Олимпия уйындары
Олимпия уйындары — ҙур халыҡ-ара комлекслы спорт ярыштары, дүрт йылға бер үткәрелә.
Олимпиада уйынданын үткәреү йолаһы Боронғо Грецияла барлыҡҡа килгән, дини култтың бер өлөшө булып торған. Уйындар 776 йылдан алып 394 йылға тиклем беҙҙең эраға тиклем 293 тапҡыр Олимпияла үткәрелгән, гректарҙа ул изге урын һаналған. Олимпия исеменән Уйындың исеме барлыҡҡа килгән.
Хәҙерге Олимпия уйындары XIX быуат аҙағында, француз йәмәғәт эшмәкәре Пьер де Кубертен менән тергеҙелгән. 1896 йылдан башлап дүрт йылға бер тапҡыр йәйге Олимпия уйындары үткәрелә башлай, донъя һуғыштары ваҡытында ғына үткәрелмәй. 1924 йылда ҡышҡы Олимпия уйындары үткәрелә башлай, тәүҙә улар йәйге Олимпия уйындары менән бер үк йылда үткәреләләр. Әммә 1994 йылдан башлап ҡышҡы Олимпия уйындарын үткәреү ваҡытын йәйҙекенән ике йылға күсерәләр.
Олимпия уйындары үтеп ике аҙна үткәс, шул уҡ урында мөмкинлектәре сикләнгән кешеләр өсөн Паралимпия уйындары үткәрелә.
| Añu | Eventu | See | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xuegos Olímpicos de Branu | |||||||||
| 1896 | I edición | Atenes | Grecia | ||||||
| 1900 | II edición | París | Francia | ||||||
| 1904 | III edición | Saint Louis | Estaos Xuníos d'América | ||||||
| 1906 | Xuegos Intercalaos | Atenes | Grecia | ||||||
| 1908 | IV edición | Londres | Reinu Xuníu | ||||||
| 1912 | V edición | Estocolmu | Suecia | ||||||
| 1916 | VI edición | Berlín | Alemaña | ||||||
| Suspendíos pola Primer Guerra Mundial | Añu | Eventu | See | ||||||
| 1920 | VII edición | Amberes | Bélxica | Xuegos Olímpicos d'Iviernu | |||||
| 1924 | VIII edición | París | Francia | 1924 | I edición | Chamonix | Francia | ||
| 1928 | IX edición | Ámsterdam | Países Baxos | 1928 | II edición | Sankt Moritz | Suiza | ||
| 1932 | X edición | Los Angeles | Estaos Xuníos d'América | 1932 | III edición | Lake Placid | Estaos Xuníos d'América | ||
| 1936 | XI edición | Berlín | Alemaña | 1936 | IV edición | Garmisch-Partenkirchen | Alemaña | ||
| 1940 | XII edición | Ḥélsinki | Finlandia | 1940 | V edición | Garmisch-Partenkirchen | Alemaña | ||
| Suspendíos pola Segunda Guerra Mundial | |||||||||
| 1944 | XIII edición | Londres | Reinu Xuníu | 1944 | VI edición | Cortina d'Ampezzo | Italia | ||
| Suspendíos pola Segunda Guerra Mundial | |||||||||
| 1948 | XIV edición | Londres | Reinu Xuníu | 1948 | VII edición | Sankt Moritz | Suiza | ||
| 1952 | XV edición | Ḥélsinki | Finlandia | 1952 | VIII edición | Oslu | Noruega | ||
| 1956 | XVI edición | Melbourne | Australia | 1956 | IX edición | Cortina d'Ampezzo | Italia | ||
| 1960 | XVII edición | Roma | Italia | 1960 | X edición | Squaw Valley | Estaos Xuníos d'América | ||
| 1964 | XVIII edición | Tokiu | Xapón | 1964 | XI edición | Innsbruck | Austria | ||
| 1968 | XIX edición | Ciudá de Méxicu | Méxicu | 1968 | XII edición | Grenoble | Francia | ||
| 1972 | XX edición | Múnich | Alemaña | 1972 | XIII edición | Sapporo | Xapón | ||
| 1976 | XXI edición | Montréal | Canadá | 1976 | XIV edición | Innsbruck | Austria | ||
| 1980 | XXII edición | Moscú | XRSS | 1980 | XV edición | Lake Placid | Estaos Xuníos d'América | ||
