Qirgʻiz tili
Qirgʻiz tili (кыргыз тили, قىرعىز تئلى) Qirgʻizistonda davlat tili, turkiy til (qipchoq tili guruhiga mansub). Qirgʻiz tilida 5 million kishi muloqot qiladi, koʻpchiligi Qirg'iziston hududida istiqomat qiladigan etnik qirgʻizlardir.
| Qirgʻiz tili | |
|---|---|
 | |
| Milliy nomi | Кыргыз тили, قىرعىز تئلى |
| Mamlakatlar | Qirg'iziston |
| Rasmiylik holati |  Qirgʻiziston |
| Soʻzlashuvchilarning umumiy soni | 6008382 (2016) |
| Turkumlanishi | |
| Turkum | Yevroosiyo tillari |
| Til oilasi | |
| Alifbosi | kirill, arab |
| Til kodlari | |
| ISO 639-1 | ky |
| ISO 639-2 | kir |
| ISO 639-3 | kir |
Qirgʻiz tili — turkiy tillarning qirgʻiz-qipchoq guruhiga mansub tillardan, Qirgʻiziston Respublikasining davlat tili. Asosan, Qirgʻi-zistonda, shuningdek. Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston, Xitoy, Afgʻoniston, Rossiya Federatsiyasi, Pokiston va boshqa Hududlarda tarqalgan. Qirgʻiz tilida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 2,5 mln. kishidan, Qirgʻizistonning oʻzida 2 mln. 330 ming kishidan ortiqroq (oʻtgan asrning 90-yillari oʻrtalari). Qirgʻiz tili 2 ta: shim. va jan. lahja guruhlariga boʻlinib, bu lahjalar, asosan, fonetika va leksika sohalarida oʻzaro farqlanadi; ayni jihatlari bilan boshqa turkiy tillardan ham ajralib turadi. Janubiy lahjaga oʻzbek tilining taʼsiri kuchli.
Ql.ning fonetik xususiyatlari: 8 ta qisqa unli fonemaga qarama-qarshi 8 ta choʻziq unlining mavjudligi, singarmonizmning izchil saqlanishi. soʻz boshida j (jon soʻzidagi) undoshining (boshqa turkiy tillardi y yoki j) qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilari boshqa turkiy tillardagiga oʻxshash. Singarmonizm mavjudligi tufayli affikslarning fonetik variantlari koʻp. Qirgʻiz adabiy tili shim. lahja asosida shakllangan boʻlib, uning leksikasida sof qirgʻizcha va turkiy soʻzlar qatlamidan tashqari moʻgʻul, rus, arab va eroniy tillardan oʻzlashgan soʻzlar ham mavjud.
Qirgʻiz milliy yozuvi dastlab, 1924-yilda arab alifbosi asosida, 1926-yildan lotin grafikasi asosida yaratilgan; 1940-yildan esa rus grafikasi asosidagi qirgʻiz yozuvi joriy etilgan.
Ad. Yunusaliyev B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959; Batmanov I.A., Sovremenniy kirgizskiy yazik, vip. 1, Frunze, 1963; Baskakov N. A.. Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2-izd., M., 1969; Kirgizsko-russkiy slovar (sost. K.K.Yudaxin), M„ 1965.
Qirgʻiz tili 1924—1927-yillarda arab alifbosida asosida yozilgan. 1927—1941-yillarda esa lotin alifbosiga asoslangan. 1935-yillarda qirgʻiz tilining alifbosini kirill alifbosiga oʻtkazish haqida birmuncha muzokarakar boʻlgan va 1941 yidan kirill alifbosiga oʻtgan.
Tarixi
Alifbosi
Qirg'iz alifbosi
| Кириллица алфавити | Аты | Араб алфавити[1] | Латын алфавити | Латын алфавити (1928—1940) | IPA |
| А а | а | ا | A a | A a | /ɑ/ |
| Б б | бе | ب | B b | B в | /b/, [w], [v] |
| В в | ве | ۋ | V v | V v | /v/ |
| Г г (Ғ ғ) | ге | گ ع* | G g | G g, Ƣ ƣ | /ɡ/ [ʁ] |
| Д д | де | د | D d | D d | /d/ |
| Е е | e | ه | E e | E e | /je/, /e/ |
| Ё ё | ё | يو | Yo yo | Yo yo | /jo/ |
| Ж ж | же | ج | J j | Ç ç (Ƶ ƶ 1938-1940) | /dʒ/ |
| З з | зе | ز | Z z | Z z | /z/ |
| И и | и | ى | İ i | I i | /i/ |
| Й й | ий | ي | Y y | J j | /j/ |
| К к (Қ қ) | кa | ك ق* | K k | K k, Q q | /k/, [q], [χ] |
| Л л | эл | ل | L l | L l | /l/ |
| М м | эм | م | M m | M m | /m/ |
| Н н | эн | ن | N n | N n | /n/ |
| Ң ң | ың | ڭ | Ñ ñ | Ŋ ŋ | /ŋ/ |
| О о | о | و | O o | O o | /o/ |
| Ө ө | ө | ۅ | Ö ö | Ɵ ɵ | /ø/ |
| П п | пe | پ | P p | P p | /p/ |
| Р р | эр | ر | R r | R r | /r/ |
| С с | эс | س | S s | S s | /s/ |
| Т т | те | ت | T t | T t | /t/ |
