Afrika
Afrika është kontinenti i dytë më i madh dhe i dytë më i populluar në botë, pas Azisë në të dyja rastet. Në rreth 30.3 milion km2 duke përfshirë ishujt ngjitur, ai mbulon 6% të sipërfaqes totale të Tokës dhe 20% të sipërfaqes së saj tokësore.[1] Me 1.3 miliardë njerëz që nga viti 2018, ajo përbën rreth 17% të popullsisë njerëzore në botë. Popullsia e Afrikës është më e reja ndër të gjitha kontinentet. Pavarësisht nga një gamë e gjerë burimesh natyrore, Afrika është kontinenti më pak i pasur për frymë dhe i dyti më pak i pasur për nga pasuria, pas Oqeanisë. Studiuesit ia atribuojnë këtë faktorë të ndryshëm, duke përfshirë gjeografinë, klimën, tribalizmin, kolonializmin, Luftën e Ftohtë, neokolonializmin, mungesën e demokracisë dhe korrupsionin. Pavarësisht këtij përqendrimi të ulët të pasurisë, zgjerimi ekonomik i kohëve të fundit dhe popullsia e madhe dhe e re e bëjnë Afrikën një treg të rëndësishëm ekonomik në kontekstin më të gjerë global.
| Afrika | |
[[Skeda:.svg) _blank.svg){kind=spacer} | |
| Sipërfaqja | 30,370,000 km2 (2-të) km² |
| Popullsia () • dendësia | 1,275,920,972 (2-të) banorë banorë/km² |
| Shtete | 54+2*+5** (*diskutueshme) (**territore) |
| Denonimi | Afrikan/e |
| Familiet gjuhësor | Anglisht Frëngjisht Gjuha spanjolle Portugalisht Suahilisht Arabisht 1250–3000 gjuhë vendase |
| Qytetet më të mëdha | Zonat e mëdha urbane: |
| Zonat kohore | UTC-1 te UTC-4 |
Kontinenti është i rrethuar nga Deti Mesdhe në veri, Istëmi i Suezit dhe Deti i Kuq në verilindje, Oqeani Indian në juglindje dhe Oqeani Atlantik në perëndim. Kontinenti përfshin Madagaskarin dhe arkipelagë të ndryshëm. Ai përmban 54 shtete sovrane të njohura plotësisht, tetë territore dhe dy shtete de facto të pavarura me njohje të kufizuar ose pa njohje. Algjeria është vendi më i madh i Afrikës për nga zona, dhe Nigeria është më e madhja për nga popullsia. Kombet afrikane bashkëpunojnë përmes krijimit të Bashkimit Afrikan, me seli në Addis Ababa.
Afrika përshkon ekuatorin dhe meridianin kryesor. Është i vetmi kontinent që shtrihet nga zonat e buta veriore në ato jugore.[2] Shumica e kontinentit dhe vendeve të tij janë në hemisferën veriore, me një pjesë dhe numër të konsiderueshëm vendesh në hemisferën jugore. Pjesa më e madhe e kontinentit shtrihet në tropikët, me përjashtim të një pjese të madhe të Saharasë Perëndimore, Algjerisë, Libisë dhe Egjiptit, majën veriore të Mauritanisë, të gjitha territoret e Marokut, Seuta, Melila dhe Tunizia, të cilat nga ana tjetër ndodhen mbi Tropikun e Gaforres, në zonën e butë veriore. Në skajin tjetër të kontinentit, Namibia jugore, Botsvana jugore, pjesë të mëdha të Afrikës së Jugut, të gjitha territoret e Lesotos dhe Esuatinit dhe majat jugore të Mozambikut dhe Madagaskarit ndodhen nën tropikun e Bricjapit, në zonën e butë jugore.
