Modraszka zwyczajna

Opisana została po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego przez Karola Linneusza w 1758 roku w 10. edycji Systema Naturae, pod nazwą Parus caeruelus. Została ona więc zaliczona do rodzaju Parus, podobnie jak wówczas wszystkie inne sikory^[5]. Obecnie do tego rodzaju zalicza się jedynie 3 lub 4 gatunki, w tym bogatkę^[4][6]. Modraszkę umieszcza się w odrębnym rodzaju Cyanistes, do którego należą jeszcze dwa gatunki z rodziny sikor, z czego do Polski zalatuje jedynie gniazdująca na wschodzie Europy sikora lazurowa (Cyanistes cyanus), którą w Polsce odnotowano około 36 razy. Jest ona tak blisko spokrewniona z modraszką, że może tworzyć z nią mieszańce międzygatunkowe (stwierdzane także w Polsce), opisywane niegdyś jako osobny gatunek, pod nazwą Parus pleskii^[7]. Spokrewniona jest także z modraszką kanaryjską (Cyanistes teneriffae), dawniej uznawano je za przedstawicieli tego samego gatunku^[2][6].

Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) wyróżnia obecnie 9 podgatunków C. caeruleus^[2][6]:

• C. caeruleus obscurus – Wyspy Brytyjskie.
• C. caeruleus caeruleus – północna, środkowa i wschodnia Europa do zachodniej i północnej Anatolii.
• C. caeruleus balearicus – Majorka.
• C. caeruleus ogliastrae – Półwysep Iberyjski, Korsyka i Sardynia.
• C. caeruleus calamensis – południowa Grecja, Cyklady, Kreta i Rodos.
• C. caeruleus orientalis – południowo-wschodnia europejska część Rosji.
• C. caeruleus satunini – Półwysep Krymski, Kaukaz, wschodnia Turcja i północno-zachodni Iran.
• C. caeruleus raddei – północny Iran.
• C. caeruleus persicus – południowo-zachodni Iran.

Etymologia nazwy

Epitet gatunkowy caeruleus pochodzi z łaciny i oznacza niebieską barwę czapeczki na głowie dorosłych przedstawicieli tego gatunku^[8]. Do tej barwy nawiązuje również jej polska nazwa – „sikora modra”. Druga nazwa, „modraszka” jest po prostu zdrobnieniem od „sikory modrej”. Samo słowo „sikora” pochodzi natomiast ze staropolskiego słowa sikor, oznaczającego zator na cieku wodnym^[9]. Nazwa rodzaju, do którego niegdyś zaliczano modraszkę – Parus – pochodzi od łacińskich słów parvus – mały i mus – mysz (mała mysz) i oznacza małego, szybko poruszającego się ptaka. Stąd niemiecka nazwa sikor – meise – również nawiązująca do myszy^[8].

Zamieszkuje Europę poza jej północnymi i północno-wschodnimi obrzeżami (nie występuje w północnej Skandynawii i północnym wschodzie europejskiej części Rosji^[10]), Azję Mniejszą, Kaukaz i Iran. W większości miejsc, gdzie występuje, prowadzi życie osiadłe lub koczujące i tylko populacje z północnej i północno-wschodniej Europy regularnie migrują na południe (czasem ich przeloty mają charakter inwazji). Liczebność populacji europejskiej to 16–21 mln par^[10].

W Polsce jest to liczny ptak lęgowy^[11][10], występujący na całym niżowym obszarze kraju. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 krajowa populacja modraszki liczyła między 1 527 000 a 1 914 000 par lęgowych^[12]. Trend liczebności w okresie 2000–2016 uznano za umiarkowanie wzrostowy, choć liczebność wykazywała silne fluktuacje w kolejnych latach^[13]. Większość populacji zimuje (zwłaszcza na zachodzie kraju), ale część osobników odlatuje do południowej Francji (na ich miejsce przybywają ptaki z Półwyspu Skandynawskiego)^[14]. Przeloty w marcu–kwietniu i wrześniu–październiku^[15].

Cechy gatunku

Żółty spód ciała i biała głowa z niebieską czapeczką są cechami rozpoznawczymi tego gatunku. Wśród podgatunków występują różnice w wielkości i odcieniach barw. Ptaki na wschodzie są jaśniejsze od pozostałych^[16].

