کۆمکاری عەرەبی

سەرەتا سووریا پێشنیاری(التحالف العربي) (هاوپەیمانی عەرەبی )کرد ،بەڵام عێراق پێی باش بوو ناوی (الاتحاد العربي) (یەکێتی عەرەبی)بێت ،هەرچی وڵاتانی کەنداو بوو ناوی (القمة العربية)(لوتکەی عەرەبی) پێشنیارکرد ،دواتر نوێنەری میسر (الجامعة العربية) ی هێنا سەر مێز و هەموو لایەک پێئان باش بوو چونکە زیاتر لەگەڵ لایەتی سیاسی و زمانەوانی دەگونجا بۆیە لە کۆتایی ناوەکە بوو بە (الجامعة العربية) کە دواتر لە کۆنگرەی ئەسکەندەریەی میسر گۆڕدرا بۆ (جامعة الدول العربية).

بیرۆکە و چەگەرەکردنی

لە ٢٩ ی مەی ١٩٤١ وەزیری دەروەی بەریتانیا ئەنتۆنی ئایدن لە وتارێکی گوتی “جیهانی عەرەبی هەنگاوی گەورەی هاوێشتووە لە ساتەکانی دوای جەنگی یەکەمی جیهانی و بیرمەند و سەرکردە عەرەبیەکان زیاتر لە بیری یەکگرتووی میللەتەکەیان دان بەجۆرێک ئەم یەکگرتوویە زۆر لە جاران بەهێزترە . و عەرەبەکان زۆر بە پەڕۆشن بۆ هاوکاریکردنی یەکتر تا بەو ئامانجە بگەن و ئێمە هەست بەو پەڕۆشیەیان دەکەین و لاریمان نیە لە پاڵپشتیان تاوەکو لەبوارەکانی کەلتوری و ئابووری و سیاسی هاوکاری یەکتر بکەن و پەیوەندی دۆستانەیان پەرە پێبدەن ". و لە ٢٤ فێبرایەری ١٩٤٣ ئەنتۆنی ئایدن لەبەردەم ئەنجومەنی گشتی بەریتانیا ڕایگەیاند” کە حکومەتی بەریتانیا بەچاوی (سۆز)ەوە دەڕوانێتە هەموو ئەو بزاوتانەی کە عەرەبەکان دەیکەن بۆ یەکگرتوویان لە بوارەکانی ئابووری و کەلتوری و ڕۆشنبیری”.

دوای نزیکەی ساڵێک لە وتارەکەی ئایدن ،سەرۆک وەزیرانی میسر مستەفا ئەلنەحاس داوای لەهەریەکە لە سەرۆک وەزیرانی سووریا جەمیل مەردوم بەگ و سەرۆکی دەستەی نیشتمانی لوبنانی بەشارە ئەلخوری کرد کە لەقاهیرە کۆ ببنەوە بۆ تاوتوێ کردنی بیرۆکەی دامەزراندنی (کۆمکاری عەرەبی بۆ هەماهەنگی و هاوکاری گشتی لەنێوان وڵاتانی عەرەبی ) . ئەمە بەیەکەم هەنگاو دادەنرێت لەبارەی دامەزراندنی کۆمکاریەکە ، بۆ دڵنیابوونەوە لە هەڵوێستی وڵاتانی عەرەبی میسر پێشنیاری کۆبوونەوەیەکی گشتی سەرجەم وڵاتانی عەرەبی کرد ،هەرئەوکات شازادە عەبدوڵلا شای ئوردن سەرجەم وڵاتانی عەرەبی بانگهێشت کرد بۆ کۆبوونەوەی گشتی . لەژێر ئەم ڕۆشناییە چەندین کۆبوونەوە ئەنجام دران لەنێوان میسر و عێراق و سووریا و ئوردن و سعودیا و لوبنان و یەمەن .کە ئەنجامی ئەم کۆبوونەوانە دوو ئاراستەی وەرگرت .یەکەمیان بەرەو یەکێتی خۆرهەڵاتی عەرەبی بوو کە سووریا و عێراق و لوبنان و ئوردنی دەگرتەوە بەناوی دەولەتی سووریای مەزن یاخود (الهلال الخصیب)،ئاراستەی دووەمیش بەرەو گشتگیرتری ئەم یەکێتیە بوو کە سەرجەم وڵاتانی عەرەبی دەگرتەوە بەجۆرێک هەر وڵاتێک بەشێوەی سەربەخۆ ببێتە ئەندام لە حکومەتێکی گەورە بەجۆرێک حکومەتێکی کۆنفیدرالی بێت .لە ئەنجامی پێکگەیشتنی هەردوو ئاراستە گەیشتنە ئەو بروایەی کە پێویستە هەر وڵاتە و بەشێوەی سەربەخۆیی خۆی بمێنێتەوە و تەنها ببنە ئەندام لە ڕێکخراوێک بە مەبەستی هاوکاری و هەماهەنگی زیاتر.

