System rhifolion Rhufeinig

System o ysgrifennu rhifau gan ddefnyddio llythrennau'r wyddor Ladin yw system rhifolion Rhufeinig.

Tarddodd y system yn Rhufain hynafol ac a pharhaodd fel y ffordd arferol o ysgrifennu rhifau ledled Ewrop ymhell i'r Oesoedd Canol Diweddar. Parhawyd i ddefnyddio rhifolion Rhufeinig ymhell ar ôl dirywiad yr Ymerodraeth Rufeinig. O'r 14g ymlaen, dechreuwyd eu disodli yn y mwyafrif o gyd-destunau gan rhifolion Arabaidd, sy'n fwy cyfleus. Fodd bynnag, graddol oedd y broses hon, ac mae rhifolion Rhufeinig yn dal i gael eu defnyddio mewn rhai cyd-destunau penodol hyd heddiw.

Cynrychiolir niferoedd yn y system gan gyfuniadau o lythrennau o'r wyddor Ladin. Mae defnydd modern yn cyflogi saith symbol, pob un â gwerth cyfanrif sefydlog:

Symbol	I	V	X	L	C	D	M
Gwerth	1	5	10	50	100	500	1,000

Darllenir rhifolion Rhufeinig o'r chwith i'r dde. Os dilynir symbol gan symbol arall sydd â'r un gwerth, neu os yw'n cael ei ddilyn gan symbol â gwerth is, yna mae'n cael ei ychwanegu at y cyfanswm; e.e.

• III = 1 + 1 + 1 = 3
• VI = 5 + 1 = 6
• LXXXII = 50 + 10 + 10 + 1 + 1 = 82
• CCI = 100 + 100 + 1 = 201
• MMXV = 1,000 + 1,000 + 10 + 5 = 2015

Fodd bynnag, os dilynir symbol gyda symbol â gwerth uwch, yna caiff ei dynnu o'r cyfanswm; e.e.

• IV = -1 + 5 = 4
• IX = -1 + 10 = 9
• XXIX = 10 + 10 - 1 + 10 = 29
• XIV = 10 - 1 + 5 = 14
• CXLVII = 100 - 10 + 50 + 5 + 1 + 1 = 147

Hynny yw, os yw I yn mynd o flaen V neu X, neu os yw X yn mynd o flaen L neu C, neu os yw C yn mynd o flaen D neu M, yna mae'r symbol gwerth is yn cael ei dynnu o'r cyfanswm. Dyma'r unig dynnu "swyddogol" sy'n digwydd. Felly, ni chaniateir tynnu I o L, C, D neu M. (Dylid ysgrifennu 49 fel XLIX ac nid fel IL; dylid ysgrifennu 99 fel XCIX ac nid fel IC; dylid ysgrifennu 1999 fel MCMXCIX ac nid fel MIM.) Fodd bynnag, dros 2,000 o flynyddoedd o ddefnydd, darganfyddir eithriadau i'r system o bryd i'w gilydd.