може да се јаде сирова, исечена на парчиња, или пак исушена и сомелена во брашно за печење, згуснување јадења, запршки итн. Особено многу го користеле северноамериканските староседелци. Од младите иглички во Шведска се прави витамински чај наречен „талструнт“.

Боровите се делат на три подрода, според особеностите на шишарката, семките и листовите:

• жолти или тврди борови (Pinus subg. Pinus)
• опашести или пињони Pinus subg. (Ducampopinus)
• бели или меки борови (Pinus subg. Strobus)

Подрод Pinus

Подрод Pinus — жолти и тврди борови

• оддел Pinus — Европа и Азија, освен црвениот бор, кој вирее на североистокот на Северна Америка и тропскиот бор, кој расте во Куба.

• • пододдел Pinus
    • сикјаншки бор (P. densata)
    • јапонски црвен бор (P. densiflora)
    • нежен бор (P. fragilissima)
    • муника (P. heldreichii)
    • Хенриев бор (P. henryi)
    • хуангшански бор (P. hwangshanensis)
    • касиски бор (P. kesiya)
    • окинавски бор (P. luchuensis)
    • Масонов бор (P. massoniana)
    • планински бор (P. mugo)
    • црн бор, брица (P. nigra)
    • црвен бор (P. resinosa)
    • бел бор, линак (P. sylvestris)
    • кинески бор (P. tabuliformis)
    • тајвански бор (P. taiwanensis)
    • јапонски црн бор (P. thunbergii)
    • тропски бор (P. tropicalis)
    • јинански бор (P. yunnanensis)
  • пододдел Incertae sedis

• • • †P. driftwoodensis — ран еоцен, Британска Колумбија^[3]
• оддел Pinea — средоземни борови
  • пододдел Pineae
    • пинија (P. pinea)
  • пододдел Pinaster
    • брутски бор (P. brutia)
    • канарски бор (P. canariensis)
    • алепски бор (P. halepensis)
    • тенасеримски бор (P. latteri)
    • суматрански бор (P. merkusii)
    • приморски бор (P. pinaster)
    • Роксбургов бор (P. roxburghii)
• оддел Trifoliae — американски тврди борови
  • пододдел Leiophyllae — Мексико, југозападни САД
  • мазнолисен бор (P. leiophylla)
  • Лумхолцов бор (P. lumholtzii)
  • пододдел Australes — Северна Америка, Средна Америка, Кариби
    • карипски бор (P. caribaea)
    • песочен бор (P. clausa)
    • кубански бор (P. cubensis)
    • кратколисен бор (P. echinata)
    • Елиотов бор (P. elliottii)
    • смрчест бор (P. glabra)
    • хиспањолски бор (P. occidentalis)
    • долголисен бор (P. palustris)
    • бодликав бор (P. pungens)
    • катранов бор (P. rigida)
    • мочуриштен бор (P. serotina)
    • кадилен бор (P. taeda)
    • вирџински бор (P. virginiana)
  • пододдел Contortae — Северна Америка
    • Бенксов бор (P. banksiana)
    • искривен бор (P. contorta)
    • †P. matthewsii — плиоцен, Јукон, Канада^[4]

• • пододдел Oocarpae — Средна Америка, Мексико, западни САД
    • краток бор (P. attenuata)
    • †P. foisyi
    • Грегов бор (P. greggii)
    • Херерин бор (P. herrerae)
    • халисковски бор (P. jaliscana)
    • Лосонов бор (P. lawsonii)
    • епископски бор (P. muricata)
    • јајцеплоден бор (P. oocarpa)
    • виснат бор (P. patula)
    • Меквоов бор (P. praetermissa)
    • Принглов бор (P. pringlei)
    • калифорниски бор (P. radiata)
    • текунумански бор (P. tecunumanii)
    • окотски бор (P. teocote)
  • пододдел Ponderosae — Средна Америка, Мексико, западни САД, југозападна Канада.
    • апулковски бор (P. apulcensis)
    • аризонски бор (P. arizonica)
    • Куперов бор (P. cooperi)
    • Култеров бор (P. coulteri)
    • мичоакански бор (P. devoniana)
    • дураншки бор (P. durangensis)
    • апачки бор (P. engelmannii)
    • Хартвегов бор (P. hartwegii)
    • Џефриев бор (P. jeffreyi)
    • †P. johndayensis — олигоцен
    • тенколисен бор (P. maximinoi)
    • Монтезумин бор (P. montezumae)
    • жолт бор (P. ponderosa)
    • мазнокорест мексикански бор (P. pseudostrobus)
    • сив бор (P. sabiniana)
    • Ториев бор (P. torreyana)

Подрод Strobus

Пордрод Strobus — бели и меки борови.