و کاتێک هەریەکە لە نوێنەرانی سوریا و لوبنان و عێراق و میسر و یەمەن کۆ بوونەوە لە ماوەی نێوان ٢٥سێپتەمبەری ١٩٤٤ بۆ ٧ئۆکتۆبەری ١٩٤٤ گەیشتنە ئەو بڕوایەی کە پێویستە هەر وڵاتە و بەشێوەی سەربەخۆ بمێنێتەوەو تەنها ببنە ئەندام لە ڕێکخراوێک بۆ هەماهەنگی یەکتر لەبوارە جۆربەجۆرەکان دا .کۆمکاری عەرەبی بە کۆنترین ڕێکخراو دادەنرێت کە ڕاستەوخۆ دوای جەنگی جیهانی دووەم دامەزرابێت ،لە ٢٢ ئازاری ١٩٤٥ دامەزرا کە ماوەیەک پێش رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان دامەزرا ،لەکاتی دامەزراندنیدا تەنها حەوت دەولەت بوونە ئەندام کە هەریەکەیان خاوەنی سەروەری و ئازادی خۆیان بوون کە بریتی بوون لە:میسر ،سووریا،شانشینی عەرەبی سعودی،خۆرهەڵاتی ئوردن ،لوبنان،عێراق،یەمەن ،و بارەگای سەرەکی ڕێکخراوەکە لە قاهیرە بوو ،هەریەک لە وڵاتانی ئەندام لەم ڕێکخراوە هەرێمیە خاوەن کیان و سەروەری خۆیان بوون ،لە دەستوری ڕێکخراوەکە هاتووە کە سەروەری تەواوی ئەندامان دەپاڕێزرێت ،لە ماددەی ٨ ی ڕەشنووسی کۆمکاریەکە هاتووە کە سەرجەم وڵاتانی ئەندام خاوەن سەروەری خۆیان دەبن و ڕێز لە سەربەخۆیی کیانی دەولەتداریان دەگیرێت و هەریەک لەم وڵاتانە مافیان هەیە ببنە ئەندام لە ڕێکخراوی تر و ئازادن لە کشاندنەوەیان لە ئەندامیەتی ڕێکخراوەکە .کار و تایبەتمەندیەکانی کۆمکاری عەرەبی بریتین لە :

1. پاراستنی سەربەخۆیی وڵاتانی ئەندام.
2. هاریکاری ئابووری و ڕۆشنبیری و کەلتوری و کۆمەڵایەتی و تەندروستی و هتد .
3. ڕەچاوکردنی کاروبار و بەرژەوەندیەکانی وڵاتانی ئەندام .
4. ئازادکردنی وڵاتە عەرەبیە ئازادنەکراوەکان.
5. هاوکاری لەگەڵ دامەزراوە ئاسایشی و ئاشتیەکانی وڵاتانی ئەندام و ڕێکخستنی پەیوەندیە ئابووری و کۆمەڵایەتیەکان .

یەکەم پرۆتۆکۆڵی کۆمکاریەکە پرۆتۆکۆڵی ئەسکەندەریەیە کە باس لەم بنەمایانە دەکات :

1. کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی تەنها لە وڵاتانی سەربەخۆی عەرەبی پێک دێت ،لەگەڵ وەرگرتنی وڵاتی عەرەبی تازە درووست بوو یان تازە ئازاد بوو .
2. ئەرکی ئەنجومەنی کۆمکاریەکە بریتی دەبێت لە :ڕەچاوکردنی چۆنیەتی جێبەجێکردنی ویستی وڵاتانی ئەندام بەگوێرەی ڕێککەوتن و بەڵێن نامەکان و بەستنی کۆبوونەوەی ساڵانە بۆ نوێکردنەوە و تاوتوێ کردنی بابەتە تازەکان و درووستکردنی هەماهەنگی بۆ ڕووبەروو بوونەوەی کێشەکان.
3. بریارەکانی ئەنجومەن دەبێت جێبەجێ بکرێت ،ئەگەر بریارێک نەگونجا لەگەڵ هەڵومەرجی وڵاتێکی ئەندام ئەوا پێویستە لە ئەنجومەن تاوتوێ بکرێت و ئامرازێکی گونجاو بۆ جێبەجێکردنی بدۆزرێتەوە .
4. نابێت وڵاتێکی ئەندام پەنا بباتە بەر توندوتیژی و بەکارهێنانی هێز لەکاتی هەبوونی ناکۆکی لەگەڵ وڵاتێکی تری ئەندامی ناو کۆمکاریەکە ،هەروەها نابێت پەنا ببرێتە بەر هێزی دەرەکی دەرەوەی کۆمکاریەکە دژ بە وڵاتێکی تری ئەندام جا ئەم هێزە دەرەکیە ئابووری بێت یاخود سیاسی یان سەربازی .
5. هەریەک لە وڵاتانی ئەندام کاتێک ڕێککەوتنێک دەکەن لەنێوان خۆیان نابێت بنەماکانی ئەم ڕێککەوتنە پێچەوانەی بنەماکانی دەستوری کۆمکاری عەرەبی بێت
6. دان پیانانی فەرمی بە سەروەری و سەربەخۆیی حکومەتەکانی ناو کۆمکاریەکە لەلایەن ئەندامەکانیەوە.

لەسەر هەمان ئەم بنەمایانەی سەرەوە دەستوری کۆمکاریەکە نوێ کرایەوە لە ١٩ئازاری ١٩٤٥ لە کۆشکی زەعفەران لە قاهیرە .دەستوری کۆمکاریەکە پێک هاتووە لە پێشەکیەک و بیست ماددە و سێ پاشکۆی تایبەت کە پاشکۆی یەکەم تایبەت کراوە بە دۆزی فەلەستین و پاشکۆی دووەم تایبەتە بە چۆنیەتی هاوکاری لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی ئازادنەکراو یان نا ئەندام لە ڕێکخراوەکە هەرچی پاشکۆی سێیەمە تایبەت بوو بە دامەزراندنی (عەبدولرەحمان عیزام )وەزیری کاروباری دەرەوەی میسر بە سەرۆکی کۆمکاریەکە بۆ ماوەی دوو ساڵ .لە ٢٢ ئازاری ١٩٤٥ دەستورەکە دەنگی لەسەردرا جگە لە بەشداری سعودیا و یەمەن کە دواتر هەردوو وڵات واژوویان لەسەرکرد ،لەبنەماکانی ڕێکخراوەکە هاتووە کە :

1. ڕێککەوتنەکە یاسانکاری ئالوگۆری بازرگانی دەکات .
2. دامەزراندنی یەک پێناسەی گومرگی.
3. دامەزراندنی دامەزراوەی عەرەبی بۆ گەشەپێدانی ئابووری.
4. ڕێککەوتنی یەک ئابووری هاوبەش .
5. رێککەوتنی یەک بەرگری سەربازی هاوبەش.

هەروەها چەندین بنەمای تر کە وڵاتانی ئەندام پەیوەست دەکات لەوانە:

1. پەیوەست بوون بە بنەماکانی نەتەوە یەکگرتووەکان .
2. گونجاوی یاسایی لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان .
3. گونجاوی یاسایی لەنێوان وڵاتانی ئەندام
4. هاوکاری و هەماهەنگی نێوان ئەندامان.
5. هەرەوەزی عەرەبی لەهەموو بوارەکان .

پرۆتۆکۆڵی ئەسکەندەریە

دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم و سەرکەوتنی هاوپەیمانان بەسەر وڵاتانی جەمسەر وڵاتانی خۆرئاوا هەوڵیاندا دەست لەکاروباری عەرەبی وەربدەن و ئازادیان پێ بدەن بەو مەرجەی پشکیان هەبێت لەبەرهەمی سروشتی و کرینی چەک لە وڵاتانی خۆرئاوا لەلایەن وڵاتانی عەرەبیەوە .