Ubarwienie z dominującym żółtym i niebieskim kolorem (jedyny mały ptak Europy o takim upierzeniu, podobnie wygląda tylko sikora lazurowa, która jest biało-niebieska). Jest mniejsza od wróbla. Obie płcie ubarwione prawie jednakowo i zbliżonej wielkości, choć samiec w okresie marzec-czerwiec ma skrzydła i ogon intensywniej zabarwiony od samicy^[16]. Wierzch głowy niebieski, biało obrzeżony. Policzki białe. Czarny podbródek przedłuża się w czarne linie na bokach głowy, które łączą się, tworząc obrożę. Czarny wąski pasek oczny sięga od dzioba aż na tył głowy. Na karku jasna plamka. Skrzydła i ogon niebieskie, u nasady lotek biały pas. Grzbiet oliwkowozielony, cały spód ciała żółty z czarną, podłużną plamą pośrodku. Dziób jest czarny, tęczówki oczu są ciemnobrązowe, a nogi szaroniebieskie. Niekiedy krzyżuje się z sikorą lazurową – takie mieszańce wyglądają jak lazurowa, ale mają niebieską czapeczkę^[14]. Czasami mieszańce wyglądają jak modraszka, ale mają białawy spód i zielononiebieski wierzch^[16]. Młode w szacie juwenalnej mają mniej wyraźne barwy, jakby matowe, bardziej zielonkawe w porównaniu z niebieskim odcieniem u dorosłych, a policzki są żółtawe. Ptaki w pierwszym roku swojego życia przypominają dorosłe, ale zachowują zielonkawe pokrywy naskrzydłowe z szaty juv. do maja/czerwca następnego roku^[16]. Dziób cienki, ale ostry i dość silny^[10][14][17].

Mimo iż człowiek widzi modraszkę w niebiesko-żółtych barwach, to same ptaki widzą siebie inaczej. Samiec jest dla samicy jaskrawo nadfioletowy. Pióra samicy odbijają dużo mniej nadfioletu. Ponadto stwierdzono, że osobniki w 1. zimie odbijają mniej nadfioletu niż dorosłe. Sikory widzą zarówno widzialny dla człowieka zakres fal elektromagnetycznych, jak i odcienie nadfioletu^[18][19].

Zachowanie

Mało płochliwa, nie kryje się przed człowiekiem^[15]. Bywa agresywna wobec osobników swojego gatunku^[18]. Jest bardzo ruchliwa – zwinnie porusza się, skacząc pomiędzy cienkimi gałązkami, często wisząc brzuchem do góry^[20][10]. Gdy wędruje lub zimą skupia się w stada, które mogą liczyć do kilkuset osobników. Można ją wtedy spotkać w grupach mieszanych obok innych sikor – razem szukają pokarmu i ostrzegają się przed drapieżnikami^[20]. Zostające na zimę modraszki często nocują w budkach lęgowych^[22].

Lot

Lot modraszki jest powolny z wyraźną, krótką falistością. Skrzydła krótkie i okrągłe^[16].

Głos

Ostrzega inne osobniki cerretet. Jej trel ma dzwoniące brzmienie. Głos wabiący to tsii tsii^[23], sit, tgi, tgi, cicide cerrr ceretet, natomiast śpiew dodatkowo z końcówką cicicij-jurr^[17], opisywany też jako wysokie cici i jasny trel tirrr, głos porozumiewawczy coretetet^[10].

Modraszki zwykle żyją do 3 lat, ale potwierdzony rekord to 11 lat i 7 miesięcy^[24].

Zasiedla ona wszystkie typy lasów, trzcinowiska oraz wszelkie zadrzewienia, w tym śródpolne^[16]. Spotykana jest także blisko człowieka, np. w miastach, na wsiach, parkach, sadach, alejach, skwerach i dolinach większych rzek oraz w ogrodach^{[17][20][14][16]}. Tam znajduje miejsce na gniazdo i wystarczającą ilość pokarmu.

Okres lęgowy

Wyprowadza 1–2 lęgi w roku^[10]. Tworzone pary zwykle są monogamiczne, choć może się zdarzyć kopulacja poza parą^[25]. Niektóre pary mogą pozostać ze sobą w następnych sezonach lęgowych, pozostałe kojarzą się z innym partnerem^[20].

W kwietniu samica z niewielką lub żadną pomocą samca buduje gniazdo w skrzynce lęgowej typu A1 mającą średnicę otworu 26–27 mm (przy większym może być wygoniona, np. przez preferujące większą średnicę bogatki^[26][15]), dziupli bądź innym miejscu^[22]. Zajmuje jej to zwykle jeden lub dwa tygodnie, ale może być zbudowane w kilka dni^[22]. Zbudowane jest z mchu, liści i suchych traw, natomiast wysłane jest wełną, włosami, piórami, sierścią^[20].