| 1984 | XXIII edición | Los Angeles | Estaos Xuníos d'América | 1984 | XVI edición | Sarayevu | Bosnia y Herzegovina | ||
| 1988 | XXIV edición | Seúl | Corea del Sur | 1988 | XVII edición | Calgary | Canadá | ||
| 1992 | XXV edición | Barcelona | España | 1992 | XVIII edición | Albertville | Francia | ||
| 1996 | XXVI edición | Atlanta | Estaos Xuníos d'América | 1994 | XIX edición | Lillehammer | Noruega | ||
| 2000 | XXVII edición | Sydney | Australia | 1998 | XX edición | Nagano | Xapón | ||
| 2004 | XXVIII edición | Atenes | Grecia | 2002 | XXI edición | Salt Lake City | Estaos Xuníos d'América | ||
| 2008 | XXIX edición | Beixín | China | 2006 | XXII edición | Torino | Italia | ||
| 2012 | XXX edición | Londres | Reinu Xuníu | 2010 | XXIII edición | Vancouver | Canadá | ||
| 2016 | XXXI edición | Rio de Janeiro | Brasil | 2014 | XXIV edición | Sochi | Rusia | ||
| 2020 | XXXII edición | Tokiu | Xapón | ||||||
Боронғо Олимпия уйындары
Олимп
Олимп — Төньяҡ Грецияла портлы ҡала Солоникиҙан көньяҡ-көнбайышта мөһәбәт тау. Бейеклеге 2917 м. Грек риүәйәттәренә ҡарағанда Олимп — юғары Илаһ Зеве менән бик күп илаһтар йәшәгән урын. Борон ошо тау итәгендә йыл һайын уларга ҡорбан килтерелгән һәм байрам үткәрелгән.
Олимптан сама менән 400 километр төньяҡ-көнсығышта ятҡан Пелопоннес ярымутрауында, йөҙөм һәм зәйтүн туғайҙары, емеш-еләк баҡсалары менән дан тотҡан үҙәндә Олимп ҡалаһы ла булған. Яҡынса бынан утыҙ быуат элек беҙҙен эранан 788 йыл алда, ошо ҡалала тәүҙә йыл һайын унан дүрт йылға бер тапҡыр егеттәрзең спорт ярыштары үткәрелгән (уға ҡатын-ҡызҙарҙы хатта тамашасы сифатында ла индермәгәндәр). Шул бәйге халыҡта Олимпия уйындары тигән исем алған. Бәйге биш көн барган, ул осорза илдә һуғыштар туҡтатылған. Уйындар грек патриоттарын физик һәм рухи тәрбиәләү мәктәбе булып хеҙмәт иткән.
Олимпиада — йыл берәмлеге
Боронғо Грецияла был уйындарҙың ни тиклем юғары баһаланыуын шул факт та раҫлай: ул замандарза йыл хисабы тәүге Олимпиаданан, йәғни беҙҙең эраға тиклемге 776 йылдан башлап алып кителгән. Уйындарҙың йышлығына килгәндә инде алмаш-тилмәш сиратлап 49 һәм 50 айҙан һуң, ғәҙәттә август айында үткәрелгэн.
Олимпия уйындарын тыйып тороу
Беҙҙең эрага тиклем 431—404 йылдарҙа Афина менән Спарта араһында булган Пелопоннес һуғышынан һәм 338—164 йылдарҙағы Македония һуғышынан һуң Филипп II, ә унан уның улы Искәндәр Зөлҡәрнәй(Александр Македонский) еңеүгә өлгәшкәс һәм, аҙаҡ килеп. безҙең эраға тиклем 146-сы йылда римдар гректарҙы тамам буйһондорғас, Греция тулыһынса иктисади һэм сәйәси бөлгөнлөккә дусар ителә. Римдар Олимпия уйындарына мәғәнәһеҙ күңел асыу тип ҡарай. Һәм беҙҙең эраға тиклем 393 йылда ул замандың һуңгы Олимпия уйындары үткәрелә. Рим императоры Федосийзың әмере менән «гректарҙың йыйылышып бушҡа ваҡыт үткәреүҙәре» тыйыла. Уны мәжүсиҙәр уйыны тип иғлан итәләр. Олимпта илаһтарға ҡуйылган статуялар алып ташлана, гибәҙәтханалар емертелә. Ҡыҫҡаһы, ҡала бөтөнләйгә ҡыйратыла. Олимпия уйындары менән бергә бөтә яҡлап һәләтле, физик сыныҡҡан үҫмерҙәр тәрбиәләү бер нисә быуатҡа туҡтатыла. Тәүге Олимпия уйындарынан башлап иҫәпләнә килгән йыл хисабы ла ғәмалдән сыгарыла.