و بۆچوونی شەقامی عەرەبی لەگەڵ یەکێتی عەرەبی بوو و ئەم بۆچوونەش لەلایەن پارتە جۆربەجۆرەکان و ڕۆژنامەکان تەشەنەیان دەکرد ،بۆیە لە ١٢ یۆلیۆی ١٩٤٤ مستەفا نەحاس پاشا داواکاری پێشکەش بە وڵاتانی عەرەبی کرا تا نوێنەریان بنێرن بۆ کۆبوونەوە لەبارەی دامەزراندنی یەکێتیەکی عەرەبی

بنەماکانی پرۆتۆکۆڵی ئەسکەندەریە:

• کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی تەنها لە وڵاتانی سەربەخۆی عەرەبی پێک دێت ،لەگەڵ وەرگرتنی وڵاتی عەرەبی تازە درووست بوو یان تازە ئازاد بوو .
• ئەرکی ئەنجومەنی کۆمکاریەکە بریتی دەبێت لە :ڕەچاوکردنی چۆنیەتی جێبەجێکردنی ویستی وڵاتانی ئەندام بەگوێرەی ڕێککەوتن و بەڵێن نامەکان و بەستنی کۆبوونەوەی ساڵانە بۆ نوێکردنەوە و تاوتوێ کردنی بابەتە تازەکان و درووستکردنی هەماهەنگی بۆ ڕووبەروو بوونەوەی کێشەکان.
• بریارەکانی ئەنجومەن دەبێت جێبەجێ بکرێت ،ئەگەر بریارێک نەگونجا لەگەڵ هەڵومەرجی وڵاتێکی ئەندام ئەوا پێویستە لە ئەنجومەن تاوتوێ بکرێت و ئامرازێکی گونجاو بۆ جێبەجێکردنی بدۆزرێتەوە .
• نابێت وڵاتێکی ئەندام پەنا بباتە بەر توندوتیژی و بەکارهێنانی هێز لەکاتی هەبوونی ناکۆکی لەگەڵ وڵاتێکی تری ئەندامی ناو کۆمکاریەکە ،هەروەها نابێت پەنا ببرێتە بەر هێزی دەرەکی دەرەوەی کۆمکاریەکە دژ بە وڵاتێکی تری ئەندام جا ئەم هێزە دەرەکیە ئابووری بێت یاخود سیاسی یان سەربازی .
• هەریەک لە وڵاتانی ئەندام کاتێک ڕێککەوتنێک دەکەن لەنێوان خۆیان نابێت بنەماکانی ئەم ڕێککەوتنە پێچەوانەی بنەماکانی دەستوری کۆمکاری عەرەبی بێت
• دان پیانانی فەرمی بە سەروەری و سەربەخۆیی حکومەتەکانی ناو کۆمکاریەکە لەلایەن ئەندامەکانیەوە.

ڕەشنووسی کۆمکاری عەرەبی

لەسەر هەمان ئەم بنەمایانەی سەرەوە دەستوری کۆمکاریەکە نوێ کرایەوە لە ١٩ئازاری ١٩٤٥ لە کۆشکی زەعفەران لە قاهیرە .دەستوری کۆمکاریەکە پێک هاتووە لە پێشەکیەک و بیست ماددە و سێ پاشکۆی تایبەت کە پاشکۆی یەکەم تایبەت کراوە بە دۆزی فەلەستین و پاشکۆی دووەم تایبەتە بە چۆنیەتی هاوکاری لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی ئازادنەکراو یان نا ئەندام لە ڕێکخراوەکە هەرچی پاشکۆی سێیەمە تایبەت بوو بە دامەزراندنی (عەبدولرەحمان عیزام )وەزیری کاروباری دەرەوەی میسر بە سەرۆکی کۆمکاریەکە بۆ ماوەی دوو ساڵ .لە ٢٢ ئازاری ١٩٤٥ دەستورەکە دەنگی لەسەردرا جگە لە بەشداری سعودیا و یەمەن کە دواتر هەردوو وڵات واژوویان لەسەرکرد .

ناوچەی کۆمکاری عەرەبی خاوەنی چەندین شوێنەواری دێرین و جۆربەجۆرە وەک پاشماوەی شارستانیەتەکانی حەزرەمۆت و میسر و میزۆپۆتامیا و ئاشوری و نەبتیەکان و رۆم و بابل

هێزە هاوبەشە عەرەبیەکان لەڕێزبەندی سێیەمین گەورەترین هێزی جیهان دادەنرێت ئەمەش دوای چین و هیند ،و ڕێژەی بودجەی ساڵانەی هێزەکە پترە لە ٥٣،٣٩٩،٠٧٠،٠٠ دۆلاری ئەمریکی .

