Zenozoiko

Zenozoiko hitza antzinako grezierazko kainós (καινός 'berria') eta zōḗ (ζωή 'animalia') hitzetik eratortzen da. Izena 1840an John Phillips geologoak proposatu zuen, hasierako Kainozoiko izendapenarekin^[3][4][5].

Izenak aurreko aroena jarraitzen du: Mesozoiko ("erdiko animaliak"), Paleozoiko ("animalia zaharrak") eta Proterozoiko ("lehenagoko animaliak") eonarena.

Paleogenoa

Paleogenoa hegazti ez ziren dinosauroen desagerpenetik, orain dela 66 milioi urte, Neogenoaren hasieraraino hedatzen da, orain dela 23 milioi urte. Paleozenoa, Eozenoa eta Oligozenoa dira bere barneko epokak.

Paleozenoa K-T iraungitzean hasi zenez, gertakari horren ondorioz berreskuratzen hasi zen. Kontinenteek gaur egun duten formaren antza hartu zuten, baina guztiak zeuden euren artean banatuta, India barne. Afrika eta Eurasiaren artean Tetis ozeanoa zegoen, eta Amerikak ere bereiziak zeuden, Panamako istmoa oraindik ez baitzen sortu. Klimak epeltzeko joera izan zuen, uneren batean oihanak poloetan egon ziren. Ozeanoetan predatzaile nagusia marrazoak ziren, narrasti erraldoiak desagertu baitziren. Creodonta bezalako ugaztun talde arkaikoak^[7] eta lehenengo primateak agertu ziren, hutsik zegoen mundua betez. Ugaztun gehienak txikiak ziren oraindik, eta animaliarik handienak krokodilo erraldoiak eta Titanoboa bezalako sugeak ziren, inoiz egondako sugerik handiena^[8].

Eozenoa orain dela 56 milioi urte hasi eta orain 34 milioi urte amaitu zen. Eozenoaren hasieran ugaztun gehienak txikiak ziren eta oihanetan bizi ziren, Paleozenoan bezala. Euren artean lehen primate, balea eta zaldiak zeuden, beste ugaztun primitibo askorekin. Kate trofikoaren erpinean hegazti erraldoiak zeuden, Gastornis bezala. Zenozoikoaren zatirik handienean hegan egin ezin zezaketen hegazti haragijale handiak izan ziren predatzailerik handienak, Kuaternarioan desagertu ziren arte. Tenperatura 30 gradukoa zen, eta polotik polora tenperatura gradientea txikia zen. Eozeno Ertainean Australia eta Antartika arteko itsas-laster zirkunantarktikoa sortu zen, ozeano korronte guztiak aldatu zituenak, mundua hoztuz eta oihan tropikalak murriztuz. Ondorioz, ugaztunak hazi ziren; euren artean, jada guztiz urtarrak ziren baleak. Andrewsarchus kate-trofikoaren goiko aldean jarri zen, eta marrazoen ordez Basilosaurus baleak hartu zuen euren lekua. Eozenoaren amaieran urtaroak berriro hasi ziren martxan, sabanak hedatu ziren eta belarra sortu zen^[9][10]. Eozenoaren eta Oligozenoaren artean iraungitze nabarmena egon zen, ezagutzen ez ditugun arrazoien ondorioz.

Oligozenoa orain dela 34 milioi urte hasi eta orain dela 23 milioi urte amaitu zen. Trantsiziozko garaia izan zen, Eozenoko mundu tropikaletik ekosistema modernoetara. Belarraren hedapena handia izan zen, espezie berriekin gune berri asko konkistatzen. Belarjale berri asko agertu ziren, horren ondorioz, tartean lehenengo elefanteak eta martsupial asko ere. Felinoak eta kaninoak ere garau honetan sortu ziren. Hostoiraunkor asko ere garai honetan agertu ziren. Urtaroak egonkortu ziren eta, beraiekin, urtaroei lotutako euriteak. Ugaztunak gero eta handiago egin ziren. Paraceratherium, inoiz bizi izan den ugaztunik handiena, epoka honetakoa da^[11].

Paleozenoa ikertzeko munduko lekurik hoberena Zumaian dago eta bertan definitu da Paleozenoaren iraupena zein den.^[12][13] Paleozeno eta Eozenoan zehar Pirinioak sortzen zebiltzan eta horregatik itsasoko azkeneko sedimentuak garai honetakoak dira. Metaketa batez ere Urbasa-Andimendi-Trebiñu inguruan eman zen hegoaldean eta Galea lurmuturraren inguruan, Getarian eta Miarritzen iparralderago. Sedimentuak karetsuak dira baina K/T mugan fosil motak aldatu ziren, desagerpen masiboa dela eta. Nummuliteak agertu ziren eta hauek erruz aurki daitezke sedimentuetan. Antzeko makroforaminiferoak ere agertzen dira. Hauetaz gain algak, moluskuak, ekinodermatuak, krustazeoak, arrainak eta zetazeoak agertu dira (azken hauek Araba eta Nafarroako hainbat lekutan)^[14].

