COVID-19-ის ვაქცინა
COVID‑19-ის ვაქცინა ― ვაქცინა, რომლის მიზანია შეძენილი იმუნიტეტის გამომუშავება მწვავე რესპირატორული სინდრომის კორონავირუსის (SARS‑CoV‑2), კორონავურუსული დაავადება 2019-ის (COVID‑19) გამომწვევი ვირუსის წინააღმდეგ. COVID-19-ის პანდემიამდე არსებობდა ცოდნა იმ კორონავირუსების აგებულებისა და ფუნქციების შესახებ, რომელთაც გამოიწვიეს მწვავე რესპირატორული სინდრომი (SARS) და ახლო აღმოსავლეთის რესპირატორული სინდრომი (Middle East respiratory syndrome, MERS). ამ ცოდნამ დააჩქარა ვაქცინების რამდენიმე ტექნოლოგიის შექმნა 2020 წლის დასაწყისში.[1] SARS-CoV-2-ის საწინააღმდეგო ვაქცინები თავდაპირველად ორიენტირებული იყო სიმპტომატური, ხშირად მწვავედ მიმდინარე ავადმყოფობის თავიდან აცილებაზე.[2] 2020 წლის 10 იანვარს პლატფორმა GISAID-ის საშუალებით გავრცელდა SARS-CoV-2-ის გენეტიკური კვლევის შედეგები და მისი გენეტიკური მიმდევრობა, ხოლო 19 მარტისთვის მსოფლიო ფარმაცევტული ინდუსტრია COVID-19-ის წინააღმდეგ ბრძოლაში ერთობლივი ძალისხმევით ჩაერთო.[3] ვაქცინების როლი COVID‑19-ის გავრცელების, სიმწვავისა და სიკვდილიანობის შემცირებაში ფართოდაა აღიარებული.[4]
კლინიკური კვლევის III მესამე ფაზაში ზოგიერთმა ვაქცინამ 95%-მდე ეფექტიანობა აჩვენა სიმპტომური ინფექციის თავიდან აცილების კუთხით. ამ დროისათვის არსებობს 20 ვაქცინა, რომელიც საზოგადო გამოყენებისთვის ავტორიზებული სულ მცირე ერთი ეროვნული რეგულატორის მიერ: ორი რნმ ვაქცინა (Pfizer–BioNTech და Moderna), ცხრა კონვენციური ინაქტივირებული ვაქცინა (BBIBP-CorV, იგივე სინოფარმი, ჩინეთის სამედიცინო მეცნიერებათა აკადემიის ვაქცინა, CoronaVac, იგივე სინოვაკი, Covaxin, CoviVac (რუსული COVID-19-ის ვაქცინა, COVIran Barakat, Minhai-Kangtai, QazVac და WIBP-CorV), ხუთი ვექტორული ვაქცინა (Sputnik Light, Sputnik V, Oxford–AstraZeneca, Convidecia და Janssen, მწარმოებელი Johnson & Johnson), ოთხი სუბიუნიტური ვაქცინა (Abdala, EpiVacCorona, MVC-COV1901, Soberana 02 და ZF2001).[5][6] მთლიანობაში, განვითარების სხვადასხვა ეტაპზეა ვაქცინის 330 კანდიდატი, მათ შორის, 102 არის კლინიკური კვლევების ეტაპზე, რომელთაგანაც 30 I, 30 I–II, 25 III, ხოლო 8 IV ფაზის ცდებს გადის.[5]
ბევრმა ქვეყანამ ვაქცინების განაწილების ფაზირებული სისტემა გამოიყება, რის შედეგადაც მოხდა პრიორიტეტული, გართულებების ან გადადების მაღალი რისკის ჯგუფების გამოვლენა და ვაქცინაცია, როგორიცა მოხუცები და ჯანდაცვის მუშაკები.[7] განიხილება შუალედური, ერთდოზიანი ვაქცინაციის გამოყენებაც, ვიდრე ვაქცინების ხელმისაწვდომობა არ გაუმჯობესდება.[8][9][10][11]
სხვადასხვა ქვეყნების ჯანდაცვის სააგენტოების მონაცემების მიხედვით, 2021 წლის 2 ოქტომბრისთვის მსოფლიოს მასშტაბით გაკეთებული იყო COVID‑19-ის ვაქცინის 6.31 მილიარდი დოზა.[12] AstraZeneca 2021 წლის ბოლომდე 3 მილიარდი დოზის გამოშვებას გეგმავს, Pfizer–BioNTech 1.3 მილიარდი დოზისა, ხოლო Sputnik V, Sinopharm, Sinovac და Janssen თითოეული 1 მილიარდი დოზის; Moderna 600 მილიონი დოზის გამოშვებას გეგმავს, ხოლო Convidecia 500 მილიონისა.[13][14] 2020 წლის დეკემბრისთვის სხვადასხვა ქვეყნებმა ვქცინების 10 მილიარდზე მეტი დოზა შეუკვეთეს,[15] რისი ნახევარიც მოდიოდა მაღალშემოსავლიან ქვეყნებზე, რომლებიც მსოფლიოს მოსახლეობის დაახლოებით 14%-ს წარმოადგენენ.[16]
ფონი
.jpg)
COVID‑19-ის პანდემიამდე ინფექციური დაავადების წინააღმდეგ ვაქცინა არასოდეს შექმნილა რამდენიმე წელზე უფრო მოკლე პერიოდში, ხოლო ადამიანებში კორონავირუსული ინფექციების წინააღმდეგ ვაქცინა არ არსებობდა.[17] თუმცა, არსებობდა ვაქცინები კორონავირუსებით გამოწვეული დაავადებების წინააღმდეგ ცხოველებში, მათ შორის, უკვე 2003 წელს, ფრინველის ინფექციური ბრონქიტის, ძაღლების კორონავირუსის და კატისებრთა კორონავირუსის წინააღმდეგ.[18] არსებობდა პროექტები SARS და MERS-ის გამომწვევი, კორონავირუსების ოჯახში (Coronaviridae) შემავალი ვირუსების წინააღმდეგ ვაქცინების შემუშავებასთან დაკავშირებით. ვაქცინები SARS-ის[19] და MERS-ის[20] წინააღმდეგ ცხოველებზეც იყო გამოცდილი.
