Арпа

Арпа (Hordeum vulgare) – Кыяклылар гаиләлеге, Hordeum ыругыннан үләнчел үсемлек.

Арпа
Кыскача исем	H. vulgare
Халыкара фәнни исем	Hordeum vulgare L., 1753[1]
Таксономик ранг	төр[1]
Югарырак таксон	Арпа[1]
Таксонның халык атамасы	haidd chwerhesog[2], common barley[3], κριθάρι, Cebada, Ohra, pelto-ohra, Bere, Ječam, árpa, négysoros árpa, takarmányárpa, オオムギ, Јачмен, jęczmień, Ячмень обыкновенный, Ječmen, 大麥[4], 二棱大麥[4], Gerst[5], ječmen obecný[6], Gerste, 大麦[7][8], 大麦[9][10][11][…], 麦芽[10], 大麦苗[10], 大麦秸[10], cebada[12], ječmen һәм seksradsbygg[13]
Җимеш төре	бөртекчә[d]
Нәрсәнең чыганагы	Hordei Fructus Germinatus[d][14], ячмень[d], barley bran[d] һәм Q15789710?
Нинди вики-проектка керә	ВикиПроект Инвазив биология[d]
Ареал таксона	Кытай[11][15], Фуҗиян[d][16], Тибетский автономный район[d][17] һәм Гуандун[d][18]
Ссылка на авторов таксона	L.[19]
GRIN URL	npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=317403[20]
Геном төзелеше URL-ы	plants.ensembl.org/Hordeum_vulgare[21], plants.ensembl.org/Hordeum_vulgare_goldenpromise[21] һәм plants.ensembl.org/Hordeum_vulgare_TRITEX[21]
Арпа Викиҗыентыкта

Бик борынгы авыл хуҗалыгы культурасы. Арпа орлыгы ярма, сыра һәм фураж өчен файдаланыла. Иртә өлгерүчән сабан һәм уҗым үсемлеге. Башакчыклары бер чәчәкле, алар башак күчәренең һәр буынында өчәрләп урнаша. Кылчыклары озын. Үзеннән серкәләнүче үсемлек. Арпа – бөртеклеләр арасында иң тиз өлгерә торган культура, шуңа күрә аны Ерак Көньякта һәм биек тауларда үстерергә мөмкин.^[22]

Арпаның ике төре: ике рәтле арпа (H. distichon) һәм гади (дүрт-рәтле) арпа (H. vulgare) игелә. Беренче төрнең һәр төркемендә уртанчы башакчык кына уңдырышлы, калганнары редукцияләшкән. Икенче төрнең барлык башакчыкларында да бөртекчеләр барлыкка килә.

Арпа бөртегеннән он, ярдырмаган һәм ярдырган арпа ярмасы ясыйлар, каһвә суррогаты әзерлиләр. Орлыгыннан сыра кайнатканда сосла алалар. Арпа шулай ук мөһим терлек азыгы. Озын кылчыклы арпа (H. jubatum) – декоратив үсемлек.^[22]

Арпа төрләренең һәркайсы, үз чиратында, башакның тыгызлыгы (кабыклы һәм ялангач бөртекле), башак төсе һ.б. билгеләре буенча җыелма төркемнәргә бүленә. Арпа әһәмиятле терлек азыгы, ашамлык һәм техник культура. Арпа югары азык сыйфатларына ия һәм концентрацияләнгән азык буларак киң кулланыла. Энергетик туклыклылыгы буенча арпа солыны уза. Арпа оны икмәк пешерү сәнәгатендә бодай һәм арыш онына өстәмә буларак кулланыла. Арпа бөртеге ярма ярдыруда киң кулланыла. Сыра кайнату сәнәгате өчен төп чимал чыганагы булып санала. Сыра кайнату өчен үстерелгән арпаның сыйфаты үстерү, җыйганнан соңгы эшкәртү һәм аннан соңгы саклау шартларына бәйле. Бөртекнең составы туфрак-климат һәм агротехник шартларга туры китереп үстерелгән аерым сортлардан алынырга һәм аерылып торырга тиеш. ТРда арпа төп ашлык-фураж культурасы буларак үстерелә, чәчүлек мәйданы 381,4 мең га тәшкил итә, гектарыннан 34,3 ц уңыш алына (2005). ТРда чәчәргә рөхсәт ителгән сортлар: «Московский 2» (1984), «Нутанс 778» (1988), «Эльф» (1997), «Рәхәт» (1998), «Раушан» (1988), «Нур» (2002). Корткычлары – швед һәм гессен чебеннәре, яшелкүз, чыбык личинка, кандала-ташбакалар; авырулары – тузанлы һәм каты кисәү гөмбәләре, сабак һәм арпа күгәреге, ончыл чык һ.б. ТРда нигездә сабан арпасы үстерелә.