Mocarstwo

Hierarchia mocarstw świata – 4 kategorie (w oparciu m.in. o teorię zmiany siły)^[3]:

• mocarstwo dominujące – posiadające znaczne wpływy globalne oraz we wszystkich dziedzinach stosunków międzynarodowych, mające przewagę nad innymi mocarstwami (hegemonia). W 1944 ten typ państw został określony mianem supermocarstwa w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii^[4]; zaś po 1945 roku rzeczywistymi supermocarstwami pozostały Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, gdyż w praktyce istnienie większej liczby supermocarstw od 2 jest niemożliwe^[5].
  Po 1991 roku jedynym supermocarstwem pozostały Stany Zjednoczone, przez co były określane jako hipermocarstwo.
  Do grona supermocarstw zalicza się obecnie również Chiny^[6] i Indie^[7][8].
• wielkie mocarstwa, mocarstwa ponadregionalne – państwa mające znaczne wpływy polityczne poza własnym regionem i dążące do rozciągnięcia ich na cały świat (globalne aspiracje). Są to mocarstwa które w danym momencie nie są jeszcze w stanie rzucić wyzwania dominującemu mocarstwu, lecz z ich grona wyłoni się potencjalny rywal (ang. challenger) mocarstwa dominującego^[9]. W historii świata taką rolę spełniało 9 państw: Anglia/Wielka Brytania^[10], Francja, Hiszpania, Holandia, Rosja/Związek Radziecki, Stany Zjednoczone, Niemcy i Japonia^[11]. Obecnie w gronie mocarstw tego typu są wymieniane: Rosja, Japonia^[12], Unia Europejska (lub Niemcy)^[13], Indie^[14][15] i Brazylia^[16][17][18].

• regionalne mocarstwa, mocarstwa lokalne, „średnie mocarstwa” – mają znaczenie dominujące w regionie, lecz niewykraczające poza region. Na tej zasadzie klasyfikuje się do tej grupy państwa takie jak: Kanada – w Ameryce Północnej, Indie i Pakistan – w Azji Południowej, Brazylia – w Ameryce Południowej, Meksyk – w Ameryce Środkowej, Włochy – w południowej Europie i basenie Morza śródziemnego, Wielka Brytania – w północnej Europie, RPA, Nigeria – w Afryce, Izrael, Iran, Arabia Saudyjska, Turcja – na Bliskim Wschodzie, Indonezja i Australia – w Azji południowo-wschodniej i Oceanii, Korea Południowa – w Azji Wschodniej^{[19][niewiarygodne źródło?]}.
• małe mocarstwa – państwa niespełniające znaczącej roli w regionie, często rywale aktualnych mocarstw regionalnych, mające jednak potencjał do budowy własnego mocarstwa regionalnego. Wymienia się tu często takie państwa jak: Argentyna, Hiszpania, Chile, Wenezuela, Egipt.

W literaturze przedmiotu spotkać można następujące rozróżnienia między powyższymi kategoriami mocarstw w kolejnych latach:

• mocarstwa światowe (world power) – dominujące nad światem:
  • Portugalskie imperium kolonialne 1498–1580;
  • Hiszpańskie imperium kolonialne 1519–1588;
  • Niderlandy (Holandia): 1609–1688;
  • Imperium brytyjskie 1714–1792 i 1815–1945;
  • Stany Zjednoczone od 1944;
  • Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich: 1943–1991;
  • Chińska Republika Ludowa.
• globalne (wielkie) mocarstwa nowożytne (global power) – o globalnych wpływach^[20]:
  • Portugalskie imperium kolonialne: 1492–1588;
  • Hiszpańskie imperium kolonialne: 1492–1808;
  • Francja: 1494–1815; 1830-;
  • Anglia/Wielka Brytania: od 1588;
  • Niderlandy (Holandia): 1588–1784;
  • Imperium Rosyjskie: 1709–1917 i Federacja Rosyjska od 2013^[21];
  • Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich: 1922–1991;
  • Stany Zjednoczone: od 1865;
  • Niemcy: 1871–1918, 1939-1945; od 1965 (Niemcy Zachodnie);
  • Japonia: 1905–1945, od 1968;
  • Chiny: po 1990.