2005 და 2006 წლებში გამოქვეყნებული კვლევების მიხედვით, SARS-ის წინააღმდეგ და მის სამკურნალოდ ახალი ვაქცინებისა და პრეპარატების შექმნა იმ დროს მთავრობებისა და ჯანდაცვის სააგენტოების პრიორიტეტს წარმოადგენდა მსოფლიოს მასშტაბით.[21][22][23] როგორც SARS-ის,[24][25] ისე MERS-ის[26] წინააღმდეგ ადამიანებისთვის ეფექტური ვაქცინა ამჟამად არ არსებობს. MERS-ის გავრცელებისას არსებობდა მოსაზრება, რომ SARS-ზე ჩატარებული კვლევები მნიშვნელოვანი საფუძველი იქნებოდა MERS-CoV ინფექციის წინააღმდეგ ეფექტური ვაქცინისა და თერაპიული საშუალებების შექმნისათვის.[24][27] 2020 წლის მარტისთვის არსებობდა MERS-ის ერთი, დნმ-ზე დაფუძნებული ვაქცინა, რომელიც I ფაზის კლინიკურ ცდებს გადიოდა ადამიანებზე,[28] ხოლო სხვა სამი, ვექტორული ტიპის ვაქცინა, ორი ადენოვირულ-ვექტორული (ChAdOx1-MERS, BVRS-GamVac) და ერთი MVA-ვექტორული (MVA-MERS-S) დამუშავების სტადიაში იყო.[29]
ვაქცინის ტიპები
.jpg)
COVID‑19-ის ეფექტური ვაქცინის შესაქმნელად მუშავდება და კვლევის საგანია სულ მცირე ცხრა სხვადასხვა ტექნოლოგიური პლატფორმა.[5][31] ვაქცინის კანდიდატების პლატფორმათა უმეტესობა ფოკუსირებულია კორონავირუსის სპაიკ-პროტეინზე და მის ვარიანტებზე, როგორც COVID‑19-ის ინფექციის მთავარ ანტიგენზე.[31] 2020 წლის განმავლობაში შექმნილი პლატფორმები მოიცავს ინფორმაციულ რნმ-ს (mRNA) და დნმ-ს შეცვლილი ნუკლეოზიდებით, რეპლიკაციის უნარის არმქონე ვირუსულ ვექტორებს, პეპტიდებს, რეკომბინანტ პროტეინებს, ცოცხალ დასუსტებულ ვირუსებს და ინაქტივირებულ ვირუსებს.[17][31][32][33]
COVID‑19-ის ბევრი ვაქცინის ტექნოლოგია არ ჰგავს უკვე არსებულ ვაქცინებს, რომლებსაც გრიპის წინააღმდეგ იყენებენ, არამედ, მათში გამოყენებული „ახალი თაობის“ სტრატეგიები, რომლებიც უფრო ზუსტადაა გამიზნული COVID‑19-ის ინფექციის კონკრეტულ მექანიზმებზე.[31][32][33] რამდენიმე სინთეტური ვაქცინა იყენებს 2P მუტაციას, რომელიც კეტავს სპაიკ-პროტეინს შეერთებამდელ მდგომარეობაში, რაც იწვევს იმუნურ რეაქციას ვირუსზე მანამდე, სანამ ვირუსი ადამიანის უჯრედს შეუერთდება.[34] ვაქცინის პლატფორმებმა, შესაძლოა, გააუმჯობესოს მოქნილობა ანტიგენების მანიპულირებაში და შესაძლებელი გახადოს COVID‑19-ის ინფექციის მექანიზმებზე უფრო ზუსტი გამიზვნა პოპულაციის მოწყვლად ქვეჯგუფებში, როგორიცაა ჯანდაცვის მუშაკები, მოხუცები, ბავშვები, ორსული ქალები და სუსტი იმუნური სისტემის მქონე ადამიანები.[31][32]
რნმ ვაქცინები
.jpg)
რნმ ვაქცინა შეიცავს რიბონუკლეინის მჟავას, რომელსაც, ორგანიზმში მოხვედრისას, უჯრედს აწვდის ინფორმაციას, რის შედეგადაც უჯრედში ხდებ ორგანიზმისთვის უცხო პროტეინის სინთეზირება. ეს იწვევს ადაპტიურ იმუნურ რეაქციას, რის შედეგადაც ორგანიზმი სწავლობს, თუ როგორ ამოიცნოს და გაანადგუროს მსგავსი პათოგენები ან სიმსივნური უჯრედები. რნმ ვაქცინებში ხშირად, მაგრამ არა ყოველთვის, გამოყენებულია ინფორმაციული რნმ შეცვლილი ნუკლეოზიდებით. ორგანიზმში ამ რნმ-ის შეყვანისთვის მის მოლეკულას ათავსებენ ლიპიდურ ნანონაწილაკებში, რომელიც იცავს რნმ-ის ჯაჭვს და ხელს უწყობს უჯრედის მიერ მის შეწოვას.[35][36][37][38]
