Beire

Beire toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Beire
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Beire

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Beire (1277)
• Beyre (1366)
• Veyre (1506)
• Beyre (1587)
• Veire (1591)
• Beire (1802)
• Beire (1974)
• Beire (1994)

Etimologia

Mikel Belaskoren ustez, bere esanahia ezezaguna da. Ricardo Zierbidek enigmatikotzat jotzen du izena. Bithiriña herriaren Beyrie frantsesezko edo Veiria okzitanierazko izenekin dituen antza formala irudipen hutsa da. Jean-Baptiste Orpustanek erakusten duen bezala, inguruko euskaldunek Bithiriñe deitzen duten izen hau latinezko bitrinatik dator, eta etimo hori ezin da inolaz ere Beirerentzat suposatu. Bestalde, egile honek ahots gaskoizko beyre (ikuspuntu edo ikuspegi) aipatzen du. Azkenik, Julio Caro Barojak Leire izenarekin alderatzen du, eta herriaren izena antroponimo edo etnikoren batekin erlazionatu daitekeela dio.

1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Behiria forma proposatzen zuen, 1990ean atzera egin eta Beire aukeratu zuen arren.

Armarria

Beireko armarriak honako blasoi hau du:^[5]

Bandera

Beireko banderak Beireko armarri dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak kasket bat du gainean.

Beire Tafallaldean dago, Nafarroako Erriberako eremu lauaren hasieran, Uxueko mendilerroaren mendebaldean. Zidakos ibaiak atzeratzen du.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Udalerria Uxueko mendilerroaren oinaren zati da, eta Zidakoserantz egin behar da, zeinak bere mendebaldea zeharkatzen baitu, San Martin eta Bezkoze sakanetatik. Lurraren desorekak apalak dira eta 360 eta 489 metro artekoak. Uxueko faziek, hemen nagusiki buztintsua denak, eta Tafallako antiklinalaren hegoaldeko hegalaren zati den lurraren ziztadak, erliebearen lautasun orokorra azaltzen dute, glaziazio maila ezberdinek areagotua, dagozkien eraispen mantu zabal eta guzti.

Klima eta landaredia

Beireko klima mediterraneo-kontinentala da, neguak hotzak dira, eta udak sargoriak. Aldaketa termikoa ere nahiko zabala da eta udaberri eta udazkenean (euri gehien egiten duen urtaroetan) tenperatura maximo eta minimoaren arteko aldea hogei gradutik gorakoa izan daiteke. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa eta prezipitazioak 450 eta 600 mm bitartekoak dira (udalerriaren iparraldean ugariagoak izaten dira). Urteroko egun euritsuak 70 inguru dira.

Gizakiaren aurretik udalerri gehienean aurki zitekeen jatorrizko landaredia ia erabat desagertu da, eta nekazaritzaren hedapenak eta zuhaitzen mozteak erabat aldatu dute herrigunearen inguruko paisaia. Zuhaitz bakarrak lertxundiak dira (zortzi hektarea baino ez), eta ibaiaren ertzean aurki daitezke.

Estazio meteorologikoa

Beiren ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Erriberri pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 389 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6]

Datu klimatikoak (Erriberri, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.2	22.5	27.0	29.5	35.0	39.0	40.0	39.5	37.5	29.5	25.0	19.5	40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.2	11.3	14.9	16.9	21.4	26.1	29.1	28.8	24.9	19.2	13.1	9.7	18.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.5	6.8	9.9	11.8	15.9	20.1	22.6	22.5	19.2	14.5	9.2	6.1	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.7	2.4	4.8	6.7	10.3	14.0	16.2	16.2	13.5	9.7	5.4	2.4	8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-8.0	-7.0	-1.5	0.9	3.0	8.5	5.5	4.0	-1.0	-7.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	29.8	27.4	34.3	58.0	46.5	39.7	21.0	25.1	38.8	52.7	51.1	37.9	462.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	44.3	25.5	40.6	61.5	37.3	49.5	55.4	48.0	66.0	50.0	52.3	34.8	66.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	9.7	8.9	8.3	10.2	9.8	6.5	4.9	4.5	6.7	9.8	10.1	9.9	99.1
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.4	1.3	0.8	0.3	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.8	4.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Garai desberdinetako kokaleku arkeologikoak daude Turbilen (garrantzi berezia du Turbilen aurkitutako gerlari baten estatu-estala^[8][9]) eta San Julianen. Harrizko bi ortostato handi ere aurkitu dira, grabatu meandriformeekin, antza denez kultura megalitikoekin lotutakoak.