Od połowy kwietnia do maja składa 6–12, a bardzo rzadko 16 białych jaj z czerwonymi kropkami, długość jaja wynosi od 14 do 18 mm, natomiast szerokość do 13,5 mm^{[10][17][20][22]}. Znosi jedno jajo dziennie, zwykle z samego rana^[22]. W większości lęgów jaj w gnieździe jest od 8 do 12^[22]. Jaja zaczynają być wysiadywane na dzień przed skończeniem znoszenia jaj od połowy maja przez ok. 12–16 dni przez samicę^[20]. W tym czasie samica wyrywa z brzucha pióra, aby lepiej ogrzewać jaja^[22]. Samiec podczas okresu wysiadywania dostarcza samicy pożywienie. Niedługo potem z jaj wykluwają się nagie, ślepe pisklęta, będące ogrzewane przez samicę. Ich dieta w większości składa się z gąsienic (ok. 60–70%), resztę stanowią muchówki, pająki (np. bokochody i ślizguny) i inne owady. Pająki stanowią główne źródło pokarmu piskląt w początkowych etapach opieki nad nimi (głównie ze względu na mniejszą zawartość chityny i łatwiejsze trawienie ich)^[27]. Młode modraszki są zwykle karmione młodszymi i mniejszymi gąsienicami, co powoduje, że bogatki w okolicy, mające pisklęta, mogą mieć większy problem z ich wykarmieniem (bogatka preferuje większe gąsienice)^[27]. Liczba potomstwa jest tak duża, że wykarmienie młodych wymaga od obu rodziców dużego wysiłku. Młode w szacie juwenalnej opuszczają gniazdo w początku czerwca po 16–22 dniach od wyklucia^[10][20][22]. Silnie rozwinięty instynkt macierzyński sprawia jednak, że dorosłe przynoszą młodym pokarm tydzień, a nawet dwa tygodnie po wyjściu z gniazda. Dla młodych okres ten jest niebezpieczny.

Żywi się owadami^[10] (od jaj po imago^[17]), pająkami, komarami, mszycami i innymi drobnymi bezkręgowcami^[28][20][15]. Wiosną oprócz pokarmu mięsnego żywi się również nektarem kwiatowym i sokami drzew^[29]. Jesienią i zimą udział roślinnego pożywienia w diecie rośnie – zjada także nasiona, jagody i inne owoce^{[10][20][21][30]}. Zimą chętnie przylatuje do karmników, w których spośród wystawianych pokarmów najbardziej lubi słoninę i nasiona słonecznika^{[17][14][18][15]}. Aby przeżyć zimę, sikora modra musi codziennie jeść tyle pokarmu, ile wynosi mniej więcej połowa masy jej ciała^[31].

Miejsce zbierania pokarmu i sposoby temu służące są bardzo szerokie. Pożywienia poszukuje we wszystkich warstwach lasu^[29]: na cienkich gałązkach, krzewach i na ziemi^[20]. W czasie żerowania na gałęziach często wiszą grzbietem do dołu i zbierają z nich owady, głównie jaja i larwy^[20]. Gdy skończą z oczyszczaniem jednej gałązki, przelatują kołyszącym się lotem na następną. Oprócz tego odrywają płatki kory, rozdziobują galasy, liście, łodygi i źdźbła^[32]. W preferencjach żywieniowych modraszki pomagają leśnikom i sadownikom w biologicznej walce ze szkodnikami^[28]. Zjadają te owady, których w danej chwili jest najwięcej. Z tego też powodu człowiek często wabi te ptaki do sadów i ogrodów poprzez wywieszanie dla nich budek lęgowych^[33].

Zimą dużą część czasu modraszki spędzają na szukaniu jaj i innych stadiów spoczynkowych owadów, a nasiona roślin oleistych, np. słonecznika stanowią tylko uzupełnienie diety. Nie gromadzą zapasów^[32].

IUCN uznaje modraszkę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy^[3].

Na terenie Polski modraszka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową^[34]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[35].

W Species of European Conservation Concern została uznana za gatunek, którego tereny lęgowe znajdują się w Europie i których stan nie jest zagrożony^[10]. W ramach Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk wpisana do załącznika 2^[10].

Poczta Polska wyemitowała 27 kwietnia 2022 r. znaczek pocztowy przedstawiający modraszkę, o nominale 3,60 zł, w serii Ptaki polskich parków. Wydrukowano 120 000 sztuk, techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym. Autorem projektu znaczka był Paweł Myszka^[36].

• ptaki Polski

• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.brak strony w książce
• Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.brak strony w książce
• Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Tom II. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 689–691. ISBN 83-919626-1-X.

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).