რნმ ვაქცინები COVID‑19-ის პირველი ვაქცინები იყო, რომელთაც დიდ ბრიტანეთში, შეერთებულ შტატებსა და ევროკაშირის ქვეყნებში ავტორიზაცია მიიღეს.[39][40] ამჟამად რნმ ტიპის ავტორიზებული ვაქცინებია Pfizer–BioNTech
რნმ ვაქცინებზე მწვავე ალერგიული რეაქცია ძალზე იშვიათია. 2020 წლის დეკემბრისთვის Pfizer–BioNTech-ის 1,893,360 პირველი დოზა იყო გაკეთებული, ხოლო მათგან მწვავე ალერგიული რეაქცია მხოლოდ 175 შემთხვევაში დაფიქსირდა, აქედან მხოლოდ 21 იყო ანაფილაქსიური ხასიათის.[47] Moderna-ს 4,041,396 დოზიდან, რომელიც 2020 წლის დეკემბერში და 2021 წლის იანვარში გაკეთდა, მწვავე ალერგიული რეაქცია მხოლოდ 10 შემთხვევაში გამოვლინდა.[47] ალერგიული რეაქციის ყველაზე სავარაუდო გამომწვევი ლიპიდური ნანონაწილაკებია.[47]
ადენოვირუსული ვექტორული ვაქცინები
აღნიშნული ვაქცინები რეპლიკაციის უნარის არმქონე ვირუსულ ვექტორებს იყენებს, კერძოდ, ადენოვირუსის გარსს, რომელიც შეიცავს SARS‑CoV‑2-ის პროტეინის დნმ-ს.[48][49] COVID‑19-ის ვექტორულ ვაქცინებში გამოყენებულ ვირუსებს რეპლიკაციის უნარი დაკარგული აქვს, რაც ნიშნავს, რომ მათ ახალი ვირუსების წარმოქმნა არ შეუძლიათ, არამედ, წარმოქმნიან მხოლოდ ანტიგენს, რომელიც ორგანიზმში სისტემურ იმუნურ რეაქციას იწვევს.[48]
ავტორიზებული ვექტორული ვაქცინებია Oxford–AstraZeneca,
Convidecia და Janssen ერთდოზიანი ვაქცინებია. მათი ლოგისტიკური უზრუნველყოფა შედარებიტ მარტივია და მათი შენახვა ჩვეულებრივ მაცივრებშიც რამდენიმე თვის განმავლობაშია შესაძლებელი.[56][57]
Sputnik V პირველი დოზისთვის Ad26-ს იყენებს, რომელიც Janssen-ის ერთი დოზის იდენტურია, ხოლო მეორე დოზისთვის Ad5-ს, რომელიც Convidecia-ს ერთი დოზის იდენტურია.[58]
2021 წლის 11 აგვისტოს, ვირუსის დელტა ვარიანტის გავრცელების გამო, Sputnik V-ის მწარმოებელმა Pfizer-ს შესთავაზა, ჩაეტარებინა ცდები mRNA ვაქცინის შემდეგ Ad26 კომპონენტის (ე.წ. „Sputnik Light-ის“) ბუსტერად გამოყენებაზე.[59]
ინაქტივირებული ვაქცინები
ინაქტივირებული ვაქცინები შედგება ვირუსული ნაწილაკებისგან, რომლებიც გაზრდილია ლაბორატორიულ პირობებში (მიკრობიოლოგიური კულტურის სახით) და შემდეგ მოკლულია სხვადასხვა მეთოდით, როგორიცაა მაღალი ტემპერატურა ან ფორმალდეჰიდი, რის შედეგადაც ისინი კარგავენ ავადმყოფობის გამომწვევ თვისებებს, მაგრამ შეუძლიათ ორგანიზმსი იმუნური რეაქციის სტიმულირება.[60]
ამ ტიპის ავტორიზებული ვაქცინებია ჩინური CoronaVac (იგივე „სინოვაკი“),[61][62][63] BBIBP-CorV (იგივე „სინოფარმი“),
სუბიუნიტური ვაქცინები
სუბიუნიტური ვაქცინებს ორგანიზმში შეჰყავს ერთი ან რამდენიმე ანტიგენი (ქვეერთეული) პათოგენის მთლიანი ნაწილაკების ნაცვლად. გამოყენებული ანტიგენები უმეტესწილად პროტეინული ქვეერთეულებია, თუმცა, შესაძლებელია ნებისმიერი მოლეკულის გამოყენება, რომელიც პათოგენის ფრაგმენტს წარმოადგენს.[69]
ამჟამად ავტორიზებულია პეპტიდური ვაქცინები EpiVacCorona (რუსეთი)
კლინიკურ ცდებს გადიოდა ავსტრალიური წარმოების V451, თუმცა, ცდები შეწყდა, რადგან აღმოჩნდა, რომ V451-ით ვაქცინირებულ პირებში HIV ტესტირება მცდარ შედეგებს იძლეოდა.
