Legorreta
Legorreta Gipuzkoako herrialdeko udalerri euskaldun bat da, Goierri eskualdekoa. 2021. urtean 1440 biztanle zituen.
| Legorreta | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Gipuzkoa, Euskal Herria | |||||||||||
 Legorretako ikuspegi orokorra. | |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua | Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa | ||||||||||
| Lurraldea | Gipuzkoa | ||||||||||
| Eskualdea | Goierri | ||||||||||
| Izen ofiziala | Legorreta | ||||||||||
| Alkatea | Zelai Amenabarro | ||||||||||
| Posta kodea | 20250 | ||||||||||
| INE kodea | 20052 | ||||||||||
| Herritarra | legorretar | ||||||||||
| Ezizena | pikuk | ||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Koordenatuak | 43°05′06″N 2°08′55″W / 43.0849°N 2.1486°W | ||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 8,62 km² | ||||||||||
| Garaiera | 115 m | ||||||||||
| Distantzia | 37 km Donostiara | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 1.464 (2023) 32 (2022) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 169,84 bizt/km² | ||||||||||
| Hazkundea (2003-2013)[1] | % 8,75 | ||||||||||
| Zahartze tasa[1] | % 19,43 | ||||||||||
| Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 49,84 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera tasa[1] | % 77,54 (2011) | ||||||||||
| Genero desoreka[1] | % 15,89 (2011) | ||||||||||
| Langabezia erregistratua[1] | % 8,03 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[1] | % 71,64 (2010) | ||||||||||
| Etxeko erabilera[2] | % 57.69 (2016) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1615 | ||||||||||
| Webgunea | https://www.legorreta.eus/ | ||||||||||
Izena
Etimologia
Izenaren etimologia oso eztabaidatua da, argia ez delako. Badirudi, Legorretak <<leku lehorra>> esan nahi duela. Hasiera duen legor izenak, lehorra dena adierazten du, eta amaieran duen kasuak -eta tokia edo lekua esan nahi du.[3]
Herritarrak
Legorretako herritarrak legorretarrak dira. Halere, Goierriko kultura herrikoian, pikuak edo herriko hizkeran pikuk deitzen zaie.
Geografia
Mugakideak
Mugakide ditu iparraldean Albiztur eta Tolosa, ekialdean Ikaztegieta, Orendain eta Baliarrain, hegoaldean Altzaga eta mendebaldean Itsasondo udalerriak.
Inguru naturala
Oria ibaiak udalerria zeharkatzen du, eta horrekin bat egiten dute Zubiña, Zazpiturrieta eta Aldabe ibaiadarrek.
Klima
Legorretan, udak erosoak dira, neguak oso hotzak eta bustiak, eta urte osoan lainotuta egoten da. Urtean zehar, tenperatura normalean 3 ° C-tik 25 ° C-ra aldatzen da, eta oso gutxitan jaisten da -2 ° C-tik behera edo 31 ° C-tik gora igotzen da.[4]
Historia
Sorrera
1399an Ordiziarekin batu zen, eta bien arteko lotura 1615 arte luzatu zen.[5]Azkenean, 1615. urtean Legorretak Ordiziarekin zuen batasun hori hausten du. Eta hala bere historia berekaxa egiten hasten da. Legorretak "Herri Noble eta Leial" titulua jaso zuen 1615eko otsailaren 4ko Errege pribilegioaren indarrez. Horretarako, bertan bizi ziren 108 familien artean 25 dukat ordaindu behar izan zizkioten Erregeari eta beste 150 eskriturengatik (Serapio Mujika historialariak kalkulatu zuenez 7.425 pta, baina 1918ko pezeta).[6]
Aro Garaikidea
1845ean alkateak eta sei zinegotzik osatzen zuten udalbatza.
Politika XX. Mendean
XIX. Mendearen amaiera aldera Legorretako hauteskunde perfila, erdibana banaturik zegoen aukera monarkiko alfonsinoen (alderdi liberal konstituzionala eta alderdi liberal kontserbadorea) eta aukera tradizionalisten artean (aukera karlista eta integristak). Alderdi Liberala izango da Legorretan botoen gehiengoa lortuko duena.