Qytetërimet e hershme njerëzore, si Egjipti i lashtë dhe Kartagjena u shfaqën në Afrikën e Veriut. Pas një historie të mëvonshme të gjatë dhe komplekse të qytetërimeve, migrimit dhe tregtisë, Afrika pret një larmi të madhe etnish, kulturash dhe gjuhësh. 400 vitet e fundit kanë qenë dëshmitarë të një ndikimi evropian në rritje në kontinent. Duke filluar nga shekulli i 16-të, kjo u nxit nga tregtia, duke përfshirë tregtinë transatlantike të skllevërve, e cila krijoi popullsi të mëdha të mërgatës afrikane në Amerikë. Nga fundi i shekullit të 19-të deri në fillim të shekullit të 20-të, kombet evropiane kolonizuan pothuajse të gjithë Afrikën, me përjashtim të Etiopisë dhe Liberisë, megjithëse Etiopia më vonë do të pushtohej nga Italia nga viti 1936 deri në 1941. Shumica e shteteve aktuale në Afrikë dolën nga një proces të dekolonizimit pas Luftës së Dytë Botërore.
Etimologjia
Nën sundimin romak, Kartagjena u bë kryeqyteti i provincës që më pas e quajti Africa Proconsularis, pas disfatës së Kartagjenasve në Luftën e Tretë Punike në vitin 146 pes, e cila përfshinte gjithashtu pjesën bregdetare të Libisë moderne.[3] Prapashtesa latine -ica ndonjëherë mund të përdoret për të treguar një tokë (p.sh., në Celtica nga Celtae, siç përdoret nga Jul Çezari). Rajoni i mëvonshëm mysliman i Ifriqiya, pas pushtimit të Perandorisë Bizantine (Romake Lindore) të Exarchatus Africae, ruajti gjithashtu një formë të emrit.
Sipas romakëve, Afrika shtrihet në perëndim të Egjiptit, ndërsa "Azia" përdorej për t'iu referuar Anadollit dhe tokave në lindje. Një vijë e caktuar u tërhoq midis dy kontinenteve nga gjeografi Ptolemeu (85–165 e.r.), duke treguar Aleksandrinë përgjatë meridianit kryesor dhe duke e bërë istëmin e Suezit dhe Detin e Kuq kufirin midis Azisë dhe Afrikës. Ndërsa evropianët arritën të kuptonin shtrirjen reale të kontinentit, ideja e "Afrikës" u zgjerua me njohuritë e tyre.
Relievi
Afrika është një kontinent i një rrafshnalte, e cila ngritët pjerrët nga oqeanet që e rrethojnë, në pjesën më të madhe. Relievit të lartë i takon 90 % të sipërfaqes. Paraqitet si një mburojë, e krijuar nga palosjet shumë të vjetra gjeologjike, si dhe pjesërisht nga shtresat vullkanike dhe neogjene.
Në fizionominë primare, Afrika paraqitet si një rrafshnaltë e degëzuar, ku shndërrohen pllajat dhe ultësirat (pellgjet dhe luginat). Siç është theksuar, malet e larta dhe pllajat përfshijnë sipërfaqe të mëdha në të gjitha anët e kontinentit. Malet më të larta janë ato në lindje ku ndodhet edhe maja më e lartë Kobo, në malin Kilimanxharo me lartësi 5899 m. Poashtu ndodhen malet Kenia, Ruvenzuari, Ras Dashan, Moshi, Eregon etj. Shumë nga këta janë male vullkanike. Në veriperëndim malet Atllas, të larta deri 4000 m, paraqesin zonën e vetme orogjeneze të Afrikës, e cila i takon vargmaleve të grupit evropian (Pirinejet, Alpet). Dukja dhe fizionomia morfologjike (sidomos Atllasi Tel-Rif) është e ngjashme me ato të vargmaleve të Evropës Jugore, të krijuara në epokën terciare dhe kvarternere.
Zona e lartë përbëhet prej 2 rrafshnaltave kryesore : Rrafshnalta e Afrikës Lindore dhe Rrafshnalta Jugafrikane.Rrafshnalta e Afrikës Lindore ka një sipërfaqe prej 4 milionë km² dhe përbëhet prej tri tërësive tjera: Rrafshnalta Etiopiko-somaleze, Somaleze dhe Liqenore. Rrafshnalta Jugafrikane ka 4,5 milionë km². Në të gjithashtu bën pjesë shkretëtira Kallahari. Zona e ulët përbëhet nga këto tërësi: Lugina e Nilit, Shkretëtira e Saharasë dhe Pellgu I Kongos.