სხვა ტიპის ვაქცინები
ვაქცინის სხვა ტიპები, რომლებიც კლინიკურ ცდებს გადის, მოიცავს ვირუსისებრი ნაწილაკების ვაქცინებს, რამდნიმე დნმ ვაქცინას,[74]
ორალური და ინტრანაზალური გზით მისაღები ვაქცინები კვლევის და ჩამოყალიბების ეტაპზეა.[83]
ჩატარებულია კვლევები, თუ რამდენად იწვევს სხვა დაავადებებისათვის განკუთვნილი ვაქცინები იმუნური სისტემის მომზადებას, რამაც, შესაძლოა, შეამსუბუქოს COVID‑19-ის მიმდინარეობა.[84] არსებობს ექსპერიმენტული მონაცემები, რომ ტუბერკულოზის საწინააღმდეგო BCG ვაქცინას იმუნურ სისტემაზე ზოგადი ეფექტი გააჩნია, თუმცა, არ არსებობს მტკიცებულება, რომ იგი ეფექტურია COVID‑19-ის წინააღმდეგ.[85]
ფორმულირება
2020 წლის სექტემბრისთვის ვაქცინის 11 კანდიდატი იმუნოგენურობის გასაზრდელად იყენებდა ადიუვანტებს.[31] იმუნოლოგიური ადიუვანტი წარმოადგენს ვაქცინაში შემავალ ნივთიერებას, რომელიც ზრდის ორგანიზმის იმუნურ რეაქციას ანტიგენზე, როგორიცაა COVID‑19-ის ან გრიპის ვირუსი.[86] შედეგად, ძლიერდება იმუნოგენურობა და მცირდება COVID‑19-ის ინფექციის გადადების შანსი ან მისი სიმწვავე აცრილებში.[86][87] COVID‑19-ის ვაქცინებში შემავალი ადიუვანტები, შესაძლოა, განსაკუთრებით ეფექტური იყოს ინაქტივირებულ და ვაქტორულ ტექნოლოგიებზე დაფუძნებულ ვაქცინებში.[87] ლიცენზირებულ ვაქცინებში გამოყენებული პირველი ადიუვანტები ალუმინის მარილები (ე.წ. „ალუმი“) იყო. ატორიზებული ვაქცინების 80% სწორედ ამ ადიუვანტებს იყენებს.[87] ალუმის ადიუვანტი ორგანიზმში იმუნოგენურობის გასაძლიერებლად სხვადასხვა მოლეკულურ და უჯრედულ მექანიზმებს ააქტიურებს, როგორიცაა, მაგალითად, ანთებითი ციტოკინების გამოყოფა.[86][87]
დაგეგმარება და განვითარება
2020 წლის იანვრიდან მოყოლებული ვაქცინის განვითარება დააჩქარა საერთაშორისო ფარმაცევტული ინდუსტრიის და სახელმწიფოთა მთავრობების უპრეცედენტო კოლაბორაციამ.[31]
ვაქცინის შექმნის და დამუშავების მთლიან პერიოდში ხდება რამდენიმე საფეხურის შეფასება, მათ შორისა:[17][88]
- ვაქცინის ტოქსიკურობის მისაღები დონე (მისი უსაფრთხოება),
- მოწყვლადი სამიზნე პოპულაციების განსაზღვრა,
- ვაქცინაციით უზრუნველყოფილი დაცვის ხანგრძლივობა,
- ვაქცინირების სპეციალური სისტემები (ორალური ან ნაზალური ნაცვლად ინექციისა),
- დოზირების რეჟიმები,
- სტაბილურობა და შენახვის პირობები,
- გადაუდებელი გამოყენების ავტორიზაცია ფორმალური ლიცენზირების მოპოვებამდე,
- ოპტიმალური წარმოება მილიარდობით დოზის მასშტაბების მისაღწევად,
- ლიცენზირებული ვაქცინების განაწილება და დისტრიბუცია.
გამოწვევები
COVID‑19-ის ვაქცინის განვითარებას რამდენიმე უნიკალური გამოწვევა ახლდა თან.
ვაქცინის შექმნის სასწრაფო და გადაუდებელმა საჭიროებამ ვაქცინის შექმნის დროის შეკუმშვა გამოიწვია, ზოგიერთ შემთხვევაში კლინიკური ცდების სხვადასხვა საფეხურები კომბინირებულად, რამდენიმე თვიან პერიოდში განხორციელდა, მაშინ, როცა ეს პროცესი თანმიმდევრობით, რამდენიმე წლის განმავლობაში ხორციელდება ხოლმე.[89]
აღნიშნული პროცესი მოიცავს უსაფრთხოების, ეფექტიანობის და დოზირების ცდებს, რომლებიც COVID‑19-ის ვაქცინის შემთხვევაში კომბინირებულად, რამდენიმე თვის განმავლობაში ჩატარდა, რასაც, პოტენციურად, ვაქცინის უსაფრთხოებაზე უარყოფითი გავლენის მოხდება შეუძლია.[89][90] მგალიტად, ვაქცინის ჩინურმა მწარმოებლებმა და ჩინეთის დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრმა ვაქცინაზე მუშაობა 2020 წლის იანვარში დაიწყეს,[91] მარტში კი უკვე ვაქცინის რამდენიმე კანდიდატს განიხილავდნენ, მიზანი კი ამერიკის შეერთებულ შტატებთან შედარებით ჩინეთის ტექნოლოგიური სიძლიერის დემონსტრირება და ჩინელი ხალხის დარწმუნება იყო სამამულო წარმოების ვაქცინების ხარისხიანობაში.[89][92]
ვაქცინების წარმოების გადაუდებელმა საჭიროებამ და მათი დამუშავების დაჩქარებამ შეიძლება რისკის წინაშე დააყენოს უსაფრთხო, ეფექტური ვაქცინის შექმნა.[32][33][93] გარდა ამისა, უნივერსიტეტებში კვლევით პროცესებს აფერხებს ფიზიკური დისტანცირება და ლაბორატორიების დახურვა.[94][95]
