Рим цифрҙары

Ҙур һандарҙы рим цифрҙары менән дөрөҫ яҙыу өсөн тәүҙә мең һанын, шунан йөҙлөктө, артабан унлыҡты, шунан ғына инде берәмектәрҙе яҙыу талап ителә.

Ҡайһы бер цифрҙар (I, X, C, M) ҡабатланып килә ала, ләкин өс тапҡырҙан артыҡ ҡабатланырға тейеш түгел; шулай итеп, улар ярҙамында 3999-ҙан артмаған (MMMCMXCIX) теләһә ниндәй теүәл һанды яҙырға була. Борон ҙур цифрҙарҙы билдәләү өсөн тамғалар ҡулланыла — 5000, 10 000, 50 000 һәм 100 000 (юғарыла атап үтелгән ҡағиҙәгә ярашлы максималь һан 399 999-ға тигеҙ). Һандар иҫәпләүҙең рим системаһын ҡулланып яҙылһа, бәләкәй һан ҙурырағынан уң яҡта тора; һәм уға ҡушыла. Мәҫәлән, 283 һанын рим цифҙары менән яҙһаҡ түбәндәгесә була: CCLXXXIII, йәғни 100+100+50+30+3=283. Бында йөҙҙө күрһәткән цифр ике тапҡыр ҡабатлана, ә унлыҡты һәм берәмекте күрһәткәндәре өсәр тапҡыр ҡабатлана.

Миҫал: 1988 һаны. Бер мең M, туғыҙ йөҙ CM, һигеҙ унлыҡ LXXX, һигеҙ берәмек VIII. Ә хәҙер бөтәһен бергә яҙып ҡуяйыҡ: MCMLXXXVIII.

Йыш ҡына текстағы һандарҙы айырып күрһәтеү өсөн улар өҫтөнә һыҙыҡ һыҙып ҡуялар: LXIV. Ҡайһы берҙә һыҙыҡты өҫтөн дә, аҫтан да һыҙалар: XXXII — атап әйткәндә, урыҫ яҙма тексында рим цифрҙарын тап шулай айырып күрһәтәләр (техник ҡатмарлылыҡ булыу сәбәпле, типографияла йыйғанда һыҙыҡтар һыҙылмай). Башҡа авторҙарҙа өҫтән һыҙылған һыҙыҡ цифрҙар ҙурлығының 1000 тапҡырға артыуын аңлатырға мөмкин: V = 5000.

Бөтә илдәрҙә лә «дүрт һанын» «IV» булараҡ яҙыу тик XIX быуатта ғына барлыҡҡа килә, Быға тиклем йышыраҡ «IIII» тигән яҙыу ҡулланыла. Әммә «IV» яҙыуын «Forme of Cury» манускрипт документтарында осратырға була, ә улар 1390 йылда уҡ яҙылған. Сәғәт циферблаттарында «IV» яҙыуы урынына, күбеһенсә ғәҙәттә, «IIII» яҙыуы ҡуйыла. Эстетиканы күҙәтеү өсөн шулай яҙыла, сөнки «IIII» яҙыуы ҡаршы яҡта торған «VIII» цифрына ҡарата симметрияны тәьмин итә, шунан һуң ауыш килеш торған «IV» яҙыуын «IIII» яҙыуына ҡарағанда уҡыу ҙа ауырыраҡ.

Бәләкәй цифр ҙурынан һул яҡта яҙылһа, ҙурынан уны алыу мотлаҡ . Әммә 1 йәки 10 дәрәжәһен билдәләгән цифрҙар ғына алына. Бәләкәй цифраҙың ҡабатланыуына юл ҡуйылмай. Шулай итеп, «алыу ҡағиҙәһен» тик түбәндәге алты вариантта ғына ҡулланып була :

• IV = 4
• IX = 9
• XL = 40
• XC = 90
• CD = 400
• CM = 900

Ҙур һандарын яҙғанда ла рим цифрҙарын ҡулланырға була. Бының өсөн меңде билдәләгән цифр өҫтөнә бер һыҙыҡ, ә миллионды билдәләгән өҫтөнә ике һыҙыҡ һыҙыла. Мөҫөлөн, 123123 һаны түбәндәгесә була:

CXXIIICXXIII

Ә миллион I, ләкин уның башына ике һыҙат ҡуйылае: I

• Ғәрәп цифрҙары

Урыҫ телендә рим цифрҙары түбәндәге осраҡтарҙа файҙаланыла:

• Быуат йәки мң йыллыҡ һаны: XIX быуат, беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ.
• Ҡылымдың зат, заман, һвн менән үҙгәреше.
• Монархтың рәт һаны.
• Ҡораллы Көстәрҙә корпус һаны.
• Рәсәй Федерацияһы хәрби хеҙмәткәрҙәре формаһына тегеп ҡуйылған тауар киҫәгендә ҡан төркөмөн күрһәтеү.
• Күп томлы китапта том һанын (ҡайһы берҙә — китап өлөштәренең, бүлектәренең һәм главаларының һанын) күрһәтеү.
• Ҡайһы бер баҫмаларҙа — инеш һүҙҙе үҙгәрткәндә төп текст эсендәге һылтанмаларҙы төҙөтеп тормаҫ өсөн, инеш һүҙҙе лә индереп, биттәр һанын күрһәтеү.
• Сәғәт циферблатын «боронғо» итеп күрһәтергә тырышыу.
• Исемлектәге башҡа мөһим ваҡиғалар йәки пункттар, мәҫәлән: Евклидтың V постулаты, II донъя һуғышы, XКПСС-тың ХX съезы, XXII Олимпиада уйындары һәм башҡалар.
• Химик элементтың валентнлығы.
• Тауыш рәтендә баҫҡыстың рәт һаны.
• Гомеопатик ҡатнашмалар базаһы (Conium X3, Aconitum C200 һәм башҡалар).
• Математик анализда ғәмәл аҙағында килеп сыҡҡан һан рим цифрҙары менән яҙыла, әммә уҡығанда (ғәҙәттә) I урынына «штрих» тип, II урынына «ике штрих» тип, III урынына «өс штрих» тип әйтелә. IV цифрынан алып «дүртенсе сығарылма» тип уҡыла башлай : ${\displaystyle f'(x)=f^{I}(x)=f^{(1)}(x)}$ , но ${\displaystyle f^{IV}(x)=f^{(4)}(x)}$ .

Мәғлүмәтте компьютерҙа эшкәртеүгә күсеүгә бәйле рим цифрҙарына нигеҙләнгән дата форматы, ғәмәлдә, ҡулланылыштан алынды.

type str2 = string[2]; const    Rims : array[1..14] of str2 = ('M','CM','D','CD','C','XC','L','XL','X','IX','V','IV','I',' ');    Arab : array[1..14] of integer = (1000, 900, 500, 400, 100, 90, 50, 40, 10, 9, 5, 4, 1, 0);  var   N, NI, I, J : integer;   S    : string;    function Arab2Rim(N : integer) : string;   var S : string;       I : integer;   begin     S := ''; I:=1;     while N > 0 do begin       while Arab[I]<=N do begin         S := S + Rims[I];         N := N - Arab[I]       end;       I:=I+1     end;     Arab2Rim := S   end;    function Rim2Arab (S:string) : integer;   var I, N : integer;   begin     I:=1; N := 0;     while S<>'' do begin       while Rims[I] = Copy(S, 1, Length(Rims[I]) ) do begin         S := Copy( S, 1+Length(Rims[I]), 255);         N := N + Arab[I]       end;       I:=I+1     end;     Rim2Arab := N   end;  begin   WriteLn('Перевод из арабских цифр в римские. 1999 B_SA'); {  Write('Введите число для преобразования:'); ReadLn(N);}   for NI := 26 to 46 do     WriteLn(NI,' = ',Arab2Rim(NI),' обратно ', Rim2Arab( Arab2Rim(NI) )); end.

• Символы древнеримских денежных и весовых единиц