Amilotx urdin

Linnaeusek 1758an Systema naturae bere liburuan hegaztia sailkatu zuenean Parus caeruleus izendatu zuen^[1]

Aditu gehienek Cyanistes Parusen azpigenerotzat jotzen badute ere, Erresuma Batuko Ornitologoen Elkarteak genero ezberdinentzat jotzen du. Iritzi hau citokromo b mtDNAren sekuentzia-analisian oinarrituta dago, azken ikerketen arabera, Cyanistes ez da bakarrik ezberdina baizik eta Parus generotik urrun^[2].

Azpiespezieak

Amilotx urdinaren sistematika nahaspilatsu eta aldakorra da. Gutxienez baditu bederatzi azpiespezie ezagun:

• Cyanistes caeruleus caeruleus (Linnaeus, 1758), azpiespezie nagusia, Europa kontinentalean bizi dena, iparraldeko Iberiar penintsula eta Siziliatik iparraldeko Turkia eta Uraletara hedatuta dagoena.
• Cyanistes caeruleus obscurus (Prazák, 1894), Irlanda, Britainia Handia eta Anglo-normandiar uharteetan bizi dena.
• Cyanistes caeruleus ogilastrae (Hartert, 1905), Iberiar penintsulako hegoaldean, Korsikan eta Sardinian bizi dena.
• Cyanistes caeruleus balearicus (von Jordans, 1913), Mallorcan bizi dena.
• Cyanistes caeruleus calamensis (Parrot, 1908), hegoaldeko Grezian, Peloponeson, Zikladetan, Kretan eta Rodasen bizi dena.
• Cyanistes caeruleus orientalis (Zarudny & Loudon, 1905), hegoaldeko europar Errusian bizi dena (Volgatik erdialdeko eta hegoaldeko Uraletara)
• Cyanistes caeruleus satunini (Zarudny, 1908), Krimean, Kaukason, Transkaukasian, ipar-mendebaldeko Irann eta ekialdeko Turkian bizi dena.
• Cyanistes caeruleus raddei (Zarudny, 1908), iparraldeko Iranen bizi dena.
• Cyanistes caeruleus persicus (Blanford, 1873), Zagros mendietan bizi dena.

Kanarietako eta ipar-mendebaldeko Afrikako, iparraldeko Marokotik iparraldeko Libiaraino, azpiespezie tradizionalak, teneriffae eta ultramarinus hain zuzen ere, beste espezieak osatzen dute. Badaude espezie hauek sailkatzeko eta bereizteko zenbait ikerketa^[3][4]:

• Afrokanariar amilotx urdina edo Itsasoz haraindiko amilotxa (Parus ultramarinus, Bonaparte, 1841), (La Palman, Hierron, Fuerteventuran, Lanzaroten eta ipar-mendebaldeko Afrikan bizi dena, 2010ean espezie bilakatu zen.
• Kanarietako amilotx urdina (Parus teneriffae, Lesson, 1831), Tenerifen, Gomeran eta Kanaria Handian bizi dena.

Afrokanariarrak hiruzpalau azpiespezie ditu (palmensis, ombriosus and ultramarinus/degener), Kanarietakoak, berriz, P. t. teneriffae nagusia eta izengabeko beste bat Kanaria Handian^[5]

Mendebaldeko Errusian amilotx urdin eta Cyanistes cyanus hegaztiren artean hibridoak ohikoak dira, Cyanistes × pleskei izen zientifikoa dutenak.

Txori txikia da, paseriforme txikien tamainakoa. 62-70 mm-ko hego-zabalera dute, eta 9-12 gramo bitarteko pisua. Tamainaren eta itxuraren aldetik, ez dute dimorfismo sexual nabarmenik. Burua zuria da, eta buruaren gainean -txapel modura- orban urdina izaten dute. Mokotik buruaren atzealdera, begietatik igaroaz, antifaz urdin iluna dute, eta orban hori kokoteko lumaje urdinarekin batzen da. Bizkarraldeko lumaje berde-arrea da, eta hegoak eta buztanaren goialdea urdina dira. Bularraldea eta buztanaren azpialdea, berriz, horiak dira. Paparraren erdian orban urdin iluna ageri ohi da zenbaitetan. Mokoa beltza da, eta hankak urdinxkak.

Amilotx urdinaren hanka bereziek zuhaitzetan hainbat postura hartzeko gaitasuna ematen dio; izan ere, hankak okertzeko gaitasuna du^[6]. Adarren gainean tente zein buruz behera jarri daiteke, eta horrek, malgutasun handia ematen dio elikagaiak bilatzerako orduan.

Erregio paleartikoko mendebaldean aurki daitekeen espeziea da, Britainiar uharteetatik Ural mendikateraino, eta Iberiar penintsula hegoaldetik Iraneraino^[7]. Mitokondriako DNAren azterketek adierazi dutenez, azken glaziazioan espeziearen banaketa Iberiar penintsulara eta Balkanetara mugatu zen, eta bertatik birkolonizatu zituen egun duen banaketa-eremua osatzen duten lurrak^[8][9].

