Զարգացող երկրներ

Համաձայն 1999 թվականին հրապարակված Մ49 կոչվող ստանդարտի՝ ՄԱԿ-ն ընդունում է, որ չունի հաստատված կոնվեցիա զարգացած ու զարգացող երկրների կամ տարածաշրջանների սահմանման վերաբերյալ^[2][8]։

Զարգացած և զարգացող տերմինները վիճակագրական նպատակով են կիրառվում ու հստակ չեն արտահայտում երկրների կամ տարածաշրջանների զարգացման գործընթացքում ձեռք բերված աստիճանը^[9][10]։

ՄԱԿ-ը ենթադրում է, որ զարգացող երկրները զարգացած երկրների խիստ սահմանված ցանկի մեջ չեն։ ՄԱԿ-ի համակարգում «զարգացած» և «զարգացող» երկրների կամ տարածքների նշանակման համար սահմանված կոնվենցիա գոյություն չունի։ Ընդհանուր պրակտիկայում, Ճապոնիան Ասիայում, Կանադան և Միացյալ նահանգները Հյուսիսային Ամերիկայում, Ավստրալիան և Նոր զելանդիան Օվկիանիայում և Եվրոպան համարվում են «զարգացած» շրջաններ կամ տարածքներ։ Միջազգային առևտրային վիճակագրության մեջ, Հարավային Աֆրիկային Մաքսային միությունը նույնպես համարվում է զարգացած շրջան և Իսրայելը՝ զարգացած երկիր, նախկին Հարավսլավիայից ծագած երկրները համարվում են զարգացող երկրներ և արևելյան Եվրոպայի և Անկախ Պետությունների Համագործակցության (նախկին ԽՍՀՄ) երկրները Եվրոպայում ներառված չեն ոչ զարգացած, ոչ էլ զարգացող շրջանների ցանկում^[2]։

Ամեն դեպքում, այլ չափանիշներով, որոշ երկրներ զարգացման միջանկյալ փուլում են, կամ, ինչպես նշում է Արժույթի միջազգային հիմնադրամը, հաջորդելով ԽՍՀՄ փլուզմանը, «անցումային փուլում գտնվող երկրներ». Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի բոլոր երկրները (ներառյալ Կենտրոնական Եվրոպայի այն երկրները, որոնք դեռ պատկանում էին «Արևելյան Եվրոպայի Խմբին» ՄԱԿ-ի հաստատություններում); ԽՍՀՄ նախկին երկրները Կենտրոնական Ասիայում(Ղազախստան, Ուզբեկստան, Ղրղզստան, Տաջիկստան և Թուրքմենստան) և Մոնղոլիան։ 2009թ.-ի դրությամբ ԱՄՀ-ի Համաշխարհային Տնտեսական Հեռանկարը դասակարգեց երկրները որպես առաջադեմ, զարգացող, կախված «(1)մեկ շնչի հաշվով եկամտի մակարդակից,(2) արտահանման դիվերսիֆիկացում՝ այդպիսով նավթ արտահանողները, որոնք ունեն բարձր ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով չէին կազմի առաջադեմ դասակարգումը քանի որ արտահանման մոտ 70%-ը նավթ էր, և (3) համաշխարհային ֆինանսական համակարգում ինտեգրման աստիճանից»^[11]։

Զարգացման ներկայիս մակարդակի հետ մեկտեղ, երկրները կարող են նաև դասակարգվել համաձայն նրա, թե ինչքան է փոխվել իրենց զարգացման մակարդակը որոշակի ժամանակահատվածում^[12]։

Համաշխարհային Բանկը իր Համաշխարհային Զարգացման Ցուցանիշների 2016թ.-ի հրատարակության մեջ որոշում կայացրեց իր տվյալների ներկայացման մեջ այլևս չառանձնացնել «զարգացած» և «զարգացող» երկրները՝ հնացած համարելով երկու-մակարդակի առանձնացումը^[13]։ Փոխարենը, Համաշխարհային Բանկը դասակարգում է երկրները 4 խմբի՝ հիմնվելով մեկ շնչի հաշվով Համախառն ազգային եկամուտի վրա, որը վերասահմանվում է ամեն տարվա Հուլիսի 1-ին։ 2016թ.-ին 4 կարգերը ԱՄՆ դոլլարով հետևյալն են^[13]՝

• Ցածր եկամուտ ունեցող երկրներ։ $995 կամ ավելի քիչ,
• Միջինից ցածր եկամուտ ունեցող երկրներ։ $996 - $3,895
• Միջինից բարձր եկամուտ ունեցող երկրներ։ $3,895 - $12,055
• Բարձր եկամուտ ունեցող երկրներ։ $12,056 և ավել^[14]։

Զարգացման չափումն ու գաղափարը

Քոֆի Անանը՝ ՄԱԿ-ի նախկին գլխավոր քարտուղարը, զարգացած երկիրը սահմանել է որպես «երկիր, որը թույլ է տալիս իր բոլոր քաղաքացիներին վայելել ազատ և առողջ կյանքը ապահով շրջակա միջավայրում»^[16]։