Atlasi
Malet Atlas janë malet e vetme të reja në Afrikë. Përafërsisht përfshijnë një sipërfaqe prej 800 000 km².
Shtrihen në veriperëndim të Afrikës (Magreb). Janë të gjata afër 2000 km.
Përbëhen nga disa tërësi morfologjike: Atlasi i lartë (maja Tubkal 4165 m), Atllasi gëlqerorë (Xhebel Ores në Kabili), Anti Atllasi kristalor, por me majën vullkanike Sirua (3300 m), Atlasi Tel-Rif, në veri përgjatë bregdetit mesdhetar, Atlasi i mesëm (i lartë 3000 m), në jug të Rifit, paraqet ujëndarësin në mes oqeanit Atlantik dhe detit Mesdhe.
Pjesa perëndimore e Atlasit, e paraqitur si rrafshnaltë, quhet Mezeta marokene. Në këtë pjesë kalon gradualisht në Sahara. Kjo është zonë e shotëve (Hodna) ose të sebkave, liqeneve të njelmëta nga janë ose të përhershme ose të përkohshme, varësisht nga kushtet natyrore të mjedisit gjeografik ku janë krijuar.
Shkretëtira e Saharasë
Saharaja është shkretëtira e dytë për nga madhësia pas Antarktikut në botë, me 9 000 000 km² e cila gjendet në veri të Afrikës. Sipërfaqja e Saharasë është përafërsisht sa 50 shtetet e SHBA-ve. Emri i Saharasë rrjedh nga fjala arabe (arab. صحراء), që do të thotë shkretëtirë.
Saharaja, ashtu siç është sot ekziston që prej 3.500 vjet. Mendohet se në Sahara shumë kohë më parë kanë pasur lumenj dhe mendohet se janë ende nën rërën e kësaj shkretëtire. Mendohet se rezervat e saj nëntokësore janë rreth 15 miliardë km³ ujë. Kohët e fundit shtetet më të zhvilluara si Libia kanë filluar ta përdorin këtë ujë.Aty ka pak oaze në krahasim me sipërfaqen. Oaza më e madhe në Afrikë është lugina e lumit Nil.
Në mes të saj shtrihen malet Ahagar dhe Tibesti.
Sudani (Zona e Sahelit)
Shtrihet mes Saharasë në veri dhe savaneve në jug dhe Oqeanit Atlantik në perëndim dhe Detit të Kuq në lindje. Ka rreth 3 milion km². Ka lartësi mbidetare 200–400 m. Reshjet mesatare vjetore në jug janë rreth 600 mm kurse në veri zvogëlohen dhe janë rreth 200 mm.
Popullsia zezake aty ndahet në dy grupe: sudanitë dhe bantuidë. Kjo popullsi gjendet e shpërndarë në shtetet e Senegalit, Mauritanis, Malit, Burkina Fasos, Nigerit, Nigerisë, Çadit, Sudanit, Somalisë, Etiopsë, Algjerisë dhe Eritresë.
Baseni i Kongos
Baseni i Kongos ndodhet rreth lumit Kongo (Zaire), në Afrikën ekuatoriale. Ka një sipërfaqe prej 3,7 milionë km². Këtu rriten pyjet tropikale, me bimësi të rrallë dhe të vrullshme.
Baseni përfundon në Gjirin e Guinesë, ku derdhet lumi Kongo (Zaire). Ka klimë tropikale dhe ekuatoriale me dy sezone: Sezoni me reshje dhe Sezoni i thatë me temperatura të larta.