Euskal Herrian ia lurralde guztian aurki daiteke, nahiz eta, basozalea denez, Erribera inguruan oso urria den.

Baso irekiak atsegin dituen espeziea da, angioak eta parkeak, esaterako. Koniferen basoak, aldiz, baztertu egin ohi ditu^[10]. Zuhaitzen adaburuen goiko aldeak erabili ohi ditu.

Euskal Herriko populazioak sedentarioak dira, eta mendiko populazioak besterik ez dute lurraldea aldatzen urte sasoiaren arabera. Hala ere, iparraldetik etorritako aleak ikusi izan dira gure lurraldean^[11][12][13]. Iberiar penintsulako iparraldean Europa erdialdetik eta Eskandinaviatik iritsitako amilotx urdinak harrapatu izan dira^[14].

Espezie lurraldekoi eta monogamoa da, nahiz eta poliginia kasu dezente ezagutzen diren. Belgikan arren %20 inguru eme bat baino gehiagorekin parekatzen da urtean. Datu hori habitataren kalitatearen eta elikagaiaren eskuragarritasunaren arabera aldatzen da ^[15]. Belgikan aztertu zen populazioan parekamenduen %10 bikotekide ez den beste amilotx batekin gertatu zen, eta jaio ziren txiten %11 ez ziren usteko aitaren semeak.

Joera trogloditak dituen espeziea da, eta edozein motako barrunbetan egiten du habia: zuhaitzetako zuloetan, arroken artean, hormetan... Malgutasun horren ondorioz, hainbat habitat eraldatutara moldatzea lortu du. Habia emeak egin ohi du, eta 6-7 cm inguruko diametroa izaten du.

Amilotx urdinaren ugal biologia, gizakiak ezarritako gordelekuak erabiltzeko duen zaletasuna dela medio, oso aztertua izan da, eta hegaztien artean hobekien ezagutzen denetariko bat da. Europa erdialdean eta iparraldean XX. mende erdialdetik hona lan ugari egin dira gai horren inguruan. Hala ere, populazio guztiz naturalen oso datu gutxi daude.

Ugal sasoiaren hasiera fotoperiodoak^[16] eta tenperaturak baldintzatzen dute. Ondorioz, altueraren eta latitudearen arabera, ugal sasoia momentu ezberdinean hasten da^{[17] [18]}. Fotoperiodoa eta tenperatura elikagai-eskuragarritasunarekin estuki lortutako faktoreak dira, eta amilotx urdinen ugal sasoia elikagai-eskuragarritasun handia dagoen momentura doitu ohi da.

Errunaldia apirilaren amaieran gertatu ohi da^[17]. Eguneko arrautza bana jarri ohi dute, egunaren hasieran, normalean, eta batez beste 10 arrautza jartzen dituzte -beste edozein paseriformek baino gehiago-. Arrautzak azpieliptikoak dira, kolore zurikoak, eta hainbat orban arre-gorrixka izaten dituzte. Batez besteko tamaina 15 x 12 mm-koa da, eta arrautza guztien artean emearen pisuaren %150 lor dezakete. Urtearen arabera, zenbait populaziotan errunaldia asko atzeratzen da, eta batzuetan eztei osteko lumaldaketarekin gainjartzen da. Kasu horretan, amilotxek energia kumeen zaintzan edo mudan kontzentratu erabaki behar izaten dute^[19]. Inkubazioaren erantzulea emea izan ohi da, eta denbora-tarte horretan arra arduratzen da emea elikatzeaz.

Txitek 16-20 egunera irteten dira habiatik, baina ezezaguna da zenbat denbora luzatzen den gurasoen zaintza.

Intsektuz eta armiarmaz elikatzen da nagusiki, nahiz eta fruituak eta haziak oso ohikoak diren ugal sasoitik kanpo^[14]. Dietaren oinarria koleopteroek osatzen dute, eta urte guztian jaten dituzte, nahiz eta neguan kontsumoa nabarmen jaisten den^[20].

Normalean, zuhaitzen adaburuetan elikatzen dira, hostoen edo kimuen gainean^[21], 5 metroko altueratik gora.

Neguan, maiz, beste espezie batzuekin taldekatzen da; kaskabeltz handia (Parus major) eta amilotx mottoduna (Lophophanes cristatus), esate baterako. Talde-estrategia horien bitartez, harraparien aurrean babes handiagoa lortzen dute, eta baita zaintza handitu ere.

Amilotx urdinaren harrapari nagusiak urubia (Strix aluco) eta hontz ertaina (Asio otus) dira.

Orokorrean kontserbazio egoera ona duen espeziea da. Espainiar estatuan interes bereziko espezietzat katalogaturik dago.

• Antton Alberdi Estibaritzen artikulua Euskalnatura.net webgunean, Creative Commones by sa lizentziapean argitaratua