Զարգացումը կարող է չափվել տնտեսական կամ մարդկային գործոններով։ Զարգացող երկրները հիմնականում պետություններն են, որոնք չեն հասել իրենց բնակչությանը մոտ արդյունաբերականության նշանակալի աստիճանի և մեծ մասամբ ունեն միջինից ցածր կենսամակարդակ։ Զուգորդում կա ցածր եկամտի և բնակչության բարձր աճի միջև^[17]։ Երկրի զարգացումը չափվում է վիճակագրական ինդեքսներով, ինչպիսիք են մեկ շնչի հաշվով եկամուտը, կյանքի տևողություն, գրագիտության մակարդակ, ազատության ինդեքս և այլն։ ՄԱԿ-ը զարգացրել է Մարդկային զարգացման ինդեքսը, վերը նշվածներից մի քանիսի ընդհանուր ցուցանիշը, չաձելու համար մարդկային զարգացվածության մակարդակը տվյալների հասանելիություն ունեցող երկրների համար։ ՄԱԿ-ը սահմանել է Հազարամյակի զարգացման նպատակները նախագծից, որը զարգացվել է աշխարհի բոլոր երկրների և զարգացման առաջատար հաստատութjունների կողմից, աճը գնահատելու համար^[18]։ Այս նպատակներն ավարտվել են 2015թ.-ին, կայուն զարգացման նպատակներից վերացվելու համար։

Զարգացող ազգերի գաղափարը գտնված է, այս կամ այն տերմինի տակ՝ բազմաթիվ տեսական համակարգերում ունենալով տարբեր ուղղվածություններ. օրինակ` ապագաղութացման տեսություններ, ազատագրման աստվածաբանություն, մարքսիզմ, հակաիմպերիալիզմ, արդիականցում, սոցիալական փոփոխություն և քաղաքական տնտեսություն։

Մեկ այլ կարևոր ցուցիչ են ոլորտային փոփոխությունները, որոնք պատահում են երկրի զարգացման փուլից սկսած։ Միջին հաշվով երկրորդական հատվածից (արտադրություն) 50% ներդրում ունեցող երկրները զգալիորեն աճել են։ Նմանապես երրորդային հատվածի հենակետ ունեցող երկրները նույնպես տնտեսական զարգացման ավելի մեծ տեմպ են տեսնում։

Զարգացման մակարդակները դասակարգելու համար օգտագործվող տերմինները

Երկրները զարգացման մակարդակները դասակարգելու համար տարբեր տերմիններ են օգտագործվում։ Տրված ցանկացած երկրի դասակարգումը տարբերվում է աղբյուրներից և որոշ դեպքերում այս դասակարգումները կամ օգտագործված կոնկրետ տերմինաբանությունը խանգարող են համարվում։ «Շուկա» տերմինի գործածումը «երկրի» փոխարեն սովորաբար կոնկրետ ուշադրություն է հրավիրում երկրի կապիտալի շուկաների բնութագրերի վրա՝ ի տարբերություն ընդհանուր տնտեսության։

• Զարգացած երկրներ և զարգացած շուկաներ
• Զարգացող երկրները տնտեսական աճի կամ կապիտալի շուկայի չափի նվազման կարգով ներառյալ.
  • Նոր արդյունաբերական երկրներ^{[19][20][21][22]}
  • Զարգացող շուկաներ
  • Սահմանամերձ շուկաներ
  • Ամենաքիչ զարգացած երկրներ

Զարգացող երկրները նաև կարող են դասակարգվել աշխարհագրությամբ.

• Զարգացող փոքր կղզի-պետություններ
• Ցամաքով շրջապատված զարգացող երկրներ

Այլ դասակարգումները ներառում են.

• Խիստ պարտքեր ունեցող աղքատ երկրներ․ ԱՄՀ-ի և Համաշխարհային բանկի ծրագրի սահմանում;
• Անցումային տնտեսություն․ կենտրոնապես ծրագրած տնտեսությունից անցումը շուկայի վրա հիմնված տնտեսության;
• Բազմաստիճան կլաստերացման համակարգ. Հասկանալով, որ տարբեր երկրներ ունեն զարգացման տարբեր առաջնահերթություններ և աղբյուրներին ու կառույցային հնարավորություններին մատչելիության տարբեր մակարդակներ^[23] և առաջարկել զարգացող երկրների և նրանց բնութագրերի ավելի նրբանկատ ըմբռնում, գիտնականները դասակարգել են նրանց հինգ հստակ խմբերի հիմնված այնպիսի ֆակտորների վրա, ինչպես աղքատության և անհավասարության մակարդակը, արտադրողականությունն և նորարարությունը, քաղաքական ճնշումներ և արտաքին հոսքերից կախվածություն^[24][25]։

Քննադատություններ և այլ տերմիններ

«Զարգացող» երկիր տերմինն օգտագործելու համար կա քննադատություն։ Տերմինը կարող է թերարժեքություն հաղորդել այդ տիպի երկրին զարգացած երկրի հետ համեմատվելիս^[26]։ Այն կարող է ենթադրել զարգանալու ցանկություն տնտեսական զարգացման ավանդական Արևմտյան մոդելի հետ մեկտեղ, որին քիչ երկրներ են հրաժարվում հետևել, ինչպես Կուբան և Բութանը^[27]։ Այլընտրանքային չափումները, ինչպիսին է համախառն ազգային երջանկությունը, առաջարկվել են որպես կարևոր ցուցիչներ։

Վաղ քննադատություններից մեկը, որը մեղադրում էր «զարգացող» և «թերզարգացած» երկրներ տերմինների օգտագործումը բարձրաձայնել է ականավոր պատմաբան և գիտնական Ուոլտեր Ռոդնեյը 1973թ.-ին, ով համեմատել է տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական պարամետրերը Միացյալ Նահանգների և Աֆրիկայի ու Ասիայի երկրների միջև^[28]։