1918. urteko hauteskundeetan, Eusko Alderdi Jeltzalea (Comunión Nacionalista Vasca izenpean) irtengo da indarrez Bizkaian eta Gipuzkoan. Legorretak 55 boto emango dizkio, Karlisten atzetik. Hurrengo urtean, Legorretan lehen indarra izatera helduko da.
II. Errepublika
Primo de Riveraren diktaduraren ondoren, Alfonso XIII.ak egoera baretzeko, 1931ko Apirilaren 12an, udal hauteskundeak ospatuko dira. Udal hauteskunde horietan, Errepublikarren gehiengoak hiri garrantzitsuenetan Alfonso XIII.a Espainiatik kanporatzea eragin zuen, honenbestez, 1931ko apirilaren 14an Espainiako II Errepeublika aldarrikatu zen.
Legorretako emaitzek ez zuten Errepublikarren gehiengoa isladatu, izan ere, eskubi monarkikoek 6 zinegotzi lortu zituzten eta integristek bat.
Gerra Zibila
1936-1939ko Gerra Zibilak, bere eragina izan zuen Legorretan. Legorretako udal demokratikoaren azken bilera, Uztailaren 6an izan zen.
Hilaren 26an Berastegi hartu ondoren, tropa nazionalek bere erasoa Zaldibia, Abaltzisketa eta Gaintzara zuzendu zuten. Abuztuaren 5ean, Aldaba jada kontrolatua zuten, eta Abuztuaren 11rako eskualde osoa menpean hartu zuten. [7]
Azpiegiturak
Hezkuntza
- Ugaro ikastetxea[8]
Kultura
Demografia
2020. urtean Legorretak 1.421 biztanle zituen. Horietatik %22,00k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %12,06 ziren.[11]
| Legorretako biztanleria |
|---|
 |
Ekonomia
2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %1,5. Bigarren sektorea %63,3. Hirugarren sektorea %32,4. Zerbitzuak %2,8.[11]
Politika
2003ko Udal Hauteskundeak
2003ko maiatzaren 25ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Legorretako Alkatea, EAJko Xabier Iraola izan zen.
Legorretako udalbatza | |||||
Alderdia | 2003ko Maiatzaren 25a | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| EAJ-EA | 8 / 9 | ||||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 1 / 9 | ||||
| Alderdi Popularra (PP) | 0 / 9 | ||||
| Boto Nuloak | |||||
| Datuen iturria: https://www.datoselecciones.com/elecciones-municipales-2003/pais-vasco/gipuzkoa/legorreta | |||||
2007ko Udal Hauteskundeak
2007ko maiatzaren 27ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Legorretako Alkatea, EAEko Iñaki Oiarbide izan zen.
Legorretako udalbatza | |||||
Alderdia | 2007ko Maiatzaren 27a | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| Eusko Abertzale Ekintza | 5 / 9 | ||||
| EAJ | 4 / 9 | ||||
| EA | 0 / 9 | ||||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 0 / 9 | ||||
| Alderdi Popularra (PP) | 0 / 9 | ||||
| Datuen iturria: https://resultados.elpais.com/elecciones/2007/municipales/14/20/52.html | |||||
2011ko Udal hauteskundeak
2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Legorretako alkatea Bilduko Bakartxo Mendez izan zen.
Legorretako udalbatza | |||||
Alderdia | 2011ko maiatzaren 22a | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| Bildu | 5 / 9 | ||||
| Legorreta Bizirik | 4 / 9 | ||||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 0 / 9 | ||||
| Alderdi Popularra (PP) | 0 / 9 | ||||
| Datuen iturria: https://resultados.elpais.com/elecciones/2011/municipales/14/20/52.html | |||||
2015ko Udal hauteskundeak
2015ko maiatzaren 24ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Legorretako alkatea EH Bilduko Zelai Amenabarro Goikoetxea izan zen[12][13].
