Hizkuntza familia

Ethnologue-ren arabera 7099 hizkuntza bizi daude munduan 141 hizkuntza-familiatan banatuta^[1]. “Hizkuntza bizia” deritzo pertsona talde batek egunerokotasunean komunikatzeko erabiltzen den tresna nagusiari. Aldiz, gaur egun hiztun komunitaterik ez daukaten hizkuntzei eta, beraz, egunero komunikatzeko erabiltzen ez direnei hizkuntza hilak deitzen diegu.

Familia nagusiak

• Indoeuropar hizkuntzak
• Afro-asiar hizkuntzak
• Sino-tibetar hizkuntzak
• Uraldar hizkuntzak
• Austroasiar hizkuntzak
• Austronesiar hizkuntzak
• Hizkuntza drabidikoak
• Niger-Kongo hizkuntzak
• Nilo-saharar hizkuntzak
• Na-dene hizkuntzak
• Aleuto-eskimal hizkuntzak

Jatorri bera dutelako ahaide diren hizkuntzen familia horiez gainera, badira hainbat jatorritakoak baina eremu berekoak diren hizkuntzak bilduz eratutako familiak ere:

• Altaitar hizkuntzak
• Amerindiar hizkuntzak
• Australiar hizkuntzak
• Kaukasiar hizkuntzak
• Khoisan hizkuntzak
• Paleosiberiar hizkuntzak
• Papuar hizkuntzak

Munduko hizkuntza gehienak harreman genetikoa dute beste hizkuntza bat edo gehiagorekin eta, beraz, hizkuntza familia baten parte dira. Baina badira hizkuntza familia baten koka ezin daitezkeen hizkuntzak, ezin izan baita ezarri beste hizkuntzaren batekin harreman genetikorik duten. Hizkuntza mota honi hizkuntza bakartua deitzen zaio, eta hizkuntza bakarreko familiak eratzen dituzte.

Hizkuntza bakartuak bi motatakoak izan daitezke. Lehenengo mota hizkuntza familia baten parte da eta bere bakartutasuna hizkuntza familia horren barneko adar bakartu bat izatean datza; esate baterako, armenierak familia indoeuroparraren barneko adar bakartu bat osatzen du. Bigarren hizkuntza bakartu motarako ezin izan da ezarri inolako harreman genetikorik beste hizkuntzaren batekin; adibidez, euskara. Bada euskararen inguruan eztabaida ea erromatar garaian hitz egiten zen akitanierak zein harreman zeukan euskararekin; batzuk diote euskararen arbaso edo aurrekari zela eta beste batzuk euskararen ahaide litzatekeela diote. Dena dela, euskara hizkuntza bakartu absolutuaren adibidetzat erabili ohi da hizkuntzalaritzazko lan ugaritan.

Munduko biztanleria 3.000 bat talde etnolinguistikotan banaturik sailkatu zen 1970eko hamarkadan egindako ikerketetan. Taldeok hiztun-kopuru oso ezberdinetan banatuta daude: hizkuntza anitz dago oso hiztun gutxi dituena; aitzitik, badaude ehunka milioi hiztun dituzten bakar batzuk ere.

Hiztun horien jatorrizko hizkuntza bakarrik aintzakotzat hartuta egindako hurbilpen estatistiko batek honelako zerbait emango liguke:

1. Bost hizkuntza nagusi: txinerak 800 milioi ditu (500 milioi, mandarinerak); hindiak, 350; ingelesak, 320; frantsesak, 270; eta gaztelaniak, 210. Orotara, munduko giza biztanleen % 43.
2. Hizkuntza handiak: errusierak 150 milioi ditu (ukrainera eta bielorrusiera aparte); arabierak eta bengalerak, 130 milioi bana; portugesak, 120; japonierak, 110; alemanak, 105 (yiddisha barne nahi balitz). Denera, munduko biztanleen % 20 pasatxo.
3. Hamabi hizkuntza erdi-mailako: 70-35 milioi bana dituzte, eta honako hauek dira: javera, italiera, telugu, koreera, marathera, tamilera, vietnamera, turkiera, ukrainera, poloniera, gujaratera eta thailandiera. Orotara, munduko biztanleen % 14.
4. Beste 2.900 etno-hizkuntza: 30-20 milioi hiztunekoak dira Indiako zenbait hizkuntza, errumaniera, nederlandera, birmaniera eta beste; 15-6 milioi bitartekoak persiera, serbokroaziera, amharera, hungariera, txekiera, suediera, katalana eta kitxua; 5-3 milioikoak daniera, suomiera, albaniera, georgiera, galegoa, guaraniera; 2 milioiren azpitik geratzen dira estoniera, esloveniera, euskara, azteken nahuatla eta abar. Multzo honetakoek eta oraindik gutxiago dituztenek munduko biztanleen % 23 eskas biltzen dituzte orotara.

Banaketa geografikoa

Badirudi, hizkuntza familia handiak iraultza motaren baten bitartez zabaltzen direla, teknologikoak, nekazaritzazkoak edo bestelakoak. Iraultza neolitikoek hizkuntza familia handien hedapen handienak ekarri zituen: afroasiarrak Afrikan eta Ekialde Hurbilean, sinotibetarrak Ekialde Urrunean eta indoeuropearrak mendebaldeko Eurasian.

Gaur egun, bi hizkuntza familia handienen (indeuropearra eta sinotibetarra) artean munduko biztanleriaren % 75 hartzen dute. Honi kontrajarrita, beste familia batzuk, amerindiarrak adibidez, milaka hiztun batzuk besterik ez dituzte.

Familiak hiztun kopuruaren arabera

Ondorengo taulan munduko familia nagusiak, hauen hiztun kopurua eta euren bilakaera ikus daitezke.^[2]

Taulako hizkuntzak 6533 dira guztira; horien artean desagertutako 310 hizkuntza (gaur egun hiztunik ez daukatenak), eta guztira 2 milioi hiztun dituzten 71 pidgin eta kreolera. Hauez gain, 75 keinu hizkuntza ezagutzen dira, hemen zenbatu ez ditugunak ez baitira zerrendatutako inongo hizkuntza familiren parte.

• Babelgo dorrea