Չկա ինչ-որ «հաստատված կոնվենցիա» «զարգացող երկրներին» սահմանելու համար^[8]։ Համաձայն տնտեսագետ և կայուն զարգացման փորձագետ Ջեֆրի Սաքսի՝ ներկայիս բաժանումը զարգացած և զարգացող աշխարհների միջև 20-րդ դարի հիմնական երևույթն է^[29]։

Համաշխարհային առողջապահության մասնագետ Հանս Ռոսլինգը վիճել է այն տերմինների դեմ, որոնք հասկացությունն անվանում էին «հնացած»^[4]։

«Զարգացող» բառի էվֆեմիստական կողմը չափավորելու համար միջազգային կազմակերպությունները սկսել են օգտագործել «տնտեսապես ավելի քիչ զարգացած երկիր» տերմինը ամենաաղքատ ազգերի համար, որը անկասկած կարող է համարվել որպես զարգացող։ Սա կարևորում է, որ ողջ զարգացող աշխարհով մեկ կենսամակարդակը մեծապես տարբերվում է։ Որոշ ժամանակ այլ օգտագործվող տերմիններ են՝ ավելի քիչ զարգացած երկրներ, թերզարգացած երկրներ, ցածր և միջին եկամուտ ունեցող երկրներ և ոչ արդյունաբերական ազգեր։ Եվ հակառակը, զարգացած երկրները, տնտեսապես ամենազարգացած երկրները, արդյունաբերական ազգերը սպեկտրի հակառակ ծայրն են։

Մարդաբան և հետազոտող Ջեյսոն Հիքելը զարգացման մակարդակի վրա վիճարկել է պատմողներին, որ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության հարուստ երկրները օգնեն աղքատ երկրներին զարգացնելու իրենց տնտեսությունը և արմատախիլ անել աղքատությունը։ Հիքելը փաստում է, որ հարուստ երկրները «զարգացող աղքատ երկրներ չեն՝ աղքատ երկրները զարգացող հարուստ երկրներ են»^[30]։

2015թ.-ին Համաշխարհային Բանկը հռչակեց, որ «Զարգացող/զարգացած աշխարհի դասակարգումը» դառնում է ոչ տեղին՝ շնորհիվ ամբողջ աշխարհում ցուցանիշների բարելավումների, ինչպիսին են երեխաների մահացության մակարդակը, պտղաբերության մակարդակը և ծայրահեղ աղքատության մակարդակը^[3] : Համապատասխանաբար, Համաշխարհային Բանկը դուրս է գալիս այդ նկարագրիչի օգտագործման փուլից։ Փոխարենը, Համաշխարհային Բանկի հաշվետվությունները (ինչպես Համաշխարհային Զարգացման Ցուցիչներ և Համաշխարհային դիտանցման զեկույց) այժմ ներառում է ամբողջ աշխարհի տվյալների հավաքագրումը, շրջանների համար և եկամտային խմբերի համար, բայց ոչ «զարգացող աշխարհի» համար^[3][5]։

Երրորդ աշխարհ

Անցած մի քանի տասնամյակների ընթացքում՝ ԽՍՀՄ փլուզումից և Սառը Պատերազմից սկսած, «Երրորդ Աշխարհ» տերմինը փոխարինելիորեն օգտագործվում էր զարգացող երկրների հետ, բայց գաղափարը վերջին տարիներին դարձել է հնացած, քանի որ այլևս չի ներկայացնում աշխարհի ներկայիս քաղաքական կամ տնտեսական վիճակը։ «Երեք աշխարհ» մոդելը ծագեց Սառը պատերազմի ընթացքում սահմանելու ՆԱՏՕ-ին (Առաջին Աշխարհ) համահունչ երկրներին, Կոմունիստական Դաշինքին (Երկրորդ Աշխարհ, թեպետ տերմինը քիչ է օգտագործվում) համահունչ երկրներին կամ դրանցից ոչ մեկը չներկայացնող երկրներին (Երրորդ Աշխարհ)։ «Երրորդ Աշխարհը» ավելի շուտ քաղաքական, քան տնտեսական խմբավորում է^[26]։

Համաշխարհային Հարավ

«Համաշխարհային Հարավ» տերմինը լայնորեն սկսել է օգտագործվել 2004թ.-ից սկսված^[31][32]։ Այն նաև կարող է ներառել «հյուսիսային» երկրների ավելի հարուստ «հարավային» շրջանները^[33]։ Համաշխարհային Հարավը վերաբերում է այս երկրների «փոխկապակցված գաղութատիրության պատմությանը, նեո-իմպերիալիզմին և դիֆերենցիալ տնտեսական և սոցիալական փոփոխություններին, որոնց միջոցով պահպանվում են կենսամակարդակի մեծ անհավասարությունները, կյանքի տևողությունը և ռեսուրսների հասանելիությունը»^[34]։

Շատ զարգացող երկրներ ունեն հետևյալ ընդհանուր չափանիշները^[35][36].