ڕووبەری سەرجەم وڵاتانی ئەندام لە کۆمکاریەکە نزیکەی ١٤ملیۆن کم چوارگۆشە دەبێت ،هەریەک لەم وڵاتانە کەوتوونەتە هەردوو کیشوەری ئاسیا و ئەفریقیا .زۆرینەی خاکی کۆمکاری عەرەبی بیابانە لەگەڵ هەبوونی چەندین ناوچەی بەراو لە نزیک کەناراوەکانی نیل و دیجلە و فورات ،هەروەها چەندین زنجیرە چیای لەخۆ گرتووە وەک زنجیرە چیاکانی ئەتلەس لە ناوچەی ئەمازیغیەکان و زنجیرە چیاکانی زاگرۆس لە ناوچە کوردیەکان و چەندین کێو و تەپۆڵکەی جۆربەجۆر ،هەروەها چەندین دارستانی چڕی هەیە لە ناوچەکانی باشووری سودان و کوردستانی عێراق و لوبنان و سوریا ،هەروەها درێژترین ڕووباری جیهان کەوتۆتە سنووری ئەم ڕێکخراوەوە .

دەستوری کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی بنەمای دروستکردنی یەک دەولەتی عەرەبی کۆنفیدرالیە،واتا یەک حکومەتی عەرەبی لەناویدا سەرجەم وڵاتان و هەرێمەکان خاوەن سەروەری و ئازادی رەهای خۆیان بن . تمتلە رێکەوتی یەکی ئۆکتۆبەری ١٩٥١ دەنگ لەسەر سیستەمی ناوخۆی ئەنجومەنی کۆمکاریەکە درا لەگەڵ دیاریکردنی لیژنەکان بەم شێوازەی خوارەوە :

1. لێژنەی ڕامیاری
2. لێژنەی دارایی و ئابووری.
3. لێژنەی کاروباری گواستنەوە.
4. لێژنەی ڕۆشنبیری.
5. لێژنەی یاسایی.
6. لێژنەی کۆمەڵایەتی.
7. لێژنەی تەندروستی.
8. لێژنەی ڕاگەیاندنی عەرەبی.
9. لێژنەی مافەکانی مرۆڤ.

سەرژمێری دانیشتوان

وڵات	کۆی داهاتی ناوخۆیی(یەکسان بە هێزی مامەڵە) بە دۆلاری ئەمریکی.	داهاتی تاک لەکۆی داهاتی ناوخۆیی (یەکسان بە هێزی مامەڵە) بە دۆلاری ئەمریکی .
کۆمکاری عەرەبی أ	2.340.427	6.844
عەرەبستانی سعوودی	564.561	23،243
میسر	403.961	5.491
جەزائیر	224.748	6.533
میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان	167.296	37.293
مەغریب	138.250	4،433
کووەیت	130.113	39،306
عێراقب	102.300	3.600
سووریا	87.091	4.488
سوودان	80.706	2.172
توونس	76.999	7.473
قەتەر	75،224	80.870
لیبیا	74،752	12.277
عومان	61.607	23،967
یەمەن	52،050	2.335
لوبنان	51.474	13،374
ئوردن	27،986	4.886
بەحرەین	24.499	32.064
مۆریتانیا	5.818	1.800
سۆماڵیا	5.575	600
فەلەستین	5،034	1.100
جیبووتی	1.738	2.271
دوورگەکانی قەمەر	719	1.125

• ئەنجومەنی ھاریکاری وڵاتانی کەنداو

• جامعة الدول العربية ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.: الموقع الرسمي باللغة العربية.
• Arab Gateway: مالپەری نافەرمی کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی .
• جامعة وينثروب: زانیاری گشتی لەسەر کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی.
• زانستنامەی ویکلیکس ١٢ی ئایاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.: کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی.
• کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی لەنێوان کارە باش و خراپەکانی: ئەحمەد بن حیلی /جێگری گشتی سەرۆکی کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی، بەرنامەی ئەلمەلەف ، کەناڵی جەزیرە، ١٨ی کانوونی یەکەم ٢٠٠٩.

• دەروازەی ئاسیا
• دەروازەی ئەفریقا