Urrotz

Urrotz edo Urrotz-Hiria beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Urroz-Villa
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Urroz

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Urroç (1085)
• Vrroz (1090)
• Urroz (1195)
• Urrotz (1237)
• Urroz (1264)
• Hurroç (1270)
• Urroz (1330)
• Hurroz (1366)
• Urroz (1534)
• Eurroz (1587)
• Urroz (1800)
• Urrotz (1978)

Etimologia

Urrotz edo Urroz toponimoa Nafarroako beste herri batzuekin partekatzen da. -oz amaiera du, Oronoz, Azpirotz, Bidankoze, Obanos edo Saigots bezalako lekuizen arruntekin. Oro har, oso izen zaharrak dira (mila urte baino gehiago), eta ia beti egungo edo antzinako biztanle-entitateak izendatzen dituzte (ia ez da agertzen zelai edo mendiei buruzko toponimoetan), eta Nafarroa ingurura mugatzen dira, mendebalderago ez baitago izenerik amaiera horrekin.

Espezialistak ez dira erabat ados jarri. Gehrard Rohlfs eta Julio Caro Barojaren atzetik doazenen iritzia da nagusi, izen horiek egiturari erantzuten baitiote: pertsonaren izen propioa + jabetza adierazten duen atzizkia. Adibidez: Anotz = "Anniusen jabetzako lekua". Gutxiago dira Jean-Baptiste Orpustanekin atzizkiaren izaera deskriptiboa defendatzen dutenak, hau da, -oz "... ko leku ugaria", "... dagoen lekua" bezala itzuli behar dela uste dutenak. Joan Corominesek, hala ere, nahiago zuen erdibideko jarrera bat, eta kritiko agertzen zen atzizki horrentzako azalpen antroponimiko soilarekin. Bide beretik, Patxi Salaberri Zaratiegik uste du hainbat kasutan -otz baten aurrean egon gaitezkeela, eta horrek « non dagoen » adierazten duela; beste batzuetan, ordea, tokiko lehengo jabe baten izena izango luke aurretik.^[5]

Terminoaren lehen zatiari dagokionez, urr-, euskal "ur" hitza da, non -r finala bikoiztu egin den atzikiarekin -oz lotura hobea ahalbidetzeko. Julio Caro Barojaren teorien arabera, beste aukera bat da Uros edo antzekoa izen propioa dela.

Ondorioz, -oz atzizkiari ematen zaizkion interpretazio desberdinen arabera, Urrotz honela defini daiteke: "Urosen jabetzako lekua" (gehiengoaren aukera), "Urako leku ugaria", "Ura dagoen lekua" edo "non ura dagoen".

Armarria

Urrozko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Bandera

Urrozko banderak Urrozko armarria dauka hondo zuri baten gainean.

Urrotz Lizoainibarrean barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioaurreko ibarra da, Eguesibar eta Longida lotzen dituen lautada da. Ibarra zeharkatzen du Erro ibaiak, Irati-Aragoi ibaiaren adarrak.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Urrotz, Zangozako merindadearen ipar-mendebaldean dago, Nafarroako hiriburutik hogei kilometrora, Irunberri eta Agoizko arroan.

Klima submediterraneoa du, urtean 12,5ºC-ko batez besteko tenperatura, 100 egunetan zehar banatutako 900 mm-ko prezipitazioa eta ia 700 mm-ko ebapotranspirazio potentziala dituena. Baso-eremua urria da, eta gehienbat mendilerroen inguruak okupatzen dituzten koniferoek osatzen dute, horietatik 6,6 ha birpopulatzekoak direlarik.

Estazio meteorologikoak

Urrotzen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Lizoainibar-Arriasgoiti pareko udalerrian, estazio bat dagoen Beortegi herrian, itsasoaren mailatik 580 metrora, Nafarroako Gobernuak 1998n inauguratuta.^[7] Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 3 kilometro eskasera.