• Աղքատության բարձր մակարդակ - երեք տարվա ընթացքում մեկ շնչի հաշվով Համախառն ազգային եկամտի հիման վրա չափված։ Օրինակ, եթե մեկ շնչի հաշվով Համախառն ազգային եկամուտը $1,025-ից քիչ է(2018թ. դրությամբ), ապա երկիրը նշվում է, որպես ամենաքիչ զարգացած երկիր^[36];
• Մարդկային ռեսուրսների թուլություն (հիմնված սննդի, առողջության, կրթական և մեծահասակների գրագիտության ցուցանիշների վրա, օրինակ գրագիտության ցածր մակարդակ);
• Տնտեսական խոցելիություն (հիմնված գյուղատնտեսական արտադրության անկայունության, ապրանքների և ծառայությունների արտահանման անկայունության, ոչ ավանդական գործունեության տնտեսական կարևորության, ապրանքների արտահանման համակենտրոնացման, տնտեսական փոքրության խոչընդոտների և բնական աղետների պատճառով բնակչության ապաբնակեցման տոկոսի վրա)։

Քաղաքային ետնախորշեր

Համաձայն ՄԱԿ-ի բնակավայրերի բնակեցման ծրագրի՝ 2012թ.-ին զարգացող երկրներում քաղաքային բնակչության 33%-ը կամ մոտ 863 միլլիոն մարդ ապրում էր ետնախորշերում^[37]։ 2012թ.-ին ետնախորշերում ապրող քաղաքային բնակչության համամասնությունը ամենաբարձրն էր Ենթասահարական Աֆրիկայում (62%), դրան հաջորդում էր Հարավային Ասիան (35%), Հարավարևելյան Ասիան (31%) և Արևելյան Ասիան (28%)^[37]։

ՄԱԿ-ի բնական միջավայրը զեկուցում է, որ զարգացող երկրների քաղաքային բնակչության 43%-ը և ամենաքիչ զարգացած երկրներում բնակվողների 78%-ը ետնախորշերի բնակիչներ են^[38]։

Ետնախորշերը աշխարհի տարբեր մասերում ձևավորվում և աճում են շատ տարբեր պատճառներով։ Պատճառներն ընդգրկում են գյուղից քաղաք կտրուկ միգրացիան, տնտեսական լճացումը և ճգնաժամը, գործազրկության բարձր մակարդակը, աղքատությունը, անկանոն տնտեսությունը, հարկադրված կամ մանիպուլացված գետտոիզացումը, վատ պլանավորումը, քաղաքականությունը, բնական աղետներն ու սոցիալական բախումները^[39][40][41]։ Օրինակ, երբ աղքատ երկրներում բնակչությունն ընդլայնվում է, գյուղական բնակիչները տեղափոխվում են քաղաքներ` ընդարձակ քաղաքային միգրացիայի արդյունքում, ինչը հանգեցնում է ետնախորշերի առաջացմանը^[42]։

Որոշ քաղաքներում, հատկապես Հարավային Ասիայի և Ենթասահարական Աֆրիկայի երկրներում, ետնախորշերը ապարզապես մարգինալացված թաղամասեր չեն, որոնք ունեն փոքր բնակչություն, ետնախորշերը լայն տարածված են և քաղաքային բնակչության լայն հատվածի տունն են։ Սրանք երբեմն կոչվում են «ետնախորշային քաղաքներ»^[43]։

Կանանց նկատմամբ բռնություն

Կանանց նկատմամբ բռնության որոշ դրսևորումներ ավելի տարածված են զարգացող երկրներում, քան աշխարհի այլ հատվածներում։ Օրինակ՝ օժիտային բռնությունը և հարսներին վառելը կապված է Բանգլադեշի և Նեպալի հետ։ Առևանգման միջոցով ամուսնությունը ծագել է Եթովպիայում, Կենտրոնական Ասիայում և Կովկասում։ Հարսնացուի գնի վճարման հետ կապված չարաշահումը (ինչպես բռնությունը, թրաֆիքինգը և բռնի ամուսնությունը) կապված են Ենթասահարական Աֆրիկայի և Օվկիանիայի հետ^[44][45]։

Իգական սեռական օրգանների խեղումը մեկ այլ բռնության ձև է կանանց նկատմամբ, որը դեռևս պատահում է շատ զարգացող երկրներում։ Այն մեծ մասամբ նկատվել է Աֆրիկայում և ավելի քիչ չափով Միջին Արևելքում և և Ասիայի որոշ այլ հատվածներում։ Կտրված կանանց ամենաբարձր ցուցանիշ ունեցող զարգացող երկրներն են Սոմալին (կանանց 98%), Գվինեան (96%), Ջիբութին (93%), Եգիպտոսը (91%), Էրիթրեան (89%), Մալին (89%), Սիերրա Լեոնեն (88%), Սուդանը(88%), Գամբիան (76%), Բուրկինա Ֆասոն(76%) և Եթովպիան (74%)^[46]։ Համաշխարհայնացման և իմմիգրացիայի շնորհիվ կանանց սեռական օրգանների խեղումը տարածվում է Աֆրկայի և Միջին Արևելքի սահմաններից դուրս, դեպի այնպիսի երկրներ, ինչպիսին են՝ Ավստրալիան, Բելգիան, Կանադան, Ֆրանսիան, Նոր Զելանդիան, ԱՄՆ-ն և Մեծ Բրիտանիան^[47]։

Ստամբուլյան կոնվենցիան արգելում է կանանց սեռական օրգանների խեղումը (38-րդ հոդված)^[48]։ 2016թ.-ի դրությամբ կանացի սեռական օրգանների խեղումը օրինապես արգելվել է Աֆրիկյան շատ երկրներում^[49]։

Հանրային առողջություն

Զարգացող երկրներում մարդկանց կյանքի տևողությունը սովորաբար ավելի կարճ է, քան զարգացած երկրներում։ Վարակիչ հիվանդությունների, մայրերի, երեխաների և մանուկների մահացությունների բեռն այնտեղ ավելի մեծ է։