ვაქცინის კანდიდატმა კლინიკური ცდების რამდენიმე ფაზა უნდა გაიაროს უსაფრთხოების, იმუნოგენურობის, ეფექტურობის, დოზირების და გვერდითი ეფექტების კვლევისათვის. [96][97] ვაქცინების შემქმნელებმა ინვესტიციები უნდა განახორციელონ საერთაშორისო მასშტაბით II–III ფაზებისთვის საკმარისი მონაწილეების მოსაძებნად, რაშიც სხვა კომპანიების კონკურენაციასაც აწყდებიან ხოლმე.[98] კლინიკური ცდების ორგანიზატორები შეიძლება წააწყდნენ ხალხის წინააღმდეგობასაც, რომელთაც არ სურთ ვაქცინის გაკეთება სხვადასხვა მიზეზით,[99] როგორიცაა ყოყმანი, უნდობლობა ვაქცინის წარმოების ტექნოლოგიის მეცნიერული მეთოდის ან მისი ეფექტურობის მიმართ.[100] პანდემიის დროს ახალი ვაქცინების შექმნასთან ერთად ლიცენზირების პროცედურები კომპანიებისგან შექმნასა დ წარმოებაზე სრული დოსიეს მიწოდებას გულისხმობს.[101][102][103]
ორგანიზაციები
2020 წლის აპრილში დიდმა ოცეულმა და მსოფლიოს ჯანდაცვის ორგანიზაციამ გამოაცხადეს ინიციატივა სახელწოდებით „COVID-19-ის ხელსაწყოებზე წვდომის ამაჩქარებელი“ (ინგლ. Access to COVID-19 Tools Accelerator, ACT-A).[104][105] იგი წარმოადგენს ინტერდისციპლინარულ მხარდამჭერ სტრუქტურას, რომელიც საშუალებას აძლევს პარტნიორ ქვეყებსა და ორგანიზაციებს, ერთმანეთს გაუზიარონ ცოდნა და რესურსები. ACT-A ოთხი პლატფორმისგან შედგება, რომელთაგანაც თითოეულს ორი ან სამი პარტნიორი მართავს: ვაქცინები (ე.წ. COVAX პლატფორმა), დიაგნოსტიკა, თერაპიები და ჯანდაცვის სისტემების მაკავშირებელი.[106] ჯანმომ 2020 წლის აპრილში გამოსც „კვლევისა და განვითარების გეგმა ახალი კორონავირუსისთვის“ (R&D Blueprint (for the) novel Coronavirus), რომელშიც გაწერილია „ფართო, საერთაშორისო, მრავალ ადგილას მიმდინარე, ინდივიდუალურად შემთხვევითი კონტროლირებული კლინიკური კვლევა“, რომლის საშუალებითაც შესაძლებელია „ვაქცინის თითოეული სავარაუდო კანდიდატთან დაკავშირებული სარგებლისა და რისკების ერთდროული შეფასება ცდებისთვის მათი მზადყოფნიდან 3-6 თვეში“. ჯანმოს ვაქცინების კოალიცია ადგენს პრიორიტეტებს, თუ რომელი ვაქცინა გადავა კლინიკური ცდების II და III ფაზაზე, ხოლო III ფაზაზე გადასული კანდიდატებისთვის ცდების ჰარმონიზებულ პროტოკოლებს გამოსცემს.[107]
ვაქცინების შექმნაში ჩართული იყვნენ სახელმწიფოთა მთავრობებიც. კანადამ ვაქცინებთან დაკავშირებული 96 კვლევითი პროექტი დააფინანსა კანადურ კომპანიებსა და უნივერსიტეტებში. პროექტის გეგმებში შედიოდა „ვაქცინების ბანკის“ შექმნა, რომლის გამოყენებაც სხვა კორონავირუსული აფეთქებების დროსაც შეიძლება მომავალში,[108] ასევე, კლინიკური ცდების მხარდაჭერა და ვაქცინების წარმოებისა და მიწოდების ჯაჭვების განვითარება.[109]
ჩინეთის მთავრობამ ვაქცინების ერთ-ერთი მწარმოებელი დაბალპროცენტიანი სესხით უზრუნველჰყო, ასევე, სწრაფად გამოუყო მიწა ქარხნების ასაშენებლად.[90] ვაქცინების ადგილობრივ მწარმოებელს ჩინეთის მთავრობა მხარს უჭერს კვლევების, კლინიკური ცდების და წარმოების პროცესის დაფინანსებაში.[110]
დიდმა ბრიტანეთმა 2020 წლის აპრილში COVID‑19-ის ვაქცინის საკითხზე სამუშაოდ სპეციალური ჯგუფი შექმნა, რომელსაც ინდუსტრიის, უნივერსიტეტების და სამთავრობო სააგენტოების თანამშრომლობის გზით ვაქცინის შექმნის სტიმულირება დაევალა, რაც ვაქცინის შექმნიდან წარმოებამდე ყველა ფაზას მოიცავდა.[111]
ამერიკის შეერთებულ შტატებში მოწინავე ბიოსამედიცინო კვლევების და განვითარების სააგენტომ (Biomedical Advanced Research and Development Authority, BARDA), ფედერალურმა უწყებამ, რომელიც დაავადებებთან ბრძოლის ტექნოლოგიებს აფინანსებს, გამოაცხადა მზადყოფნა COVID‑19-ის ამერიკული ვაქცინების შექმნის და ყველაზე სავარაუდო კანდიდატების წარმოების ფინანსური მხარდაჭერის შესახებ.[90][112] 2020 წლის მაისში მთავრობამ ამ მიზნით დაიწყო დაფინანსება პროგრამისა Operation Warp Speed.[113][114] 2021 წლის მარტისთვის BARDA-ს COVID-19-ის ვაქცინის შექმნისთვის დაახლოებით 19.3 მილიარდი დოლარის ინვესტიცია ჰქონდა გაკეთებული.[115]
დიდმა ფარმაცევტულმა კომპანიებმა ვაქცინების მასიური წარმოების გამოცდილებით, როგორიცაა Johnson & Johnson, AstraZeneca და GlaxoSmithKline (GSK), შექმნეს ალიანსები ბიოტექნოლოგიურ კომპანიებთან, მთავრობებთან და უნივერსიტეტებთან ეფექტური ვაქცინების შექმნის დაჩქარების მიზნით.[90][89]
ისტორია