• nowożytne mocarstwa regionalne (regional power) – dominujące we własnym regionie:
  • Dania: 1397–1648;
  • Hiszpania: 1490–1648;
  • Francja: 1494–1945;
  • Królestwo Polskie/Rzeczpospolita Obojga Narodów: 1410–1696;
  • Anglia/Wielka Brytania: 1540–1945;
  • Austria^[b]: 1515–1918;
  • Niderlandy (Holandia): 1590–1795;
  • Szwecja: 1613–1709;
  • Prusy/Niemcy: 1650–1945;
  • Włochy: 1870–1943^[22];
  • Japonia: od 1875.

Witold Orłowski stosuje powyższe kategorie mocarstw i dowodzi, że w XX w. istniały następujące mocarstwa:

1. supermocarstwa (pow. 20% ogólnego potencjału świata),
2. światowe (powyżej 15% ogólnego potencjału świata): Wielka Brytania; Stany Zjednoczone; Niemcy,
3. wielkie (między 10 a 15%),
4. regionalne (między 5 a 10%)^[23].

Główne mocarstwa świata w latach 1700–2020^[24]

Angielski geograf Peter J. Taylor opisał geopolityczne porządki światowe jako względnie stabilne podziały władzy politycznej w skali globalnej. Uporządkował on państwa świata – i ich „kody geopolityczne” – w trójstopniowej hierarchii^{[potrzebny przypis]}.

• mocarstwa światowe, których kody geopolityczne obejmują cały glob,
• mocarstwa regionalne – definiują swoje interesy szerzej niż własne granice,
• pozostałe państwa – sytuacja lokalna warunkuje niemal całkowicie ich motywy i możliwości działania.

Następnie dokonał periodyzacji XX wieku według porządków geopolitycznych. Przejście od porządku światowego w którym hegemonem była Wielka Brytania nastąpiło w latach 1904–1907. Dezintegracji hegemonii brytyjskiej towarzyszył awans Niemiec i Stanów Zjednoczonych do rangi mocarstw światowych. I i II wojna światowa były wojnami o schedę po Imperium Brytyjskim. Stany Zjednoczone w 1945–1947 stały się hegemonem światowym, lecz wyzwanie rzucił im ZSRR, po czym nastąpiło przejście do geopolitycznego porządku światowej zimnej wojny, który załamał się w latach 1989–1991, kiedy to USA pozostały najpotężniejszym państwem świata^[25].

Amerykański politolog Randall L. Schweller, profesor Uniwersytetu Stanu Ohio, twórca „teorii równowagi interesów” wyróżnił dwie kategorie mocarstw:
1. bieguny (ang. poles) – są to państwa które mają potencjał militarny wyższy od połowy potencjału militarnego najsilniejszego państwa w systemie,
2. mniejsze mocarstwa (ang, Lesser Great Powers)^[26].

Podobny podział przyjęto sporządzając listę głównych mocarstw i pretendentów do hegemonii globalnej w latach 1895–1985^[27].

Najsilniejsze mocarstwa świata

Według kryterium siły państwa Handbook of War Studies Two wyróżnił w 1980 roku, okresy dominacji danego mocarstwa. Jest to państwo które w danym okresie dysponowało najwyższym wskaźnikiem siły opartym o czynniki ekonomiczne, demograficzne i militarne^[28].

• Imperium Osmańskie (1500–1570)
• Hiszpańskie imperium kolonialne (1570–1660)
• Francuskie imperium kolonialne (1660–1760)
• Imperium brytyjskie (1760–1917)
• Stany Zjednoczone (od 1917)

Wielka Szachownica

Zbigniew Brzeziński w swojej koncepcji Wielkiej Szachownicy dzieli mocarstwa działające na obszarze Eurazji na następujące grupy. W roku 1997 sytuacja wyglądała następująco:

1. Stany Zjednoczone – jedyny globalny hegemon.

2. Globalni gracze prowadzący zaangażowaną, aktywną politykę. Należeli do nich – Francja, Niemcy, Rosja, Chiny, Indie.

3. Państwa bardzo ważne, ale mniej aktywne na arenie globalnej (ściśle regionalne): Wielka Brytania, Japonia, Indonezja.

Oprócz tych typów mocarstw zaliczył do grupy też inne ważne państwa określane jako „sworznie geopolityczne” (geopolitical pivots), o których statusie decydują położenie geograficzne oraz zasoby surowców: Turcja i Iran – które również same starają się prowadzić aktywną politykę geostrategiczną, lecz mają ograniczone możliwości, oraz Ukrainę, Azerbejdżan, Koreę Południową.