Անառողջությունը ավելի մոտ է զարգացող երկրներին^[50]։ Որոշակի խմբեր ունեն անառողջության ավելի բարձր ցուցանիշներ, ներառյալ կանանց՝ մասնավորապես հղիության կամ 5 տարեկանից ցածր երեխաներին կրծքով կերակրելու շրջանում, և ծերերին։ Երեխաների թերսնուցումը և թերաճը զարգացող երկրներում ավելի քան 200 միլլիոն 5 տարեկանից ցածր երեխաների զարգացման ներուժին չհասնելու պատճառն են^[51]։ 2013թ.-ին մոտ 165 միլլիոն երեխա թերսնուցման պատճառով թերաճի են դատապարտվել^[52]։ Որոշ զարգացող երկրներում ճարպակալման տեսքով գերսնուցումը սկսում են ներկայացվել նույն համայնքներում որպես թերսնուցում^[53]։

Հետևյալ ցանկը ցույց է տալիս հետագա շրջակա միջավայրի հետ կապված կարևոր պատճառներ կամ իրավիճակներ, ինչպես նաև որոշակի հիվանդւոթյուններ շրջակա միջավայրի հզոր բաղադրիչով^[54].

• Հիվանդություն (մալարիա, տուբերկուլոզ, ՁԻԱՀ և այլն). Հիվանդությունը մեծ ծախսեր է պարտադրում ընտանիքներին զարգացող երկրներում^[55]։
• Արևադարձային և վարակիչ հիվանդություններ (անտեսված արևադարձային հիվանդություններ)
• Անապահով խմելու ջուր, վատ սանիտարահիգիենիկ միջոցներ
• Ներքին օդի աղտոտում զարգացող երկրներում
• Աղտոտվածություն (օդի, ջրի աղտոտվածություն)
• Ավտովթարներ
• Չմտադրված թունավորում
• Ոչ վարակիչ հիվանդություններ և թույլ առողջապահական համակարգ։

Ջուր, սանիտարական միջոցներ, հիգիենա

Շատ զարգացող երկրներում ջրի, սանիտարական միջոցների և հիգիենայի մատչելիությունը շատ ցածր մակարդակի վրա է։ 2015թ.-ին Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) գնահատել է, որ «3 մարդկանցից 1-ը կամ 2,4 միլիարդ մարդ, դեռևս զուրկ են սանիտարական միջոցներից» մինչդեռ 663 միլիոն մարդ դեռ չունեն մաքուր և ապահով խմելու ջրի հասանելիություն^[56][57]։ 2017թ.-ին Մոնիտորինգի համատեղ ծրագրի հաշվարկները ցույց էին տալիս, որ 4,5 միլիարդ մարդ տվյալ պահին չունեն ապահով կարգավորված սանիտարական միջոցներ^[58]։ Այս մարդկանց մեծ մասն ապրում է զարգացող երկրներում։

2016թ.-ին մոտ 892 միլիոն մարդ կամ համաշխարհային բնակչության 12%-ը զուգարաններ օգտագործելու փոխարեն գործարկում էր բաց դեֆեկացիա^[58]։ Բաց դեֆեկացիա գործարկող 892 միլիոն մարդկանց 76 %-ը (678 միլիոն) ապրում է աշխարհի ընդամենը 7 երկրում^[58]։ Բաց դեֆեկացիա գործարկող մարդկանց բարձր թվով երկրներն են Հնդկաստանը (348 միլլիոն), Նիգերիան(38,1 միլիոն), Ինդոնեզիան (26,4 միլիոն), Եթովպիան (23,1 միլիոն), Պակիստանը (19,7 միլիոն), Նիգերը (14,6 միլիոն) և Սուդանը(9,7 միլիոն)^[59]։

Կայուն Զարգացման Նպատակ 6-ը ՄԱԿ-ի կողմից 2015թ.-ին ստեղծված 17 Կայուն Զարգացման Նպատակներից մեկն է։ Այն կոչ է անում մաքուր ջուր և սանիտարական միջոցներ ապահովելու բոլոր մարդկանց համար։ Սա մասնավորապես վերաբերում է զարգացող երկրների մարդկանց։

Էներգիա

2009թ.-ին աշխարհում մոտ 1,4 միլիարդ մարդ ապրում էր առանց էլեկտրաէներգիայի։ 2,7 միլիարդը ապավինում էին փայտի, փայտածուխի և թրիքի (կենդանական չոր թրիքի վառելիք) վրա տանը էներգիայի կարիքների համար։ Ժամանակակից էներգետիկ տեխնոլոգիաների հասանելիության այս բացակայությունը սահմանափակում է եկամուտների ստեղծումը, բթացնում է փորձերը փախնելու աղքատությունից, ազդում է մարդկանց առողջության վրա ներքին օդային աղտոտության շնորհիվ և նպաստում է համաշխարհային անտառների ոչնչացմանը և կլիմայական փոփոխություններին։ Փոքր մասշտաբներով էներգիան վերականգնող տեխնոլոգիաները և էներգիայի բաշխման տարբերակները, ինչպիսին է արևային էներգիան և բարեկարգված վառարանները, առաջարկում են գյուղի տանտնտեսներին ժամանակակից էներգիայի ծառայություններ^[60]։

Վերականգնվող էներգիան կարող է հարմար լինել մասնավորապես զարգացող երկրներին։ Գյուղական և հեռավոր տարածքներում հանածո վառելիքներից ստացված էներգիայի փոխանցումը և բաշխումը կարող է բարդ և թանկարժեք լինել։ Վերականգնվող էներգիայի արտադրությունը կարող է կենսունակ այլընտրանք առաջարկել^[61]