2019 წლის ბოლოს მოხდა COVID-19-ის ინფექციის გამომწვევი ვირუსის, SARS-CoV-2-ის იზოლირება,[116] 2020 წლის 11 იანვარს კი მისი გენეტიკური სეკვენციაც გამოქვეყნდა, რასაც მოჰყვა დაუყოვნებელი საერთაშორისო რეაქცია შესაძლო პანდემიისთვის მომზადების და პრევენციული ვაქცინის შექმნის მიზნით.[32][117][118] პროცესი დააჩქარა ფარმაცევტული ინდუსტრიის წარმომადგენლებსა და სახელმწიფოთა მთავრობებს შორის უპრეცენტო კოლაბორაციამ.[119] 2020 წლის ივნისისთვის კორპორაციების, მთავრობების, საერთაშორისო ჯანდაცვის ორგანიზაციების და უნივერსიტეტების კვლევითი ჯგუფების მხრიდან ათობით მილიარდი დოლარის ინვესტიცია იყო განხორციელებული ათობით კანდიდატის მომზადებაში და გლობალური ვაქცინაციის პროგრამების დაგეგმვაში.[117][120][121][122] ეპიდემიური მზაობის ინოვაციების კოალიციის (CEPI) ინფორმაციით, ვაქცინის შექმნაში აქტივობების 40% ამერიკის კონტინენტზე მოდიოდა, 30% აზიასა და ავსტრალიაზე, 26% ევროპაზე, რამდენიმე პროექტი კი მიმდინარეობდა სამხრეთ ამერიკაში და აფრიკაში.[32][119]
2020 წლის თებერვალში ჯანმომ განაცხადა, რომ SARS‑CoV‑2-ის წინააღმდეგ ვაქცინის ხელმისაწვდომობა მომდევნო 18 თვის განმავლობაში მოსალოდნელი არ იყო.[123] მოგვიანებით, ვირუსოლოგმა პოლ ოფიტმა განაცხადა, რომ ამჟამინდელი გადმოსახედიდან, 11 თვეზე ნაკლებ პერიოდში უსაფრთხო და ეფექტური ვაქცინის შექმნა მართლაც შესანიშნავი შედეგი იყო.[124] საერთაშორისო ალიანსებისა და მთავრობებისთვის დამატებითი სტიმული COVID‑19-ის გავრცელების უსწრაფესი ტემპიც გახდა. შედეგად, მოკლე დროში შეიქმნა ვაქცინის რამდენიმე კანდიდატი,[107] რომელთაგანაც ოთხის გამოცდა ადამიანებზე უკვე მარტში დაიწყო.[32][125]
2020 წლის 24 ივნისს ჩინეთმა გამოსცა ვექტორული CanSino-ს შეზღუდული გამოყენების ნებართვა სამხედრო ძალებში, ასევე, გასცა ორი ინაქტივირებული ვაქცინის გადაუდებელი გამოყენების ავტორიზაცია მაღალი რისკის მქონე პირებისათვის.[63] 2020 წლის 11 აგვისტოს რუსეთმა გასცა ავტორიზაცია Sputnik V-ის გამოყენებაზე გადაუდებელ შემთხვევებში, თუმცა, ერთი თვის შემდეგაც მესამე ფაზის ცდების გარეთ აღნიშნული ვაქცინა შეზღუდულად იყო ხელმისაწვდომი.[54]
2020 წლის 20 ნოემბერს აშშ-ის საკვებისა და წამლის ადმინისტრაციაში (FDA) გადაუდებელი გამოყენების ავტორიზაციის მოთხოვნა შეიტანა Pfizer–BioNTech-ის ალიანსმა; მოთხოვნა ეხებოდა mRNA ტიპის ვაქცინას BNT162b2 (აქტიური ინგრედიენტი ტოზინამერანი).[55][74] 2020 წლის 2 დეკემბერს გაერთიანებული სამეფოს სამედიცინო და ჯანდაცვის პროდუქტების რეგულირების სააგენტომ (MHRA) Pfizer–BioNTech-ის ვაქცინას დროებითი ავტორიზაცია მისცა,[126][76] შედეგად, დიდი ბრიტანეთი გახდა პირველი სახელმწიფო, რომელმაც გასცა ნებართვა ამ ვაქცინაზე და პირბელი დასავლური სახელმწიფო, რომელმაც COVID‑19-ის ვაქცინის ავტორიზაცია გასცა.[127][128][129] 2020 წლის 21 დეკემბრისთვის Pfizer–BioNTech-ის ვაქცინას ევროკავშირის და არაერთი სხვა ქვეყნის ავტორიზაცია ჰქონდა.[130] ბაჰრეინმა და არაბთა გაერთიანებულმა საემიროებმა ავტორიზაცია მისცეს ჩინური Sinopharm-ის წარმოებულ ვაქცინას BBIBP-CorV.[131][132] აშშ-ის საკვებისა და წამლის ადმინისტრაციასმ Pfizer–BioNTech-ის ვაქცინას გადაუდებელი გამოყენების ავტორიზაცია 2020 წლის 11 დეკემბერს მისცა.[133] ერთი კვირის შემდეგ იგივე ტიპის ავტორიზაცია მიიღო Moderna-ს მიერ წარმოებულმა ვაქცინამ mRNA-1273 (აქტიური ინგრედიენტი ელასომერანი.[134][135][136][137]
2021 წლის 31 მარტს რუსეთის მთავრობამ განაცხადა, რომ რეგისტრაციაში გაატარა პირველი COVID‑19-ის ვაქცინა ცხოველებისათვის.[138] ვაქცინა, რომლის სახელწოდებაა Carnivac-Cov, წარმოადგენს ინაქტივირებულ ვაქცინას ხორცისმჭამელი ცხოველებისთვის, შინაური ცხოველების ჩათვლით და მისი მიზანია SARS-CoV-2-ის სახეობათაშორის გადაცემის დროს შესაძლო მუტაციების თავიდან აცილება.[139]
კლინიკური ცდები და ავტორიზაციის სტატუსები