Neogenoa

Neogenoa orain dela 23,03 milioi urte hasi eta orain dela 2,58 milioi urte amaitu zen. Miozenoan eta Pliozenoan banatzen da^[15].

Miozenoa orain dela 23,03 milioi urte hasi eta orain dela 5,333 milioi urte amaitu zen. Belarra askoz gehiago hedatu zen, munduko gune askotan nabarmenduz eta basoak gutxituz prozesuan. Alga basoak hedatu ziren, foka batzuen eboluzioarekin batera. Perisodaktiloak asko zabaldu ziren, barietate asko sortuz. Primate espezie berri asko agertu ziren. Gune menditsu lehorrak mundu osoan zehar asko ziren. Tetis itsasoa itsi zen, Arabiar penintsularen sorrerarekin eta, ondorioz, Itsaso Beltza, Itsaso Gorria, Mediterraneoa eta Kaspiar itsasoa sortu ziren. Honen ondorioz gune lehorrak hedatu ziren. Gaur egun dauden landare espezieen % 95 Miozenoan eboluzionatu zuten.

Pliozenoa orain dela 5,333 milioi urte hasi eta orain dela 2,58 milioi urte amaitu zen. Aldaketa klimatikoa oso handia izan zen, gaur egungo espezie eta landareen egoerara eraman zuena. Mediterraneoa lehortu zen Messiniarreko gatz-krisian. Australopithecusa agertu zen Afrikan, gizakien adarraren lehen generoa. Panamako istmoa sortu zen, eta Ipar eta Hego Amerikako animalien arteko migrazioa abiatu zen. Sabanak asko hedatu ziren, Indian montzoiak, Asiako ekialdean basamortuak eta Saharako basamortua sortu zen. Lurreko kontinenteak gaur egungo itxurara aldatu ziren^[16][17].

Miozeno eta Pliozenoan zehar Euskal Herriko arkuko mendiak eta Pirinioak jada sorturik zeuden, eta bi isurialde egon ziren, bata Kantauri Itsasora eta bestea Ebroko arrora. Bertan bi laku handi sortu ziren, bata Erriberan eta bestea Trebiñun. Ebaporita ugari egon ziren, igeltsu eta gatzez osatutakoak, adibidez.^[18]

Kuaternarioa

Kuaternarioa orain dela 2,58 milioi urte hasi zen eta gaur egun arte irauten du. Fanerozoikoko periodo geologikorik laburrena da. Gaur egungo animaliak eta gizakia egoteagatik bereizten da. Klima oso aldakorra izan da. Bi epokatan banatzen da: Pleistozenoa eta Holozenoa.

Pleistozenoa orain dela 2,58 milioi urte hasi eta orain dela 11.700 urte amaitu zen. Izotz aroak izan ziren nabarmen garai honetan, Eozenoaren erdialdean hasi zen hoztearen ondorioz. Lau glaziazio independente egon ziren, glaziarrak 40ºN baino beherago jaitsi ziren gune menditsuetan. Bitartean, Afrikaren desertifikazioa askoz nabarmenagoa egin zen, Sahara, Namib eta Kalahari basamortuak sortu ziren. Mamutak, nagi erraldoiak, otsoak eta beste megafauna batzuk agertu ziren. Homo sapiensaren sorrera era garai honetan hasi zen, Afrikan egondako lehorte erraldoi baten ostean. Pleistozenoa amaitzen ari zela, megafauna gehiena desagertu zen, baita giza espezie batzuk, neandertalak kasu. Afrikan megafaunaren adibide batzuk mantendu ziren, hipopotamoak eta errinozeroak kasu. Gizakiak iraungitzen honetan izan duen papera eztabaidan dago^[19].

Holozenoa orain dela 11.700 urte hasi zen eta gaur egun arte luzatzen da^[20]. Historia Unibertsala biltzen duen garaia da. Gizakiak orain dela 10.000 urte hasi zuen ekintzaren ondorioz espezie asko desagertu dira, nahiz eta Industria Iraultzaren ondoren nabarmena izan den^[21][22]. Gizakiak kontinenteak banatu (Panamako kanala, Suezko kanala), nekazaritzaren bidez basogabetze erraldoia egin eta berotze globala eragin ditu, besteak beste.

Geologikoki, Zenozoikoa kontinenteak gaur egungo posizioetara aldatu ziren garaia da. Australia-Ginea Berria Gondwanatik banandu, eta iparraldera bideratu ziren, eta Asiako hego-ekialdera hurbildu. Antartika Hego Poloaren gaineko egungo kokalekura lekualdatu zen. Ozeano Atlantikoa zabaldu egin zen, eta, geroago, Hego Amerika Ipar Amerikara batu zen Panamako Istmoaren eraketarekin.