Վերականգնվող էներգիան կարող է ուղղակիորեն նպաստել աղքատության հաղթահարմանը՝ մատակարարելով այն էներգիան, որն անհրաժեշտ է բիզնեսի և աշխատատեղերի ստեղծման համար։ Վերականգնվող էներգիայի տեխնոլոգիաները կարող են նաև անուղղակի նպաստ ունենալ աղքատության հաղթահարմանը մատակարարելով սննդի պատրաստման, տարածքի տաքացման և լուսավորության համար անհրաժեշտ էներգիա^[62]։

Քենիան աշխարհի առաջատարն է մեկ անձին հասնող արևային էներգիայի համակարգի թվով^[63]։

Աղտոտվածություն

Ներքին օդի աղտոտվածություն

Զարգացող երկրներում ներքին օդի աղտոտվածությունը առողջության գլխավոր վտանգն է^[64]։ Զարգացող երկրների ներքին օդի աղտոտվածության գլխավոր աղբյուրը կենսազանգվածի այրումն է։ Ողջ մոլորակում զարգացող երկրներում 3 միլլիարդ մարդ հիմնվում է կենսազանգվածի վրա փայտի, փայտածուխի, թրիքի և բերքի նստվածքի տեսքով որպես իրենց կենցաղային պատրաստման վառելիք^[65]։ Քանի որ կերակրի պատրաստումը շրջակա միջավայրի ներսում, որտեղ չկա պատշաճ օդափոխություն, միլիոնավոր մարդիկ՝ հիմնականում աղքատ կանայք և երեխաներ, լուրջ առողջական վտանգների են հանդիպում։

Ընդհանուր առմամբ 4,3 միլլիոն մահացության դեպքերը վերագրվում են զարգացող երկրներում ներքին օդի աղտոտման ազդեցությանը 2012թ.-ին:, համարյա ամբողջը ցածր և միջին եկամուտ ունեցող երկրներում։ Հարավարևելյան Ասիայի և արևմտյան Խաղաղօվկիանոսյան շրջանները կրում են բեռի մեծ մասը համապատասխանաբար 1,69 և 1,62 միլլիոն մահվան դեպքերով։ Մոտ 600,000 մահվան դեպք է գրանցվում Աֆրիկայում^[66]։ 2000թ․-ից վաղ գնահատականները սակայն 1,5-ից 2 միլիոն մահվան դեպքերի միջև էր^[67]։

Օդի աղտոտվածության շատ արդյունքների պատճառների մատչելի լուծումը գտնելը բարդ է։ Մարտավարություններն ընդգրկում են այրման բարելավումը, ծխի արտահանման կրճատումը, ապահովության բարելավումը և աշխատուժի կրճատումը, վառելիքի արժեքի նվազումը և դիմելով կայունությանը^[68]։

Ջրի աղտոտվածություն

Ջրի աղտոտվածությունը շատ զարգացող երկրների գլխավոր խնդիրներից է։ Այն պահանջում է բոլոր մակարդակներում ջրային ռեսուրսների քաղաքականության շարունակական գնահատումը և վերանայումը (միջազգային անկում` դեպի անհատական ջրատարներ և հորեր)։ Ենթադրվում էր, որ ջրի աղտոտվածությունը աշխարհում մահերի և հիվանդությունների առաջատար պատճառն էր^[69][70], և որ այն օրական 14,000 մարդու մահվան պատճառ էր դառնում^[70]։

Հնդկաստանն ու Չինաստանը ջրի աղտոտվածության ամենաբարձր ցուցանիշով երկրներն են. ամեն օր մոտ 580 մարդ Հնդկաստանում մահանում է ջրի աղտոտվածությունից առաջացած հիվանդություններից (ներառյալ ջրային հիվանդություններ)^[71]։ Չինաստանի քաղաքների ջրի մոտ 90%-ը աղտոտված է^[72]։ 2007թ.-ի դրությամբ Չինաստանի մեկուկես միլիարդը ապահով խմելու ջրի հասանելիություն չուներ^[73]։

Կլիմայական փոփոխություններ

Գլոբալ տաքացման ազդեցությունները, ինչպիսին են՝ ծայրահեղ եղանակային իրադարձությունները, երաշտները, ջրհեղեղները, կենսաբազմազանության կորուստը, հիվանդությունները և ծովի մակարդակի բարձրացումը, վտանգավոր են մարդկության և շրջակա միջավայրի համար^[74]։ Զարգացող երկրները ամենաքիչն են ունակ հարմարվելու կլիմայական փոփոխություններին (և հետևաբար կոչվում են «կլիմայապես բարձր խոցելի») իրենց հարազատ հարստության, տեխնոլոգիաների, կրթության, ենթակառուցվածքի և միջոցների մատչելիության ցածր մակարդակի շնորհիվ։ Սա վերաբերում է Ենթասահարական Աֆրկայի շատ երկրներին կամ Փոքր Զարգացող Կղզի-պետություններ։ Այս կղզի-պետություններից որոշները մեծ հավանականությամբ բախվելու են ամբողջովին թերակատարման^[75]։ Աֆղանստանի, Հայիթիի, Մյանմար, Սիերրա Լեոնեի և Սոմալիի պես փխրուն կամ ձախողված պետությունները ամենաշատ ազդվածների մեջ են։