I ფაზის ცდები, პირველ რიგში, ტარდება უსაფრთხოებისა და წინასწარი დოზირების დასადგენად და მასში რამდენიმე ათეული ჯანმრთელი სუბიექტი მონაწილეობს, ხოლო II ფაზა, წინამორბედი ფაზის წარმატებით დასრულების შემდეგ, აფასებს იმუნოგენურობას, დოზირების დონეებს (ეფექტურობას ბიომარკერების მიხედვით) და ვაქცინის კანდიდატის გვერდით ეფექტებს; მასში, როგორც წესი, რამდენიმე ასეული სუბიექტი მონაწილეობს.[96][97] I–II ფაზის ცდები ახდებს უსაფრთხოების და იმუნოგენურობის შემოწმებას, რენდომიზებულია, კონტროლდება პლაცებოს საშუალებით და მის შედეგად ირკვევა უფრო ზუსტი, ეფექტური დოზირება.[97] III ფაზის ცდებში ბევრად მეტი სუბიექტია ჩართული სხვადასხვა ადგილას, მათ შორის არის საკონტროლო ჯგუფიც. ამ ფაზაში იტესტება ვაქცინის ეფექტურობა კონკრეტული დაავადების პრევენციის კუთხით (ამას „ინტერვენციული“ ცდა ეწოდება). ამავე დროს, გრძელდება ოპტიმალური დოზის გვერდითი ეფექტების.[96][97] სხვადასხვა კომპანიების მიერ ჩატარებულ ცდებში III ფაზის შედეგები განსხვავდება უსაფრთხოების, ეფექტურობის, კლინიკური შედეგების, გვერდითი ეფექტების, ინფიცირების და გადაცემის მხრივ, ასევე, იმის მიხედვით, თუ რამდენად ახდენს ვაქცინა საშუალო ან მწვავე ინფექციის პრევენციას.[98][140][141]
ცდების პროცესში დაგროვებული ინდიკატორების მიხედვით, კლინიკური ცდების მეთოდიკა შეიძლება შეიცვალოს და ადაპტირდეს მკურნალობის ნეგატიური და პოზიტიური შედეგებიდან გამომდინარე.[142][143] ზოგიერთ შემთხვევაში II–III ფაზების ადაპტირება საშუალებას იძლევა, შემცირდეს ცდების ხანგრძლივობა და საჭირო სუბიექტების რაოდენობა, რაც გამორიცხავს დუბლირებულ და არასაჭირო კვლევებს.ამავე დროს, ხდება ცდების დიზაინში და მეთოდებში შეტანილი ცვლილებების გაზიარება საერთაშორისო მასშტაბით, სხვა ადგილებში მიმდინარე ცდების ადაპტირების მიზნით.[142][144]
ამჟამად, ეროვნული რეგულატორების მიერ გადაუდებელი გამოყენებისათვის ავტორიზებულია 15 ვაქცინა. ამათგან 6 ავტორიზებული გადაუდებელი ან სრული გამოყენებისთვის ჯანმოს მიერ აღიარებული სულ მცირე ერთი მკაცრი რეგულატორის მიერ. Pfizer–BioNTech-ს და Moderna-ს აშშ-ის საკვებისა და წამლის ადმინისტრაციაში თავიანთი ვაქცინებისთვის ბიოლოგიური ლიცენზიის აპლიკაციაც აქვთ შეტანილი, რაც ქვეყნის მასშტაბით ახალი ბიოლოგიური პროდუქტით ვაჭრობის ნებართვას ითვალისწინებს.[145][146]
mRNA ვაქცინებიPfizer–BioNTechModerna
ადენოვირუსული ვექტორული ვაქცინებიOxford–AstraZenecaJanssenSputnik VSputnik LightConvidecia
საზოგადოება და კულტურა
განაწილება
2021 წლის 1 სექტემბრის მონაცემებით, მსოფლიოს მასშტაბით გაკეთებული იყო COVID-19-ის ვაქცინის 5.34 მილირდი დოზა, გლობალური პოპულაციის 39.6 პროცენტს მიღებული ჰქონდა სულ მცირე ერთი დოზა. ამ დროისათვის დღეში 40.5 მილიონი დოზა კეთდებოდა, თუმცა, 2021 წლის სექტემბრისთვის დაბალი შემოსავლის მქონე ქვეყნებში სულ მცირე ერთი დოზა მხოლოდ მოსახლეობის 1.8 პროცენტს ჰქონდა მიღებული. ამის შესახებ ეროვნული ჯანდაცვის ორგანიზაციების მიერ მოწოდებულ მონაცემებს Our World in Data აგროვებს.[147]
სწრაფად გავრცელებადი პანდემიის და 2020 წლის განმავლობაში COVID-19-ის შემთხვევების ზრდის ფონზე საერთაშორისო ორგანიზაციები, როგორიცაა ჯანმო და CEPI, ვაქცინის შექმნაზე მომუშავე ორგანიზაციები, მთავრობები და ფარმაცევტული ინდუსტრიის წარმომადგენლები მუშაობდნენ ვაქცინების განაწილების სქემაზე.[107] ექსპერტები ხაზს უსვამენ, რომ ლიცენზირებული ვაქცინები პირველ რიგში ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ჯანდაცვის სფეროში მომუშავე და ყველაზე დიდი საჭიროების მქონე პირებისათვის.[17][117][90]
2020 წლის აპრილში გავრცელდა ინფორმაცია, რომ გაერთიენებული სამეფო დათანხმდა 20 სხვა ქვეყანასთან და საერთაშირისო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობას, მათ შორის, საფრანგეთთან, გერმანიასთან და იტალიასთან ვაქცინის შექმნის და კვლევის შედეგების გაზიარების მიზნით, ასევე, დათანხმდა, რომ გერთიანებული სამეფოს მოქალაქეებს არ ექნებოდათ უპირატესობა ბრიტანულ უნივერსიტეტებში შექმნილ ვქცინებზე წვდომაში.[148] რამდენიმე კომპანია გეგმავდა, ეწარმოებინა ვაქცინა ხელოვნურად დაბალი ფასებით, ხოლო გაეზარდა ფასები მომგებიანობის მიზნით მხოლო მას შემდეგ, რაც სახელმწიფოები ვაქცინები საკმარის მარაგებს შექმნიდნენ სამომავლო, ყოველწლიური ვაქცინაციის საჭიროების შემთხვევაში გამოყენების მიზნით.[90]