Indiak, duela 55-45 milioi urte, talka egin zuen Asiarekin, Himalaiaren sorrerarekin hasiz. Aldi berean, Arabiak Eurasiarekin egin zuen talka, Tetis itsasoa itxiz duela 35 milioi urte^[23]. Horren ondorioz, Alpetar orogenia sortu zen, Europa Hegoaldeko eta Asiako mendikate nagusiak sortu zituena: Atlantikoan hasiz, Mediterraneotik eta Himalaiatik igaroz eta Java eta Sumatra uharteetan amaituz. Zehazki, mendebaldetik ekialdera sortu ziren: Atlas, Mendikate Betikoak, Sierra Nevada (Espainia), Pirinioak, Alpeak, Dinariar Alpeak, Pindo, Balkanak, Taurus mendiak, Kaukaso, Elburz, Zagros, Hindu Kush, Pamir, Karakorum eta Himalaia. Gaur egun, prozesuak aurrera jarraitzen du zenbait eremutan^[24].

Zenozoikoa epe luzeko hozte-aldia izan zen^[23]. Zenozoikoaren hasieran, K-T muga teutonikoen inpaktuak jaurtitako partikulek eguzki-erradiazioa blokeatu zuten. Drakeren pasaia tektonikoki sortu ondoren, Oligozenoan zehar Australia Antartikatik erabat banandu zenean, klima nabarmen hoztu zen Itsaslaster Zirkunpolar Antartikoaren agerpenaren ondorioz, zeinak Ozeano Antartikoaren hozte handia eragin zuen.^[25]

Miozenoan, beroketa txiki bat gertatu zen karbono dioxidoa askatu zuten hidratoen askapenaren ondorioz. Hego Amerika, Panamako Istmoaren sorreraren ondorioz, Iparramerikara batu zenean, Artikoko eskualdea hoztu egin zen Peruko eta Golkoko itsaslasterrak indartzearen ondorioz, azken glaziar gorenera eramanez.

Hasieran, Zenozoikoan, K-T gertakariaren ondoren, planeta fauna erlatiboki txikiak menderatzen zuen: ugaztun txikiak, hegaztiak, narrastiak eta anfibioak barne. Ikuspegi geologikotik, ugaztunek eta txoriek ez zuten denbora askorik behar izan Mesozoikoan nagusi izan ziren dinosaurorik ezean oso dibertsifikatzeko. Hegan egiten ez zuten hegazti batzuk gizakiak baino handiagoak egin ziren. Espezie horiei, batzuetan, hegazti beldurgarriak esaten zitzaien, eta harrapari beldurgarriak ziren. Ugaztunak eskura zeuden ia txoko guztiak okupatzera iritsi ziren (itsasokoak zein lehorrekoak), eta batzuk ere oso handiak hazi ziren, gaur egungo lehorreko ugaztun gehienetan ikusten ez diren tamainak lortuz.

Zenozoikoan, ugaztunak forma txiki, sinple eta orokortu gutxi batzuk izatetik lurreko, itsasoko eta hegaztizko animalien bilduma ezberdin batera ugaldu ziren, aldi honi bere beste izena emanez: Ugaztunen Aroa. Zenozoikoa, era berean, sabanen aroa, landare loredun, intsektu eta hegaztien aroa da^[26]. Grassek ere oso eginkizun garrantzitsua izan zuten garai honetan, bertan elikatzen ziren hegazti eta ugaztunen eboluzioa itxuratuz. Zenozoikoan nabarmen desberdintzen zen talde bat ere sugeak izan ziren. Zenozoikoan eboluzionatuz, sugeen barietatea izugarri handitu zen, eta, ondorioz, Colubridae asko sortu ziren, gaur egungo lehen harrapakin-iturriaren eboluzioari jarraituz, karraskariak.

Zenozoikoaren lehen partean, munduan hegazti gastornitidoak, Pristichampsus bezalako krokodilia lurtarrak eta ugaztun talde handi primitibo mordo bat zeuden, hala nola Uintatheriidae, ''Mesonychia'' eta pantodontak. Baina basoak atzeratzen eta klima hozten hasi zenez, beste ugaztun batzuk nagusitu ziren.

Zenozoikoa ugaztun arraro zein ezagunez beterik dago: besteak beste chalicoter-ak, creodontak, baleak, primateak, entelodontak, Machairodontinae, mastodonteak eta mamutak, hiru hortzeko zaldiak, Parazeraterio bezalako errinozero erraldoiak, Brontotheriidae bezalako errinozeroak, Hego Amerikako ugaztun talde bitxiak, hala nola Pyrotheria bezalako elefante lausoak, eta txakurren antzeko ahaide martsupialek borhyaenidoak eta Australiako monotremoak eta martsupialak deitzen zietenak.