Կլիմայական խոցելիությունը չափվել է Կլիմայական Խոցելիության մոնիտորինգի հաշվետվություններում 2010 և 2012 թվականներին։ Զարգացող երկրներում կլիմայական խոցելիությունը առաջանում է ազդեցության չորս տարածքներում՝ առողջություն, ծայրահեղ եղանակ, բնակավայրի կորուստ և տնտեսական ճգնաժամ^[7][74]։ 2012թ.-ի Կլիմայական Խոցելիության Մոնիտորինգի հաշվետվությունը գնահատել է, որ կլիմայական փոփոխությունները պատճառում են միջինում 400,000 մահվան դեպքեր ամեն տարի, հիմնականում զարգացող երկրներում սովի և հաղորդակցման հիվանդությունների պատճառով^[76]։ Այս ազդեցությունները ամենախիստն են աշխարհի ամենաաղքատ երկրներում։

Փոփոխվող կլիման նաև տնտեսական բեռների է հանգեցնում։ Ամենաքիչ զարգացած երկրների տնտեսությունները 2010թ.-ին կորցրել են իրենց համախառն ներքին արդյունքի միջինում 7%-ը, հիմնականում աշխատուժի քչացած արդյունավետության պատճառով^[76]։ Ծովի մակարդակի բարձրացումը 2010թ.-ին ամենաքիչ զարգացած երկրներում արժեցել է ՀՆԱ-ի 1%-ը, Խաղաղ Օվկիանոսի 4%-ը՝ աշխարհի տնտեսությունից տարեկան 65 միլիարդ դոլարի կորուստ^[74]։ Մեկ այլ օրինակ է ձկնաբուծության ազդեցությունը. մոտավորապես 40 երկիր կտրուկ խոցելի են ձկնաբուծության վրա ջերմոցային գազերի ազդեցությունից։ Ձկնաբուծական լայն շրջաններ ունեցող զարգացող երկրները հատկապես ազդեցության տակ են^[76]։

Շատ դեպքերում զարգացող երկրները մեկ շնչի հաշվով ջերմոցային գազերի արտանետումների միայն քիչ քանակ են արտադրում, բայց շատ խոցելի են գլոբալ տաքացման բացասական ազդեցությունից^[75]։ Այդ երկրների թվում են՝ Կոմորոսը, Գամբիան, Գվինեա Բիսաուն, Սան Տոմեն և Պրինսիպին, Սողոմոնյան կղզիները և Վանուատուն. նրանք կոչվում են «հարկադրված հեծյալներ»՝ ի հակառակ «ազատ հեծյալների»^[7]։ Միջազգայնորեն այս խնդրի ճանաչումը կա, որը հայտնի է «կլիմայական արդարություն» տերմինով։ Սա կարևոր թեմա էր ՄԱԿ-ի Կլիմայական Փոփոխությունների Համաժողովներին։

2010թ.-ին Կանկունի Կլիմայական Փոփոխությունների Համաժողովի ընթացքում դոնոր երկրները խոստացել էին տարեկան 100 միլիարդ դոլար 2020թ.-ի դրությամբ Կանաչ Կլիմայի Ֆոնդի միջոցով զարգացող երկրներին կլիմայական փոփոխություններին հարմարվելու համար։ Այնուամենայնիվ, կոնկրետ խոստումներ զարգացած երկրներից չեն սպասվում^[77][78]։ Էմմանուել Մակրոնը (Ֆրանսիայի նախագահը) 2017թ.-ի Բոննում՝ ՄԱԿ-ի Կլիմայական Փոփոխությունների Համաժողովի ժամանակ ասել է. «Կլիմայական փոփոխությունը ավելացնեում է հետագա անարդարություն արդեն իսկ անարդար աշխարհում»^[79]։

Կլիմայական ճգնաժամը զարգացած երկրներում և դրանից դուրս կարող է ավելացնել միգրացիայի ձևերը, բայց չի սպասվում մարդկանց ամբողջովին նոր հոսք^[80]։ 2018թ.-ին Համաշխարհային Բանկի հաշվետվությունը գնահատել է, որ մոտ 143 միլլիոն մարդ երեք շրջաններում (Ենթասահարակաան Աֆրիկա, Հարավային Ասիա և Լատինական Ամերիկա) կարող են ստիպված լինել տեղափոխվել իրենց սեփական երկրների ներսում փախչելու կլիմայական փոփոխությունների դանդաղ ազդեցությունից։ Նրանգ կգաղթեն ավելի ցածր ջրի մատչելիություն և բերքի արտադրողություն ունեցող ցածր կենսունակ շրջաններից և ծովի մակարդակից բարձրացումից և աճող փոթորիկներից տուժված շրջաններից^[81]։

Տնտեսական զարգացումը և կլիման անքակտելիորեն կապված են, մասնավորապես աղքատության, գենդերային հավասարության և էներգիայի շուրջ^[82]։ Կլիմայի փոփոխության լուծումը հնարավոր կլինի միայն, եթե Կայուն զարգացման նպատակները հանդիպեն (Համար 13 նպատակը կլիմայի գործողությունների մասին է)^[82]։

Բնակչության աճ

Վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում համաշխարհային բնակչության աճը մեծապես առաջ է մղվել զարգացող երկրներում, որտեղ հաճախ լինում են ավելի բարձր ծննդաբերության մակարդակ (պտղաբերության բարձր մակարդակ), քան զարգացած երկրներում։ Համաձայն ՄԱԿ-ի՝ ընտանիքների ծրագրումը կարող է օգնել բնակչության դանդաղ աճին և նվազեցնել աղքատությունը այս երկրներում^[17]։

Կոպիտ հովիվ-հողագործ հակամարտությունները Նիգերիայում, Մալիում, Սուդանում և Սահելի շրջանի այլ երկրներում սրվել է կլիմայական փոփոխությունների, հողի անկման և բնակչության աճի պատճառով^[83][84][85]։ Երաշտները և սննդի պակասը նույնպես կապված են Հարավային Մալիի հակամարտությանը^[86][87]։