Олимпия уйындарын тергеҙеү
Олимпия идеяһы боронғо ярыштарҙы тыйғас, юғалып ҡалмай. Мәҫәлән, XVII быуатта Англияла «олимпия» ярыштары үткәрелә. Һуңыраҡ шуға оҡшашыраҡ уйындар Францияла һәм Грецияла ойошторола. Улар ҙур булмаған сара булалар, иң күбендә төбәк характерында ғына. 1859—1888 йылдарҙа даими үткәрелгән уйындарҙы хәҙерге Олимпия уйындарының башлап ебәреүсеһе булалар, «Олимпия» тип аталғандар. Олимпия уйындарын тергеҙеү, яҙыусы Панайотис Суцостың уйы була, йәмәғәт эшмәкәре Евангелис Заппас уны тормошҡа ашыра.
| Añu | Eventu | See | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xuegos Olímpicos de Branu | |||||||||
| 1896 | I edición | Atenes | Grecia | ||||||
| 1900 | II edición | París | Francia | ||||||
| 1904 | III edición | Saint Louis | Estaos Xuníos d'América | ||||||
| 1906 | Xuegos Intercalaos | Atenes | Grecia | ||||||
| 1908 | IV edición | Londres | Reinu Xuníu | ||||||
| 1912 | V edición | Estocolmu | Suecia | ||||||
| 1916 | VI edición | Berlín | Alemaña | ||||||
| Suspendíos pola Primer Guerra Mundial | Añu | Eventu | See | ||||||
| 1920 | VII edición | Amberes | Bélxica | Xuegos Olímpicos d'Iviernu | |||||
| 1924 | VIII edición | París | Francia | 1924 | I edición | Chamonix | Francia | ||
| 1928 | IX edición | Ámsterdam | Países Baxos | 1928 | II edición | Sankt Moritz | Suiza | ||
| 1932 | X edición | Los Angeles | Estaos Xuníos d'América | 1932 | III edición | Lake Placid | Estaos Xuníos d'América | ||
| 1936 | XI edición | Berlín | Alemaña | 1936 | IV edición | Garmisch-Partenkirchen | Alemaña | ||
| 1940 | XII edición | Ḥélsinki | Finlandia | 1940 | V edición | Garmisch-Partenkirchen | Alemaña | ||
| Suspendíos pola Segunda Guerra Mundial | |||||||||
| 1944 | XIII edición | Londres | Reinu Xuníu | 1944 | VI edición | Cortina d'Ampezzo | Italia | ||
| Suspendíos pola Segunda Guerra Mundial | |||||||||
| 1948 | XIV edición | Londres | Reinu Xuníu | 1948 | VII edición | Sankt Moritz | Suiza | ||
| 1952 | XV edición | Ḥélsinki | Finlandia | 1952 | VIII edición | Oslu | Noruega | ||
| 1956 | XVI edición | Melbourne | Australia | 1956 | IX edición | Cortina d'Ampezzo | Italia | ||
| 1960 | XVII edición | Roma | Italia | 1960 | X edición | Squaw Valley | Estaos Xuníos d'América | ||
| 1964 | XVIII edición | Tokiu | Xapón | 1964 | XI edición | Innsbruck | Austria | ||
| 1968 | XIX edición | Ciudá de Méxicu | Méxicu | 1968 | XII edición | Grenoble | Francia | ||
| 1972 | XX edición | Múnich | Alemaña | 1972 | XIII edición | Sapporo | Xapón | ||
| 1976 | XXI edición | Montréal | Canadá | 1976 | XIV edición | Innsbruck | Austria | ||
| 1980 | XXII edición | Moscú | XRSS | 1980 | XV edición | Lake Placid | Estaos Xuníos d'América | ||
| 1984 | XXIII edición | Los Angeles | Estaos Xuníos d'América | 1984 | XVI edición | Sarayevu | Bosnia y Herzegovina | ||
| 1988 | XXIV edición | Seúl | Corea del Sur | 1988 | XVII edición | Calgary | Canadá | ||