Legorretako udalbatza | |||||
Alderdia | 2015ko maiatzaren 24a | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| EHBildu | 5 / 9 | ||||
| EAJ-PNV | 4 / 9 | ||||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 0 / 9 | ||||
| Datuen iturria: orrialdean | |||||
2019ko Udal hauteskundeak
2019ko maiatzaren 26ko hauteskundetako emaitzen ondorioz Legorretako alkatea berriro ere, Zelai Amenabarro Goikoetxea izan zen.[14][15]
Legorretako udalbatza | |||||
Alderdia | 2019ko Maiatzaren 26a | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| EHBildu | 5 / 9 | ||||
| EAJ-PNV | 4 / 9 | ||||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 0 / 9 | ||||
| Datuen iturria: https://resultados.elpais.com/elecciones/2019/municipales/14/20/52.html | |||||
2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 452 boto. EAJk 334 boto. PSE-EEk 24 boto.[16] Zelai Amenabarro izendatu zuten berriro alkate.[17] 2020ko apirilean Garikoitz Maizek hartu zuen alkate kargua behin behinean, Amenabarroren haurdunaldi baja zela eta.[18]
Udal hauteskundeen jarraipen historikoa
| Alderdi politikoa | 2019[19] | 2015[20] | 2011[21] | 2007[22] | 2003[23] | 1999[24] | 1995[25] | 1991[26] | 1987[27] | 1983[28] | 1979[29] | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bozak% | Zinegotziak | Bozak % | Zinegotziak | Bozak % | Zinegotziak | Bozak % | Zinegotziak | Bozak % | Zinegotziak | Bozak % | Zinegotziak | Bozak % | Zinegotziak | Bozak% | Zinegotziak | Bozak% | Zinegotziak | Bozak% | Zinegotziak | Bozak% | Zinegotziak | |
| Euskal Herria Bildu (EH Bildu) / Bildu | 54,59 | 5 | 46,93 | 5 | 54,28 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ-PNV) | 40,34 | 4 | 44,88 | 4 | - | - | 39,22 | 4 | - | - | - | - | 53,41 | 5 | 37,25 | 4 | 34,84 | 3 | 33,54 | 3 | 40,96 | 4 |
| Partido Socialista de Euskadi-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE) | 2,9 | 0 | 2,56 | 0 | 2,28 | 0 | 3,03 | 0 | 10,31 | 1 | 5,79 | 0 | - | - | - | - | - | - | 3,72 | 0 | - | - |
| Legorreta Bizirik (LB) | - | - | - | - | 39,45 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Partido Popular (PP) | - | - | - | - | 1,71 | 0 | 2,36 | 0 | 6,25 | 0 | 4,49 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Eusko Abertzale Ekintza (EAE-ANV) | - | - | - | - | - | - | 44,88 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Eusko Alkartasuna (EA) | - | - | - | - | - | - | 8,72 | 0 | - | - | - | - | 18,29 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Euzko Alderdi Jeltzalea/Eusko Alkartasuna (PNV/EA) | - | - | - | - | - | - | - | - | 81,09 | 8 | 47,58 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Euskal Herritarrok (EH) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 38,96 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Herri Batasuna (HB) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 24,02 | 2 | 26,45 | 2 | 29,39 | 3 | 19,40 | 2 | - | - |
| Euskadiko Ezkerra (EE) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 36,19 | 3 | 35,77 | 3 | 43,34 | 4 | - | - |
| Legorretako Herri Ekintza (LHE) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 32,77 | 3 |
| Organización Revolucionaria de Trabajadores (ORT) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 20,90 | 2 |
| Euskadiko Partidu Komunista (EPK) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 5,37 | 0 |
Alkateak
Hauek izan dira Legorretako azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[30] | |
| Antonio Amondarain Esnaola[30][31] | 1979 | 1983 | Legorretako Herri Ekintza | |
| Vicente Esnal[31] | 1983 | 1987 | Euskadiko Ezkerra | |
| Ceferino Zunzunegi Aranburu[32] | 1987 | 1991 | Euskadiko Ezkerra | |
| 1991 | 1995 | Euzko Alderdi Jeltzalea | ||
| 1995 | 1996 a | Euzko Alderdi Jeltzalea | ||
| 1996 | 1999 | Euzko Alderdi Jeltzalea | ||
| Xabier Iraola | 1999 | 2003 | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna | |
| Xabier Iraola[33] | 2003 | 2007 | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna | |
| Iñaki Oiarbide[33] | 2007 | 2009 b | Eusko Abertzale Ekintza | |
| Iñaki Oiarbide[33] | 2009 | 2011 | Ez esleituak | |
| Bakartxo Mendez[33] | 2011 | 2015 | Bildu | |
| Zelai Amenabarro Goikoetxea[12][13] | 2015 | 2019 | Euskal Herria Bildu | |
| Zelai Amenabarro Goikoetxea[17][34][18] | 2019 | 2020 c | Euskal Herria Bildu | |
| Garikoitz Maiz[18] | 2020 | Jardunean | Euskal Herria Bildu | |
a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.
b Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu, Eusko Abertzale Ekintzaren hautagai bezala.
c 2020an Zelai Amenabarro alkateak haurdunaldi baja hartu zuen.
Euskara
2016an herritarren %72,26 euskalduna zen.[11]
Legorretako euskara[38] gipuzkeraren[39] aldaera bat da. Zehatzago esanda, sartaldeko gipuzkeran[40] kokatzen den Goierriko euskara[41] da herrikoa. Urolaldeko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, Zegama eta Legazpitik Zaldibia edo Legorretara. Ataungoa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. Abaltzisketak eta Ikaztegietak Tolosaldearekin lotura egiten dute, eta Urretxuk eta Zumarragak, berriz, Goierri eta Urolaldearen artekoa.
Ondasun nabarmenak
- Salbatore eliza (XVI. mendekoa). Ezaugarri gotiko eta barrokoak uztartzen ditu.[42][43]
- San Kruz santutxoa (XVIII. mendea)[44]
- Berostegiko Santa Marina ermita barrokoa (XVI. mendea)[45]
- Santa Ana ermita (XVII. mendea)[46]
- Guadalupeko Amaren ermita (XVII. mendea)[47]
- Zubizarretako zubi zaharra[48]
- Udaletxea eta bertako balkoia, Koldobika Jauregiren eskultura.
- Oriar etxea (XVII. mendea)[49]
- Etxeaundi baserria (XVII. mendea)[50]
- Ola errota (XVI. mendea)[51]
- Torreko zubia[52]
Legorretar ospetsuak
- Juan Oriarrekoa (XVII. mendea), Felipe III.a Espainiakoaren eta Mortarako markesaren idazkaria.
- Patxi Ezkiaga (1943-2018), idazlea.
- Jose Ramon Soroiz (1951-), aktorea.
- Maixabel Lasa (1951-), Eusko Jaurlaritzako Terrorismoaren Biktimei Laguntzeko zuzendaria.
- Juan Mari Jauregi (1951-2000), PSE-EEko militantea. Gipuzkoako Gobernadore Zibila izan zen. ETAk hil egin zuen.
- Jose Maria Garmendia (1952-2007), politikari eta historialaria.
- Fernando Plazaola (1958-), fisikari eta irakaslea.
- Xabier Agirre (1963-), aktorea.
- Asier Zinkunegi (1971-), aktorea, zuzendaria eta ekoizlea.
- Mikel Lasa (1971-), futbolaria.
- Garbiñe Aranburu (1973-), sindikalista.
- Ainhoa Garmendia (1974-), sopranoa.
- Oroitz Jauregi (1974-), historialari eta irakaslea.
- Saioa Garin (1978-), abeslaria.
- Zelai Amenabarro (1985-), politikaria.
- Xabin Fernandez (1985-), kazetaria.
- Aitor Zunzunegi (2000-), atleta.
- Jon Aitor Esnaola (?), trontzalari eta segalaria.
Argazki galeria
1915eko argazkia
Bidarte auzoa
Tren geltokia
Oria ibaia Legorreta zeharkatzen
Santa Marina baseliza
Torreko zubia
Erreferentziak
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa |
Datuak: Q1639412
Multimedia: Legorreta / Q1639412
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Legorreta