Այլ

• Արդյունաբերական և գյուղատնտեսական արտադրատեսակների ավելացում և ուժեղացում և թունավոր քիմիական նյութերի արտանետում ուղղակիորեն հողի, օդի և ջրի մեջ։
• Էներգիայի միջոցների անկայուն օգտագործում։
• Կենսապահովման համար բնական միջոցներից բարձր կախվածությունը, ինչը հանգեցնում է այդ միջոցների անկայուն շահագործմանը կամ ոչնչացմանը
• Երեխաների ամուսնություն
• Քաղաքական անկայունություն^[88]
• Քաղաքական կոռուպցիա^[89]
• Պարտքեր
• Քաղաքացիական ծառայություն իրականացնելիս
• Մթերքի անապահովություն
• Անգրագիտություն
• Գործազրկություն

Շատ զարգացող ազգերի տնտեսությունները փորձել են առաջնային արտադրանքներ և իրենց արտահանման մեծամասնությունը գնում են առաջընթաց ազգերի։ Երբ առաջընթաց ազգերը բախվում են տնտեսական անկումների, նրանք կարող են արագորեն տեղափոխել իրենց զարգացող երկրների առևտրային գործընկերներին ինչպես նկատվել էր 2008-2009թթ. համաշխարհային տնտեսական անկման ժամանակ։

• Մարդկային կապիտալ
• Առևտրային քաղաքականություն. Ավելի սահմանափակ քաղաքականությամբ երկրները այնքան արագ չեն աճում, ինչքան ազատ և ավելի քիչ աղավաղված առևտրային քաղաքականություն ունեցող երկրները^[88][90]։
• Ներդրում. Ներդրումը դրական ազդեցություն ունի աճի վրա^[88]։
• Կրթություն^[91]։

Զարգացող երկրները՝ համաձայն Արժույթի միջազգային հիմնադրամի

Սրանք համարվում են զարգացող տնտեսություններ՝ ըստ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի Համաշխարհային տնտեսական հեռանկարների տվյալների բազայի, 2018 թվականի հոկտեմբեր^[92][93]։

Զարգացած տնտեսության հասած երկրներ և շրջաններ

Հետևյալ երկրները, ներառյալ Չորս ասիական վագրերը և նոր Եվրագոտու եվրոպական երկրները, մինչև 90-ականները համարվում էին զարգացող երկրներ և այժմ ընդգրկված են ԱՄՀ-ի կողմից առաջադեմ տնտեսությամբ (զարգացած երկրներ և շրջաններ) ցանկում։ Փակագծերում առաջադեմ տնտեսությունների ցուցակի մեջ ընդկրգվելու ժամանակն է։

•  Հոնկոնգ (սկսած 1997թ․)^[94]
•  Իսրայել (սկսած 1997թ․)^[94]
•  Սինգապուր (սկսած 1997թ․)^[94]
•  Հարավային Կորեա (սկսած 1997թ․)^[94]
•  Թայվան (սկսած 1997թ․)^[94][95]
•  Կիպրոս (սկսած 2001թ․)^[96]
•  Սլովենիա (սկսած 2007թ․)^[97]
•  Մալթա (սկսած 2008թ․)^[98]
•  Չեխիա (սկսած 2009թ․^[99], սկսած 2006թ․ Համաշխարհային բանկի կողմից)^[100]
•  Սլովակիա (սկսած 2009թ․)^[99]
•  Էստոնիա (սկսած 2011թ․)^[101]
•  Լատվիա (սկսած 2014թ․)^[102]
•  Լիտվա (սկսած 2015թ․)^[103]

Երեք տնտեսություններ տվյալների պակաս ունեին մինչ առաջադեմ տնտեսությունների ցանկում ընդրգկվելը։ Տվյալների պակասի պատճառով դժվար է դատել, թե մինչ առաջադեմ տնտեսությունների ցանկում ընդրգկվելը դրանք առաջադեմ տնտեսություններ են եղել, թե զարգացող տնտեսություններ։

•  Սան Մարինո (սկսած 2012թ․)^[104]
•  Մակաո (սկսած 2016թ․)^[105]
•  Պուերտո Ռիկո (սկսած 2016թ․)^[105]

Նոր արդյունաբերական երկրներ

10-ը երկրներ պատկանում են «նոր արդյունաբերական երկրներ» դասակարգմանը։ Դրանք այն երկրներն են, որոնց տնտեսությունները դեռևս չեն հասել զարգացած երկրների կարգավիճակին, բայց, մակրոտնտեսական իմաստով, գերազանցել են զարգացող գործընկերներին․

•  Բրազիլիա
•  Չինաստան
•  Հնդկաստան
•  Ինդոնեզիա
•  Մալայզիա
•  Մեքսիկա
•  Ֆիլիպիններ
•  Հարավային Աֆրիկա
•  Թաիլանդ
•  Թուրքիա

ԲՐԻԿՍ երկրներ

Հինգ երկրներ են, որոնք պատկանում են «զարգացող շուկաների» խմբին և միասին կոչվում են ԲՐԻԿՍ երկրներ։

•  Բրազիլիա (սկսած 2006թ․)
•  Ռուսաստան (սկսած 2006թ․)
•  Հնդկաստան (սկսած 2006թ․)
•  Չինաստան (սկսած 2006թ․)
•  Հարավային Աֆրիկա (սկսած 2010թ․)

• Գաղութացում
• Կայուն զարգացման նպատակներ
• Զարգացած երկրներ
• Ամենաքիչ զարգացած երկրներ