იმავე თვეში ეპიდემიური მზადყოფნის ინოვაციების კოალიციამ (CEPI) განაცხადა: „აუცილებელია ძლიერი საერთაშორისო კოორდინაცია და თანამშრომლობა ვაქცინების შემქმნელებს, მარეგულირებლებს, პოლიტიკოსებს, სპონსორებს, საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ორგანიზაციებს და მთავრობებს შორის, რათა შესაძლებელი გახდეს ვაქცინების სავარაუდო კანდიდატების წარმოება საკმარისი რაოდენობით და მათი თანასწორი განაწილება ყველა, განსაკუთრებით კი, დაბალშემოსავლიან რეგიონებში."[32] CEPI ჯანმოსთან ერთად მუშაობს ფინანსური რესურსების მოზიდვასა და სახელმძღვანელო მითითებების შექმნაზე უსაფრთხო და ეფექტური ვაქცინების გლობალურ განაწილებასთან დაკავშირებით, რაც გამოწვეულია განსხვავებული საჭიროებებით სხვადასხვა ქვეყნებსა და პოპულაციის სხვადასხვა სეგმენტს შორის.[107][119][125][149] მაგალითად, წარმატებული COVID‑19-ის ვაქცინა პირველ რიგში უნდა მიეწოდოს ჰანდაცვის მუშაკებს და ავადმყოფობის მძიმე განვითარების რისკის ქვეშ მყოფ პირებს, როგორიცაა მოხუცები და მჭიდროს დასახლებული ღარიბი მოსახლეობა.[150][151]
ხელმისაწვდომობა
არაერთმა სახელმწიფომ COVID‑19-ის ვაქცინების შესყიდვის პირობა მათ გამოშვებამდე დადო. მიუხედავად იმისა, რომ მაღალშემოსავლიანი სახელმწიფოები დედამიწის მოსახლეობის მხოლოდ 14%-ს წარმოადგენენ, 2020 წლის 15 ნოემბრისთვის ვაქცინების წინასწარი გაყიდვების 51% სწორედ მათ ჰქონდათ შეკვეთილი. რამდენიმე ასეთმა ქვეყანამ იმაზე მეტი დოზა შეიძინა, ვიდრე მათი მოსახლეობის სრულად ასაცრელად იყო საჭირო.[16]
.jpg)
2021 წლის 18 იანვარს ჯანმოს გენერალურმა დირექტორმა, ტედროს ადანომ გებრეისუსმა ვაქცინების არატნაბარი განაწილების პრობლემასთან დაკავშირებით განაცხადა: „ამჟამად სულ მცირე 49 მაღალშემოსავლიან ქვეყანაში ვაქცინის 39 მილიონზე მეტი დოზაა გაკეთებული. ერთ-ერთ ძალიან დაბალშემოსავლიან ქვეყანაში კი მხოლოდ 25 დოზა გაკეთდა. არა 25 მილიონი, არა 25 ათასი; მხოლოდ 25.“[152]
მარტში ცნობილი გახდა, რომ შეერთებული შტატები ცდილობდა დაერწმუნებინა ბრაზილია, არ შეეძინა რუსული ვაქცინა Sputnik V, შიშობდა რა, რომ ეს ხელს შეუწყობდა „რუსული გავლენის“ ზრდას ლათინურ ამერიკაში.[153] სხვადასხვა ინფორმაციით, ხანგრძლივ ტერიტორიულ კონფლიქტებში ჩართულ ზოგიერთ ქვეყანას ვაქცინებზე წვდომაში ხელი მოწინააღმდეგე ქვეყნებმა შეუშალეს. მაგალითად, პალესტინამ ისრაელი ღაზას სექტორში ვაქცინების შეტანაში ხელის შეშალაში დაადანაშაულა, ხოლო ტაივანმა განაცხადა, რომ მათ მცდელობას, მოეპოვებინათ ვაქცინის დოზები, ხელი ჩინეთმა შეუშალა.[154][155][156]
AstraZeneca-ს ერთი დოზის ღირებულება 47 ეგვიპტურ ფუნტს (EGP) არ აღემატება, თუმცა, სახელისუფლებო სტრუქტურები მას 100-200 ფუნტის ფარგლებში ყიდიან. კარნეგის საერთაშორისო მშვიდობის ფონდის (Carnegie Endowment for International Peace) მტკიცებით, სიღატაკის მაჩვენებელი ეგვიპტეში დაახლოებით 29.7 პროცენტია, რაც, დაახლოებით 30.5 მილიონ ადამიანს წარმოადგენს, რომელთაგანაც დაახლოებით 15 მილიონს ვაქცინაზე წვდომის საშუალება არ ექნებოდა. ადამიანის უფლებადამცველმა აქტივისტმა, ხალედ ალიმ მთავრობის წინაღმდეგ საჩივარი შეიტანა, რითიც აიძულა სახელმწიფო, ვაქცინა უფასოდ მიეწოდებინა საზოგადოების ყველა წევრისთვის.[157]
იმუნოლოგის, დოქტორ ენტონი ფაუჩის მიხედვით, მუტირებული შტამები და ვაქცინების შეზღუდული განაწილება გრძელვადიან რისკებს შეიცავს: „ჩვენ უნდა შევძლოთ მთელი მსოფლიოს ვაქცინირება, არა მხოლოდ საკუთარი ქვეყნის.“[158] ედვარდ ბერგმარკი და არიკ ვიერსონიც ვაქცინაციის გლობალური ძალისხმევის მნიშვნელობას უსვამენ ხაზს და აცხადებენ, რომ მდიდარი ქვეყნების „პირველ რიგში მე“ მენტალობა, საბოლოოდ, საწინააღმდეგო შედეგს გამოიღებს, რამდენადაც ვირუსის გავრცელება ღარიბ ქვეყნებში მეტ ვარიანტებს წარმოშობს, რომელთა წინააღმდეგაც, შესაძლოა, ხელმისაწვდომი ვაქცინები ნაკლებად ეფექტური იყოს.[159]
2021 წლის 10 მარტს შეერთებულმა შტატებმა, ბრიტანეთმა და ევროკავშირის ქვეყნებმა დაბლოკეს 80-ზე მეტი განვითარებადი ქვეყნის მხრიდან COVID‑19-ის საპატენტო უფლებების გაუქმების მცდელობა, რაც ხელს შეუწყობდა ვაქცინების წარმოებას ღარიბი ქვეყნებისთვის.[160] 2021 წლის 5 მაისს ბაიდენის ადმინისტრაციამ განაცხადა, რომ მხარს უჭერს ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის გაუქმებას COVID-19-ის ვაქცინებისთვის.[161]