Klima
Përshkak të shtrirjes së saj në të dy anët e ekuatorit, rreth 80 % e territorit të Afrikës ka klimë të nxehtë. Në formimin e klimës ndikojnë gjithashtu tiparet e relievit, rrymat oqeanike, shtrirja e gjerë tokësore e Afrikës në veri të ekuatorit, erërat e ndryshme etj. Ngritja e pjesëve anësore të kontinentit e kufizon ndikimin e detit në klimën e pjesëve të mbrendshme.
Afrika ka 4 lloje të klimës: ekuatoriale, sub-ekuatoriale, tropikale dhe sub-tropikale.
Klima ekuatoriale shtrihet përreth ekuatorit, deri në 5º të gjerësisë gjeografike veriore dhe jugore. Ka reshje të shumta: 2000 – 2500 mm në vit. Temperatura është e njëjtë gjatë tërë vitit: rreth 25 °C. Pra, ka verë të përhershme.
Klima sub-ekuatoriale shtrihet mbi klimën ekuatoriale. Shtrihet deri në 20º të gjerësisë gjeografike veriore dhe jugore. Reshjet gjatë vitit sillen rreth 2000 mm në vit. Ka dy stinë: stinën e freskët me lagështi (vera) dhe stinën e thatë e me diell (dimri). Temperaturat e ditës janë shumë më të ngrohta sesa ato të natës.
Klima tropikale ndikon në viset më lart se klima sub-ekuatoriale. Aty ndikojnë monsunet (erëra që shkaktohen nga ngrohja e ndryshme e masave tokësore dhe ujore). Kemi monsunin veror me lagështi dhe atë dimëror me thatësi. Monsuni veror ka shumë reshje prandaj ka shumë mundësi që gjatë asaj periudhe lumenjtë të vërshojnë dhe shkaktojnë shumë dëme. Temperaturat janë të larta.
Klima sub-tropikale mbizotëron në viset më veriore dhe më jugore të kontinentit. Kjo ndryshe quhet klima mesdhetare sepse mbizotëron në vendet që ndodhen në brigjet e Mesdheut. Temperatura mesatare vjetore është 18 °C. Këtu mbizotërojnë katër stinë: pranvera, vera, vjeshta dhe dimri.
Temperatura maksimale është shënuar në Al-Azizi (Libi) 58 °C.
Temperatura minimale është shënuar në Ifranë (Maroku)– 24 °C.
Maksimumi i të reshurave janë arritur në Kepiun Debunsha (Kamerun) 10 290 mm.
Minimumi i të reshurave janë shënuar në Uadin Halfa (në Sudan) 2,5 mm.[4]
Hidrografia
Afrika ka një rrjet të pasur me lumenj dhe liqene. Shpërndarja e lumenjve dhe e liqeneve nuk paraqitet e njëjtë. Pjesa më e madhe e lumenjve të Afrikës, si: Kogo, Nigeri, Oranzhi dhe Senegali, derdhen në Oqeanin Atlantik, lumi Zambezi dhe Limpopo derdhen në Oqeanin Indian dhe lumi Nil në Detin Mesdhe. Kjo ndodhë sepse sipërfaqja e Afrikës më tepër është e pjerrët (anon) nga ana e Oqeanit Atlantik.
Gjithashtu Afrika është e pasur me shumë liqene ku mund të përmendim liqenet: Viktoria, Tanganika, Njasa, i Albertit etj. Liqeni më i madh me sipërfaqe është Viktoria me 68.800 km². Liqeni më i thellë është Tanganika me 1470 m.
Bimësia
Kontinenti afrikan ka bimësi të zhvilluar. Zonat bimore janë: zona e bimësisë mesdhetare, shkretinore, savanet, stepat dhe pyjet e lagështa ekuatoriale.
Në Afrikë ka shumë liqene shkretinore (shote) të përhapura kryesisht në pjesën veriperëndimore të kontinentit. Në pjesën jugore të Saharasë shtrihet LIQENI i CADIT, sipërfaqja e të cilit ndryshon nga 11 000 - 22 000 km².
Fauna
Kontinenti i Afrikës shquhet me një faune të pasur ka gjarpërinj helmues nder me të medhenjetit në botë ka, luanë, tigra, deve, makusha. Kontinenti i Afrikës është i pasur edhe me majmun, gjirafa etj.