• оддел Quinquefoliae (оддел Strobus): бели борови
  • пододдел Strobi: Северна Америка, Средна Америка, Европа и Азија
    • јукушимски бел бор (P. amamiana)
    • кинески бел бор (P. armandii)
    • мексикански бел бор (P. ayacahuite)
    • бутански бел бор (P. bhutanica)
    • чијапски бор (P. chiapensis
    • дабејшански бор (P. dabeshanensis)
    • виетнамски бел бор (P. dalatensis)
    • северновиетнамски бел бор (P. eremitana)
    • хајнански бел бор (P. fenzeliana)
    • мек бор (P. flexilis)
    • шеќерен бор (P. lambertiana)
    • тајвански бел бор (P. morrisonicola)
    • сребренест бор (P. monticola)
    • праволисен бор (P. orthophylla)
    • јапонски бел бор (P. parviflora)
    • молика, елов бор, македонски бор (P. peuce)
    • југозападен мек бор (P. reflexa)
    • чивавски бел бор (P. strobiformis)
    • Вејмутов бор (P. strobus)
    • Стајлсов бор (P. stylesii)
    • хималајски бор (P. wallichiana)
    • гуангдуншки бел бор (P. wangii)
  • пододдел Cembrae: Европа, северна Азија, западот на Северна Америка
    • белокорест бор (P. albicaulis)
    • лимба (P. cembra)
    • корејски бор (P. koraiensis)
    • сибирски бор (P. sibirica)
    • џуџест бор (P. pumila)

Подрод Ducampopinus

Подрод Ducampopinus — пињони, шаренокорести и опашести борови.

• оддел Parrya
  • пододдел Nelsonianae)
    • Нелсонов бор (P. nelsonii)
  • пододдел Krempfianae)
    • Кремпфов бор (P. krempfii
  • пододдел Gerardianae — шаренокорести борови, Средна Азија
    • шаренокорест бор (P. bungeana)
    • Герардов бор (P. gerardiana)
    • лушпест бор (P. squamata)
  • пододдел Rzedowskianae — големошишарчести пињони, Мексико
    • големошишарчест пињон (P. maximartinezii)
    • жален пињон (P. pinceana)
    • жедовски пињон (P. rzedowskii)
  • пододдел Cembroides — Пињони, Мексико, југозападни САД
    • мексикански пињон (P. cembroides)
    • потошки пињон (P. culminicola)
    • блед пињон (P. discolor)
    • колорадски пињон (P. edulis)
    • Јоханов пињон (P. johannis)
    • еднолисен бор (P. monophylla)
    • оризапски пињон (P. orizabensis)
    • четирилисен пињон (P. quadrifolia)
    • тексашки пињон (P. remota)
  • пододдел Balfourianae)
    • карпестопланински бор (P. aristata)
    • Балфуров бор (P. balfouriana)
    • долговечен бор (P. longaeva)

Во Македонија се застапени пет вида како автохтони борови и повеќе од шест вида како воведени.^[5]

Домородни видови

• бел бор или линак (P. sylvestris) — повисоки делови на Шар Планина, Мариово, Малешевски Планини
• планински бор или планински бор (P. mugo) — Шар Планина и Јакупица
• молика или елов бор, македонски бор (P. peuce) — низ повисоките силикатни планини; симбол на НП „Пелистер“
• муника (P. heldreichii) — Шар Планина и Галичица
• црн бор, брица (P. nigra) — низ целата земја, а погусто во Мариово, Малешевски Планини и Поречието; бор од најголемо стопанско значење во Македонија.
• кривул или џуџест, планински бор (P. mugo Turra) — Шар Планина и Јакупица (Мокра)

Доведени видови

• Вејмутов бор (P. strobus)
• сребренест бор (P. monticola)
• хималајски бор (P. wallichiana)
• брутски бор (P. brutia)
• приморски бор (P. pinaster)
• жолт бор (P. ponderosa)

• „Мома сади зелено ми борче“ - македонска народна песна.^[6]
• „Борови“ — песна на македонскиот поет Стојан Тарапуза.^[7]
• „Борови што шепотат“ (англиски: Whispering Pines) - песна на американската рок-група Бенд (The Band) од 1969 година.^[8]

• Борина
• Новогодишна елка
• „Бор садила мома Евгенија“

• Farjon, A. 1984, 2nd edition 2005. Pines. E. J. Brill, Leiden. ISBN 90-04-13916-8
• Little, E. L., Jr., and Critchfield, W. B. 1969. Subdivisions of the Genus Pinus (Pines). US Department of Agriculture Misc. Publ. 1144 (Superintendent of Documents Number: A 1.38:1144).
• Richardson, D. M. (ed.). 1998. Ecology and Biogeography of Pinus. Cambridge University Press, Cambridge. 530 p. ISBN 0-521-55176-5
• Sulavik, Stephen B. 2007. Adirondack; Of Indians and Mountains, 1535-1838. Purple Mountain Press, Fleischmanns, NY. 244 p. ISBN 1-930098-79-0 ISBN 978-1-930098-79-4
• Mirov, N. T. 1967. The Genus Pinus. Ronald Press, New York (out of print).
• Classification of pines
• Gymnosperm Database - Pinus

• doi:10.1146/annurev.pp.10.060159.001255
  Овој навод ќе се дополни автоматски во текот на следните неколку минути. Можете да го прескокнете редот или да го проширите рачно
• Philips, Roger. Trees of North America and Europe, Random House, Inc., New York ISBN 0-394-50259-0, 1979.

• „Бор“ — Енциклопедија на живиот свет

• 
  Стари борови во Кратово
• 
  Стари борови во Кратово
• 
  Бор кривул на планината Мокра (Јакупица)
• 
  Борови во училишен двор во Охрид