Przeczytaj również: Siła państwa

Cztery piętra siły globalnej

Podobną jak Coehen typologię zastosował Samuel P. Huntington, według którego w 1999 r. porządek świata wyglądał następująco^[29]:

1. Mocarstwo światowe – USA, zajmujące czołową pozycję we wszystkich dziedzinach (ekonomicznej, wojskowej, dyplomatycznej, ideologicznej, technologicznej i kulturalnej) i jako jedyny kraj mające globalne interesy.

2. Mocarstwa regionalne – dominujące w ważnych strefach, których interesy i możliwości nie mają jednak zasięgu globalnego:

• w Europie – Niemcy i Francja jako „kondominium” – siła przewodząca Unii Europejskiej
• w Eurazji – Rosja
• w Azji Wschodniej – Chiny i Japonia
• w Azji Południowej – Indie
• w Azji Południowo-Wschodniej – Indonezja
• na Bliskim Wschodzie – Izrael, Turcja, Iran
• w Afryce – Nigeria i Południowa Afryka
• w Ameryce Łacińskiej – Brazylia.

3. Drugorzędne mocarstwa regionalne – o mniejszych wpływach, znajdujące się w konflikcie z dominującymi mocarstwami regionalnymi:

• Wielka Brytania wobec niemiecko-francuskiego kondominium
• Ukraina – wobec Rosji
• Japonia i Wietnam wobec Chin
• Korea Południowa wobec Japonii
• Pakistan wobec Indii
• Australia wobec Indonezji
• Arabia Saudyjska naprzeciwko Iranu
• Argentyna wobec Brazylii.

(W Afryce, nie zakwalifikowano żadnego drugorzędnego mocarstwa)

4. Na najniższym poziomie znalazły się wszystkie inne państwa, przy czym niektóre z nich są całkiem ważne, ale w globalnej strukturze mocarstwowej nie odgrywają roli porównywanej z krajami z trzech pierwszych pięter.

Hierarchia pięciu rang

Saul Coehen opisał system międzynarodowy z roku 2003 również jako hierarchię 5 rang państw^[30]:

1. Mocarstwa globalne,

2. Mocarstwa regionalne – o wpływach regionalnych, dzielą się na trzy kategorie:

2.1. wysoka: – możliwość ingerencji poza własnym regionem,

2.2. środkowa: Indonezja, Pakistan, Egipt, Korea Południowa, Tajwan, Meksyk, Wietnam,

2.3. niska: Irak, Polska, Algieria, Tajlandia, Argentyna, Ukraina.

3. Potencjalni rywale mocarstw regionalnych: Arabia Saudyjska, Etiopia, Kuba, Angola, Syria, Chile, Kolumbia, Wenezuela, Libia, Korea Północna, Malezja, Zimbabwe, Wybrzeże Kości Słoniowej, Węgry,

4. Państwa mające wpływ jedynie na bezpośrednich sąsiadów – np. Sudan, Ekwador, Zambia, Maroko, Tunezja,

5. Państwa mające znaczenie marginalne (skupione jedynie na własnych sprawach wewnętrznych) – np. Nepal.

Typologia mocarstw ze względu na zasięg i zakres ich działalności^[31]

• mocarstwa uniwersalne, zdolne do działań w skali globalnej we wszystkich dziedzinach stosunków zewnętrznych, np. USA,
• mocarstwa selektywne, zdolne do działań w skali globalnej w jednej dziedzinie lub regionie. Dzielą się na dwie podkategorie:
  • mocarstwa sektorowe, np. Niemcy, Japonia – znaczenie globalne w dziedzinie gospodarczej,
  • mocarstwa regionalne: Francja, Chiny, Japonia, Brazylia, Meksyk.
• kraje średnie i małe – o znaczeniu co najwyżej lokalnym.