| У у | у | ۇ | U u | U u | /u/ |
| Ү ү | ү | ۉ | Ü ü | Y y | /y/ |
| Ф ф | эф | ف | F f | F f | /f/ |
| Х х | ха | ح | H h | X x (H h 1928-1938) | [χ] /k/ |
| Ц ц | це | تس | C c | Ts ts | /ts/ |
| Ч ч | че | چ | Ç ç | C c | /tʃ |
| Ш ш | ша | ش | Ş ş | Ş ş | /ʃ/ |
| Щ щ | ща | - | Şç şç | Şc şc | /ʃtʃ/, /ʃː/ |
| Ъ ъ | ажыратуу белгиси | - | - | - | - |
| Ы ы | ы | ى | İ i | Ь ь | /ɯ/ |
| Ь ь | ичкертүү белгиси | - | - | - | - |
| Э э | э | ه | É é | E e | /e/ |
| Ю ю | ю | يۋ | Yu yu | Yu yu | /ju/, /jy/ |
| Я я | я | يا | Ya ya | Ya ya | /ja/, /jɑ/ |
- К ك + а, о, у, ы => ق
- Г گ + а, о, у, ы => ع
O'rhun Enasoy alifbosi
| Колдонуу | Тамгалар | Транслитерация жана транскрипция | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| үндүүлөр |  | A | /a/, /e/ | |||||
 | I | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
 | O | /u/, /o/, /w/ | ||||||
 | U | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| үнсүздөр | тіркесуі | үндүүлөр менен: (¹) — жуан, (²) — жіңішке ретімен |  |  | B¹ | /b/ | B² | /b/ |
 |  | D¹ | /d/ | D² | /d/ | |||
 |  | G¹ | /g/ | G² | /g/ | |||
 |  | L¹ | /l/ | L² | /l/ | |||
 |  | N¹ | /n/ | N² | /n/ | |||
 |  | R¹ | /r/ | R² | /r/ | |||
 |  | S¹ | /s/ | S² | /s/ | |||
 |  | T¹ | /t/ | T² | /t/ | |||
 |  | Y¹ | /ʤ/ | Y² | /ʤ/ | |||
| тек (¹) — Q тек (²) — K |  |  | Q | /q/ | K | /k/ | ||
| бардык үндүүлөр менен |  | -Ç | /ʧ/ | |||||
 | -M | /m/ | ||||||
 | -P | /p/ | ||||||
 | -Ş | /ʃ/ | ||||||
 | -Z | /z/ | ||||||
 | -NG | /ŋ/ | ||||||
| тіркелімдер | + үндүү |  | IÇ, ÇI, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
 | IQ, QI, Q | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 |  | OQ, UQ, QO, QU, Q | /oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/ | ÖK, ÜK, KÖ, KÜ, K | /øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/ | |||
| + үнсүз |  | -NÇ | /nʧ/ | |||||
 | -NY | /nʤ/ | ||||||
 | -LT | /lt/, /ld/ | ||||||
 | -NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| сөзбөлүү тамгасы |  | жок | ||||||
| (-) — тек сөз аягында | ||||||||
Yoqut, qirgʻiz va hozirgi zamon turk tilidagi soʻzlarning oʻxshashligi
| Турк тили | Қирғиз тили | Ёқут тили |
| yıl | жыл | сыл |
| yağmur | жамгыр | самыыр |
| yaka | жака | саҕа |
| yalamak | жалоо | салаа |
| yaş | жаш | саас |
| yaştaş | жашташ | саастас |
| yat | жат | сыт |
| yedi | жети | сэттэ |
| yel | жел | сиэл |
| yeni | жаңы | саҥа |
| yeniden | жаңыдан | саҥаттан |
| yer | жер | сир |
| yumak | жуу | сууй |
| yıldız | жылдыз | сулус |
| yirmi | жыйырма | сүүрбэ |
| yok | жок | суох |
| yol | жол | суол |
| yumurta | жумуртка | сымыыт |
| yumuşak | жумшак | сымнаҕас |
| yüz | жүз | сүүс |
Kelishiklar
Qirgʻiz tilida 6 ta kelishik bor.
| Kelishiklar | Kelishik koʻrsatkichlari | Kelishik savollari | Misollar | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Атооч жөндөмө | — | Ким? Эмне? (Ким? Нима?) || АдамИт(ОдамИт) | |
| 2 | Илик жөндөмө | -нын, -нин, -нун, -нүн, -дын, -дин, -дун, -дүн, -тын, -тин, -тун, -түн | Кимдин? Эмненин? (Кимнинг? Ниманинг?) || АдамдынИттин(ОдамнингИтнинг) | |
| 3 | Барыш жөндөмө | -га, -ге, -го, -гө, -ка, -ке, -ко, -кө, -а,-е, -о, -ө, -на, -не | Кимге? Эмнеге? (Кимга? Нимага?) || АдамгаИтке(ОдамгаИтга) | |
| 4 | Табыш жөндөмө | -ны, -ни, -ну, -нү, -ды, -ди, -ду, -дү, -ты, -ти, -ту, -тү | Кимди? Эмнени? (Кимни? Нимани?) || АдамдыИтти(ОдамниИтни) | |
| 5 | Жатыш жөндөмө | -да, -де, -до, -дө, -та, -те, -то, -тө | Кимде? Эмнеде? (Кимда? Нимада?) || АдамдаИтте(ОдамдаИтда) | |
| 6 | Чыгыш жөндөмө | -дан, -ден, -дон, -дөн, -тан, -тен, -тон, -төн | Кимден? Эмнеден? (Кимдан? Нимадан?) || АдамданИттен(ОдамданИтдан) |