Popullsia
Origjina, numri, ndarja dhe struktura e popullsisë së Afrikës deri vonë ka qenë e panjohur, dhe e njëanshme sepse kolonialistët nuk u morën me studimin e këtyre problemeve.Afrika ka një popullatë prej 1.111 miliardë (2013). Aty popullsia ndahet në dy grupe: negroide dhe jo-negroide.
Popullsia negroide zë 2/3 e popullsisë së përgjithshme të Afrikës. Ajo ndahet në sudanitë dhe bantuidë. Sudanitët jetojnë kryesisht në Sahel kurse bantuidët në pjesët tjera.
Popullsia jo-negroide është pjesa tjetër e popullsisë (së bardhë). Ajo ndahet në hamitë dhe semitë.
Territoret dhe rajonet afrikane
Vendet e shënuara në këtë tabelë janë në bazë të skemës të marrë nga OKB-ja për rajonet.
 |
 |
| ] |
| Emrat e shteteve[5] dhe territoret, me Flamuj | Sipërfaqja (km²) | Popullsia (1 korrik 2002 llog.) | Denduria (për km²) | Kryeqyteti |
|---|---|---|---|---|
| Afrika lindore: | ||||
| Stampa:Country data British Indian Ocean TerritoryTerritori Britanik në Oqeanin Indian | 60 | ~3.500 | 58,3 | None |
 Burundi | 27.830 | 6.373.002 | 229,0 | Bujumbura |
| Stampa:Country data Comoros Komoros | 2.170 | 614.382 | 283,1 | Moroni |
| Stampa:Country data Djibouti Xhibuti | 23.000 | 472.810 | 20,6 | Xhibuti |
 Eritrea | 121.320 | 4.465.651 | 36,8 | Asmara |
 Etiopia | 1.127.127 | 67.673.031 | 60,0 | Addis Ababa |
 Kenia | 582.650 | 31.138.735 | 53,4 | Nairobi |
 Madagaskar | 587.040 | 16.473.477 | 28,1 | Antananarivo |
 Malevia | 118.480 | 10.701.824 | 90,3 | Lilongwe |
 Mauritius | 2.040 | 1.200.206 | 588,3 | Port Louis |
| majote (Francë) | 374 | 170.879 | 456,9 | Mamoudzou |
 Mozambiku | 801.590 | 19.607.519 | 24,5 | Maputo |
| Reunioni (Franca) | 2.512 | 743.981 | 296,2 | Saint-Denis |
 Ruanda | 26.338 | 7.398.074 | 280,9 | Kigali |
| Stampa:Country data Seychelles Sejshelli | 455 | 80.098 | 176,0 | Viktoria |
 Somalia | 637.657 | 7.753.310 | 12,2 | Mogadishu |
 Tanzania | 945.087 | 37.187.939 | 39,3 | Dodoma |
 Uganda | 236.040 | 24.699.073 | 104,6 | Kampala |
 Zambia | 752.614 | 9.959.037 | 13,2 | Lusaka |
 Zimbabveja | 390.580 | 11.376.676 | 29,1 | Harare |
| Afrika qendrore: | ||||
 Angola | 1.246.700 | 10.593.171 | 8,5 | Luanda |
 Kameruni | 475.440 | 16.184.748 | 34,0 | Yaoundé |
 Republika e Afrikës Qendrore | 622.984 | 3.642.739 | 5,8 | Bangui |
| Stampa:Country data Chad Çadi | 1.284.000 | 8.997.237 | 7,0 | N'Djamena |
 Kongo | 342.000 | 2.958.448 | 8,7 | Brazzaville |
 RD e Kongos | 2.345.410 | 55.225.478 | 23,5 | Kinshasa |
| Stampa:Country data Equatorial Guinea Guineja Ekuatoriale | 28.051 | 498.144 | 17,8 | Malabo |