Megaprzestrzenie

Koncepcja „megaprzestrzeni” (ang. megaspaces), zaproponowana została przez Prof. Antoniego Kuklińskiego w ramach cyklu badań nad rozwojem regionalnym i regionalnym porządkiem świata w XXI wieku. Autor koncepcji wskazał na atrybuty obszarów geograficznych pozwalające na definiowanie ich mianem megaprzestrzeni, obejmujące m.in. potencjał demograficzny, gospodarczy, polityczny, naukowy, kulturowy, czy militarny, rozpoznawany wyraźnie w skali globalnej. Funkcję megaprzestrzeni spełniały w 2004 roku: USA, Unia Europejska, Chiny i Indie^[32], do tego grona niektórzy badacze dodają również Rosję i Brazylię^[33][34][35].

Trójpłaszczyznowa szachownica

Joseph Nye – amerykański politolog i pracownik instytucji związanych z polityką międzynarodową opisał relacje międzynarodowe z roku 2010 jako „trójpłaszczyznową szachownicę”^[36]:

1. W wymiarze geostrategicznym główną rolę pełniły Stany Zjednoczone jako supermocarstwo, pozostali to wielkie mocarstwa o aspiracjach globalnych np.: Unia Europejska, Chiny, Rosja, Japonia czy Indie.

2. W wymiarze geoekonomicznym: główną rolę odgrywała triada: Stany Zjednoczone – Unia Europejska – Azja Wschodnia (Chiny i Japonia), pozostali to transnarodowe korporacje lub międzynarodowe instytucje finansowe.

3. „Miękka siła” (soft power) – główną rolę odgrywa triada: Unia Europejska – Japonia – USA, pozostałymi są: transnarodowe korporacje, międzynarodowe instytucje finansowe, ugrupowania religijne oraz organizacje pozarządowe.

Znaczenie Stolicy Apostolskiej

Szczególną rolę – jeśli chodzi o pozycję w stosunkach międzynarodowych w przybliżeniu równą wielkim mocarstwom – odgrywa Stolica Apostolska/Watykan^[37], dzięki międzynarodowemu znaczeniu papieża jako głowy Kościoła Rzymskokatolickiego, a także wpływowej dyplomacji.

Stali członkowie RB ONZ

Na podstawie art. 23 i 27 Karty Narodów Zjednoczonych status mocarstwa przysługuje stałym członkom Rady Bezpieczeństwa ONZ mającym prawo weta:

• Republika Chińska/Chińska Republika Ludowa (według IV konwencji haskiej, CRL okupuje terytorium Republiki Chińskiej, niezależnie od uznania międzynarodowego)
•  Francja
•  Rosja
•  Stany Zjednoczone
•  Wielka Brytania

Jawne zabiegi o uzyskanie podobnego uprzywilejowania prowadzą od lat 90. XX wieku: Niemcy i Japonia, jako państwa przegrane w II wojnie światowej.

G-13

Innym gremium zrzeszającym kraje określane mianem mocarstw jest G8+5, zwana inaczej G-13. W jej skład wchodzą państwa uczestniczące w obradach grupy G8 – 8 najbardziej wpływowych państw świata:

•  Francja
•  Japonia
•  Kanada
•  Niemcy
•  Rosja
•  Stany Zjednoczone
•  Wielka Brytania
•  Włochy

oraz 5 wschodzących potęg gospodarczych:

•  Brazylia
•  Chiny
•  Indie
•  Meksyk
• Republika Południowej Afryki

• supermocarstwo
• imperium kolonialne
• wojna hegemoniczna
• imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce
• Mocarstwa świata. Narodziny – Rozkwit – Upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500–2000
• lista największych imperiów w historii
• ład międzynarodowy

• Wiśniewski Janusz: Mocarstwa współczesnego świata. Problem przywództwa światowego. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2008.
• Mocarstwa świata. Narodziny – Rozkwit – Upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500–2000

• Lista mocarstw globalnych i regionalnych – The great powers and global struggle, 1490–1990. 28
• Ching Lung-Chang: A Measure of National Power – „Pomiar potęgi narodowej”
• What is a great power?
• Randall L. Schweller: Deadly Imbalances Tripolarity and Hitler’s Strategy of World Conquest. Columbia University Press 1998
• Empires in world history, 2010.