| 1992 | XXV edición | Barcelona | España | 1992 | XVIII edición | Albertville | Francia | ||
| 1996 | XXVI edición | Atlanta | Estaos Xuníos d'América | 1994 | XIX edición | Lillehammer | Noruega | ||
| 2000 | XXVII edición | Sydney | Australia | 1998 | XX edición | Nagano | Xapón | ||
| 2004 | XXVIII edición | Atenes | Grecia | 2002 | XXI edición | Salt Lake City | Estaos Xuníos d'América | ||
| 2008 | XXIX edición | Beixín | China | 2006 | XXII edición | Torino | Italia | ||
| 2012 | XXX edición | Londres | Reinu Xuníu | 2010 | XXIII edición | Vancouver | Canadá | ||
| 2016 | XXXI edición | Rio de Janeiro | Brasil | 2014 | XXIV edición | Sochi | Rusia | ||
| 2020 | XXXII edición | Tokiu | Xapón | ||||||
Хәҙерге заман Олимпия уйындары
Ошо тыйыуҙарҙан һуң 1500 йыл үткәс 1894 йылда француз педагогы һәм гуманисы Пьер Кубертон инициативаһы менэн Сорбоннала (Париж) Халыҡ-ара Олимпиада комитеты (МОК) ойошторола һәм 1896 йылда Афинала тәү тапҡыр хәҙерге заман Олимпия уйындары үткәрелә.
Йәйге олимпия уйындарының дөйөм команда зачеты
| ОУ номеры | Үткәрелеү йылы | 1-се урын | 2-се урын | 3-сө урын |
| I | 1896 | АҠШ | Греция | Германия |
| II | 1900 | Франция | АҠШ | Бөйөк Британия |
| III | 1904 | АҠШ | Германия | Куба |
| IV | 1908 | Бөйөк Британия | АҠШ | Швеция |
| V | 1912 | АҠШ | Швеция | Бөйөк Британия |
| VI | 1916 | Беренсе донъя һуғышы арҡаһында булмай | ||
| VII | 1920 | АҠШ | Швеция | Бөйөк Британия |
| VIII | 1924 | АҠШ | Финляндия | Франция |
| IX | 1928 | АҠШ | Германия | Финляндия |
| X | 1932 | АҠШ | Италия | Франция |
| XI | 1936 | Германия | АҠШ | Венгрия |
| XII | 1940 | Икенсе бөтә донъя һуғышы арҡаһында булмай | ||
| XIII | 1944 | Икенсе бөтә донъя һуғышы арҡаһында булмай | ||
| XIV | 1948 | АҠШ | Швеция | Франция |
| XV | 1952 | АҠШ | Советтар Союзы | Венгрия |
| XVI | 1956 | Советтар Союзы | АҠШ | Австралия |
| XVII | 1960 | Советтар Союзы | АҠШ | Италия |
| XVIII | 1964 | АҠШ | Советтар Союзы | Япония |
| XIX | 1968 | АҠШ | Советтар Союзы | Япония |
| XX | 1972 | Советтар Союзы | АҠШ | ГДР |
| XXI | 1976 | Советтар Союзы | ГДР | АҠШ |
| XXII | 1980 | Советтар Союзы | ГДР | Болгария |
| XXIII | 1984 | АҠШ | Румыния | ФРГ |
| XXIV | 1988 | Советтар Союзы | ГДР | АҠШ |
| XXV | 1992 | Берләшкән команда Олимпия уйындарында | АҠШ | Германия |
| XXVI | 1996 | АҠШ | Рәсәй | Германия |
| XXVII | 2000 | АҠШ | Рәсәй | Ҡытай |
| XXVIII | 2004 | АҠШ | Ҡытай | Рәсәй |
| XXIX | 2008 | Ҡытай | АҠШ | Рәсәй |
| XXX | 2012 | АҠШ | Ҡытай | Бөйөк Британия |
Сығанаҡтар
- The Greek Olympiads by Eusebius
- Elis, Pausanias, Description of Greece: Перечисление победителей Олимпийских игр и описание их побед.
- Официальный сайт МОК
- Сайт Олимпийской истории и статистики
- Результаты Олимпийских игр 2015 йыл 15 июль архивланған.
- Музей Олимпийских игр
- Официальные репортажи об Олимпийских играх 2007 йыл 12 июнь архивланған.
Һылтанмалар
- Сухогузов А. А. Олимпия уйындары // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.