Datu klimatikoak (Beortegi, 1998-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.6	21.9	24.7	29.0	35.0	39.4	38.1	39.9	36.5	29.6	21.8	17.2	39.9
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.6	10.0	13.4	15.9	19.9	25.4	28.2	28.3	24.2	18.9	12.0	9.0	17.8
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.3	4.9	7.9	10.2	13.6	17.9	20.2	20.4	17.1	13.1	7.7	4.7	11.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.8	0.6	2.8	4.7	7.4	10.9	13.0	13.4	11.0	8.3	4.0	1.1	6.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.9	-10.0	-9.8	-3.8	-1.1	2.3	5.2	6.2	2.1	-1.9	-7.3	-12.4	-12.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	96.6	85.4	96.7	85.2	69.5	54.2	38.1	33.2	57.2	77.0	105.0	80.8	878.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	67.5	42.9	42.9	46.9	66.6	55.2	51.3	36.2	72.0	96.8	58.3	53.2	96.8
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Errege-erreginen jaurerriaren lekua zen, eta bertako bizilagunetako batek erregearen gorteko eskantzatzaile lanak egin behar zituen, eta, beraz, guztiei eskantzu esaten zitzaien. Antso VII.a Azkarrak 1195ean arautu zituen bere eskubide eta betebeharrak, Tibalt II.a Nafarroakoa 1237n berretsiak. Kontzejuak asteko merkatua ospatzeko ahalmena lortu zuen 1287n. Gero, 1454n frankizia estatutua eman zitzaion, Iruñeko foruarekin, hiribildu onaren maila eta Nafarroako Erresumako Gorteetan eserlekua. Filipe IV.arengandik urteroko azoka lortu zuen 1630ean.

XVIII. mendearen amaieran, Frantziako mando- eta zaldi-aziendarekin, zolekin, kordobanekin eta zekorrekin salerosten zuen. Terminoak garia eta ardoa ekoizten zituen batez ere. Oihal arrunteko fabrika batzuk ere bazeuden. 1849an horietako bat geratzen zen, irin-errota batez gain.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, Urrotzek gobernatzen zuen alkate bat, erregeordeak bizilagunek proposatuta izendatzen zuena, eta errejidoreak, berriz, intsakulazio bidez izendatzen ziren. Urrozko alkatearen jurisdikzio zibilak, hiribildua ez ezik, Arriasgoiti, Itzagaondoa, Longida eta Lizoainibar ere hartzen zituen. Aldaketa horiekin, hiribildua udal independente gisa geratu zen, baina erregimen komunaren mende, bai eraketan, bai eskurantzetan; beraz, aipatutako lau haranek independentzia lortu zuten arlo zibilean.

Elizari dagokionez, parrokia-eliza zerbitzatzen zuten 1802an apaiz batek eta lau onuradunek, eta bi baino ez ziren XIX. mendea.

1849an eskola bat zegoen, funts publikoetatik ateratzen ziren 2 200 errealez hornitua; bideak egoera onean zeuden, eta Iruñetik Agoitzerako errepidea ere bazegoen. Azoka azaroaren 10etik 12ra bitartean egiten zen; bertan, trukaketa nagusiak irabazitakoak izaten jarraitzen zuten. Iruñea-Zangoza burdinbidea eraiki zenean, gainera, Urrotzek tren geltokia izan zuen. Eskolak bi ziren XX. mendeko hogeiko hamarkadan.

2017an 385 biztanle zituen Urrotzek.^[9]

Udalerriko biztanleria aktiboaren % 40 inguruk egiten ditu nekazaritza eta abeltzaintzako lanak, baina soilik okupazio nagusi gisa. Landutako lurrek etengabeko progresioa izan dute mende hasieratik: 586 Ha 1906an, 748 1950ean eta 863 1983an. Batez ere lehorreko zerealista da, ekilore, balea eta 2 hektarea ureztatu izan ezik. Egun horietan bertan, mahastiaren azalera 78 Ha-tik 28 Ha-ra eta 0,5 Ha-ra murriztu da, hurrenez hurren. 1967an, 86 jaberen 969 ha-ko lurzatiak kontzentratu ziren, eta 231 lursailera murriztu ziren lehendik zeuden 2 740 lurzatiak.

Abeltzaintzak ez zuen inoiz garrantzi handirik izan, eta gehienak labore-aziendak ziren, gerora mekanizazioak ordezkatu zituenak. Gaur egun, behi- eta ardi-aziendak gehitu egin dira, baita abelazkuntzak ere. 1906an 41 behi buru, 47 zaldi buru, 18 mular buru, 33 asto eta 345 ardi zeuden; 1982an zalditarra, mandarra eta astoa desagertuta zeuden; behiak 272 eta ardiak 1 178. Oilasko- eta txerri-azienda-haztegiak ere badaude, 7 000 eta 4 606 unitaterekin, data berean.