| Stampa:Country data Gabon Gaboni | 267.667 | 1.233.353 | 4,6 | Libreville |
| Sao Tome dhe Principe | 1.001 | 170.372 | 170,2 | Sao Tome |
| Afrika veriore: | ||||
 Algjeria | 2.381.740 | 32.277.942 | 13,6 | Algier |
 Egjipti[6] | 1.001.450 | 70.712.345 | 70,6 | Kairo |
 Libia | 1.759.540 | 5.368.585 | 3,1 | Tripoli |
 Maroku | 446.550 | 31.167.783 | 69,8 | Rabati |
| Stampa:Country data Sudan Sudani | 2.505.810 | 37.090.298 | 14,8 | Khartoum |
| Eritrea | 121.320 | 4.465.651 | 36,8 | Asmara |
| Etiopia | 1.127.127 | 67.673.031 | 60,0 | Addis Ababa |
 Tunizia | 163.610 | 9.815.644 | 60,0 | Tunis |
| Stampa:Country data Western Sahara Saharaja Oksidentale (Maroku)[7] | 266.000 | 256.177 | 1,0 | El Aaiún |
| Territore të shteteve Evropiane në Afrikë: | ||||
 Ishujt Kanare (Spanja)[8] | 7.492 | 1.694.477 | 226,2 | Las Palmas de Gran Canaria, Santa Cruz de Tenerife |
| Stampa:Country data Ceuta Ceuta (Spanja)[9] | 20 | 71.505 | 3.575,2 | — |
 Ishujt Madeira (Portugalia)[10] | 797 | 245.000 | 307,4 | Funchal |
| Stampa:Country data Melilla Melilla (Spanja)[9] | 12 | 66.411 | 5.534,2 | — |
| Afrika jugore: | ||||
 Botsvana | 600.370 | 1.591.232 | 2,7 | Gaborone |
| Stampa:Country data Lesotho Lesoto | 30.355 | 2.207.954 | 72,7 | Maseru |
 Namibia | 825.418 | 1.820.916 | 2,2 | Uindhuk |
 Afrika e Jugut | 1.219.912 | 43.647.658 | 35,8 | Bloemfontein, Cape Town, Pretoria[11] |
| Stampa:Country data Swaziland Suazilandia | 17.363 | 1.123.605 | 64,7 | Mbabane |
| Afrika perëndimore: | ||||
 Benini | 112.620 | 6.787.625 | 60,3 | Porto-Novo |
 Burkina Faso | 274.200 | 12.603.185 | 46,0 | Ouagadougou |
 Kepi i Gjelbër | 4.033 | 408.760 | 101,4 | Praia |
 Bregu i Fildishtë | 322.460 | 16.804.784 | 52,1 | Abidjan, Yamoussoukro[12] |
 Gambia | 11.300 | 1.455.842 | 128,8 | Banjul |
 Gana | 239.460 | 20.244.154 | 84,5 | Accra |
 Guinea | 245.857 | 7.775.065 | 31,6 | Conakry |
 Guinea Bisau | 36.120 | 1.345.479 | 37,3 | Bissau |
| Stampa:Country data Liberia Liberia | 111.370 | 3.288.198 | 29,5 | Monrovia |
 Mali | 1.240.000 | 11.340.480 | 9,1 | Bamako |
 Mauritania | 1.030.700 | 2.828.858 | 2,7 | Nouakchott |
 Nigeri | 1.267.000 | 10.639.744 | 8,4 | Niamey |
 Nigeria | 923.768 | 129.934.911 | 140,7 | Abuja |
| Stampa:Country data Saint Helena Shën Helena, Askension dhe Tristan da Cunha (Mbretëria e Bashkuar) | 410 | 7.317 | 17,8 | Jamestown |
 Senegali | 196.190 | 10.589.571 | 54,0 | Dakar |
 Sierra Leone | 71.740 | 5.614.743 | 78,3 | Freetown |
| Stampa:Country data Togo Togo | 56.785 | 5.285.501 | 93,1 | Lomé |
| Gjithsej | 30.305.053 | 842.326.984 | 27,8 | |