Karlos II.a Nafarroakoa erregeak 1378an eman zion hiribilduaren betiko jaurerria Roger Castelboiko bizkondeari, baina Karlos III.a Nafarroakoak 1391n Karlos Beaumontekoa alferezari eman zizkion bere errentak. Joan II.ak jaurerrian eman zion Bernart Ezpeletakoari, Leonor I.a Nafarroakoak 1475ean berretsi zuen dohaintza, baina jurisdikzioa baztertuta. Hala ere, Joanes III.a eta Katalina I.a subiranoek hiribildua Koroaren ondarearekin lotu zuten 1510ean.

Gaztelak Nafarroa konkistatu ondoren, Beireren historia nagusia Nafarroa Garaiko orokorra da. 1802an, irin-errota zuen Zidakosen gainean, eta alkate batek eta bi errejidorek gobernatzen zuten, erregeordeak hiribilduak proposatuta izendatzen zituenak. 1850ean eskola bat zuen, urtean 2000 erreal zituena. 1920ko hamarkadan, bihozkarien komentu bat, bi eskola eta bi olio-errota ere bazituen, irin-ontzi hartaz gain. Lehen hamarkadetan, korralizen gaiaren inguruan gehien sentsibilizatu zen herrietako bat izan zen, bere udalak auzi bat hasteraino, bere jabetza aldarrikatuz, Gorenak jabeen alde 1915ean eman zuena.

XX. mendean zehar biztanleria galduz joan zen, eta Beiretarrak inguruko gune industrial eta populatuagoetara jo zuten.

2023 urteko erroldaren arabera 301 biztanle zituen Beirek.^[10]

Beireko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da, zereal eta mahastien landaketan oinarriturik. Guztira 75 nekazaritza ustiategi daude; horietatik 60, zerealen landaketari lotuak. Filoxera gaitza agertu aurretik, mahastien azalera handiagoa zen. Horrela, XIX. mendearen amaieran gaitza agertu zenean, ardogintzako sektoreak galera handiak jasan zituen. XX. mendearen hasieratik, mahastiak berlandatzen hasi ziren eta horrela 1906an 27 hektarea mahasti baziren 1961. urterako 209 hektarea zeuden.

XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasierara arte, zerealen laborantzarako lur berriak goldatu ziren, 1891ko 667 hektareako azaleratik, 1935eko 1.418 hektareara igaroz. Lehorreko laborantzako lurrak dira nagusi, lur ureztagarritzat erabiliak %12,9 baino ez baitira. 1906ko apirilaren 4ean, herriko nekazaritza kooperatiba sortu zen, eta 1918ko urriaren 2an herriko upategi kooperatiba. XX. mendean zaldi, asto eta mandoak hazten baziren ere, gaur egun abeltzaintza ardietara mugatzen da.

Industriari dagokionez, herrian bi lantegi daude, bata kontserba ekoizlea eta bestea eskailerak eraikitzen dituen enpresa txikia.

Beireko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Pitillasko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bortz zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ainara Gonzalez Rubio da, Beire Aktiboakoa hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

XX. mendearen amaieran berriztu zen azken aldiz, hiru zatitan banatutako harlangaitzezko eraikuntza da. Udala alkatea eta sei zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Udaletxe Plaza, 1

Egungo banaketa

Beireko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ainara Gonzalez Rubio da, Beire Aktiboa zerrendakoa. Zinegotziak 5 daude:^[11]

• Maria Mina Gonzalez (Beire Aktiboa)
• Mari Carmen Gil Algarra (Beire Aktiboa)
• Maria Elena Oion Gomez (Beire Aktiboa)
• Virginia del Villar Llamas (Beire Aktiboa)
• Carlos Vicente Gonzalez Agerri (Beire Aktiboa)

Alkateak

1979tik, Beirek 4 alkate izan ditu:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 324 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak bi autobus geldialdi du zeharkarrikan: bat Figarolerantz eta beste bat Tafallarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 324 Tafalla Erriberri • Beire • Pitillas • Santakara • Melida • Murelu Hautsi • Zarrakaztelu Figarol

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Beire ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Beire ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Beire eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 2,40k zekien euskaraz, 2010ean % 2,24k eta 2018n % 3,40k.

Jaiak

• Uxuerako erromeria, apirilaren 25ean
• Mariaren Bihotzaren jaiak, abuztuaren laugarren asteburuan
• San Millan eguna, azaroaren 12an

• San Millan eliza, XIV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Beireko jauregia, Erdi Aroko jauregia.

• Jeronimo Xabierkoa (1549-1617): misiolari eta artzapezpiku, Frantzisko Xabierkoaren iloba.
• Jose Lazaro (1862-1947): bankari eta mezenas.
• Julio Goien Aguado (1941-1999): espeleologo.
• Iñaki Fresan (1958-): baritono.

• 
  Udaletxea
• 
  San Millan eliza
• 
  Kulturgunea
• 
  Victoriano Flamariqueko estatua
• 
  San Millan eliza
• 
  Bigarren Burdin aroko estatua-estela, Turbilen aurkitua.

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Erdialdea
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Beireko Udalako webgune ofiziala