Herri-lurrak 253 Ha hartzen ditu (udalerriko erroldatutako azaleraren % 22), eta baso-lurren eta larreen erdia eta laborantza-lurren % 18 hartzen ditu.

Bigarren sektorean 1984an 4 establezimendu daude (bi produktu metaliko eta zurarenak, 27 langile eta eraikuntzako bi, 11 langile).

Zerbitzuen sektoreak 42 pertsona hartzen ditu 27 establezimendutan, merkataritzan (13 langile), konponketetan (5), irakaskuntzan (5), osasunean (4), garraioetan (3), baita beste jarduera batzuetan ere, hala nola edarien salmentan, komunikazioetan, bankan, tokiko administrazioan eta zerbitzu erlijioso, pertsonal eta etxekoetan.

Urrotz-Hiriko udaletxea Azoka enparantzaren parean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Itzagaondoko, Eloko, Lizoainibar-Arriasgoitiko eta Untzitiko udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Mikel Iribarren Lakuntza da, Iturzarrea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

1979 eta 1987 artean, Urrozko Talde Independente zerrendak udaleko 7 zinegotziak eskuratu zituen. Hurrengo lau deialdietarako, ordea, ez zen hautagairik aurkeztu, eta bi kudeaketa-batzorde izendatu ziren udalerria kudeatzeko. 2007tik aurrera, normaltasuna berrezarri zen. Bi legealdietan Urrozko alkate kargurako sentsibilitate progresista eta euskatzalea biltzen duen Argonga Taldea herri ekimeneko Mintxo Garcia Gobeo aukeratu dute. 2007an udaleko lau zinegotzietatik lau lortu zituen taldeak, eta hortaz, gehiengo osoa udalean. 2011n errepikatu zen joera, bost zinegotzirekin. 2015eko hauteskundeetarako, Urroz Goiti osatu berriak hartu zien lekukoa gainerako alderdiei, eta udaleko zazpi zinegotziak bakarrik lortu zituen. Ildo horri jarraitu zion Iturzarea taldeak 2019an.

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

• HELBIDEA: Santo Tomas kalea, 5

Egungo banaketa

Urrozko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Mikel Iribarren Lakuntza da, Iturzarrea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:^[10]

• Idoia Insausti Larrea (Iturzarrea)
• Eduardo Eransus Izco (Iturzarrea)
• Ruben Sola Urman (Iturzarrea)
• Alberto Leache (Iturzarrea)

Batzordeak

Urrozko Udalan 4 batzorde ditu:^[11]

• Nekazaritza, Abeltzaintza, Ingurumen eta Herri Administrazioak
• Hirigintza eta Lanak
• Kultura, Kirola, Gaztea eta Jaiak
• Gizarte-Politikak, Eguneko Zentroa, Berdintasuna, Hezkuntza eta Osasuna

Alkateak

1979tik, Urrotzek 6 alkate izan ditu:

Nafarroako Autobus Konpainiak Urrotz Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:

• Irunberri - Artieda - Artaxo - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea.

• Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Urrotz sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Eguesibar eta Longida ibarrekin hitz egiten zena.^[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Urrotz atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[14]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urrozko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Jaiak

• Jasokundeko jaiak: abuztuaren bigarren asteburuan
• Urrozko azoka: azaroaren bigarren asteburuan

• Jasokundeko Andre Mariaren eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Azoka enparantza, plaza tradizionala, Nafarroako bigarren handiena.
• Urrozko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Urrozko kalbarioa, XVI. mendeko monumentu erlijiosoa.
• San Pedroko baseliza, Erdi Aroko kristiau baseliza.

• Francisco Lakabe Mezkiritz (1815-1891), medikua eta idazlea.
• Teodoro Toni (1893-1967), jesuitar erlijiosoa.

• 
  Etxe tradizional
• 
  Azoka enparantza
• 
  Etxe tradizionalak
• 
  Herriko ikuspegia

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Urrozko Udalako webgune ofiziala