Szczepionka przeciw COVID-19

Do opracowania szczepionki chroniącej przed koronawirusem SARS-CoV-2 wykorzystywane są głównie nowe technologie, które mają gwarantować większe bezpieczeństwo. Testowane są różnego typu preparaty, w tym szczepionki DNA i RNA, rekombinowane białka wywołujące odpowiednią reakcję odpornościową, a także czynniki infekcyjne z usuniętymi genami oraz żywe, niepatogenne drobnoustroje przenoszące i eksponujące na swej powierzchni czynniki zakaźne^[1].

Szczepionki przeciwko koronawirusowi opierają się zwykle na konkretnym białku wirusa – glikoproteinie S, zwanym też białkiem kolca. Białko to prowokuje układ immunologiczny człowieka do produkcji licznych przeciwciał atakujących wirusa. Powoduje jednak też powstawanie przeciwciał, które mają niski poziom neutralizacji wirusa i łączą się z nim w taki sposób, że wirus łatwiej wnika do niektórych komórek. Rozwiązaniem tego problemu jest taka modyfikacja białka kolca, aby spowodować powstawanie głównie przeciwciał ochronnych, a tylko w minimalnym stopniu prowokować powstawanie przeciwciał wzmacniających zakażenie.

W fazie badań są szczepionki o różnym schemacie podawania. Przeważają szczepionki wymagające podania ich w dwóch dawkach, przy czym druga dawka, w zależności od preparatu, powinna być podana po 2–12^[2] tygodniach od podania pierwszej. W badaniach też jest szczepionka jednodawkowa i trójdawkowa. Większość szczepionek wymaga podania ich w iniekcji (domięśniowej lub podskórnej), ale w opracowaniu są też szczepionki doustne^[1].

Na podstawie wspomnianego porozumienia Komisja Europejska jest upoważniona do negocjacji i zawarcia, w imieniu państw członkowskich, tzw. umowy zakupu z wyprzedzeniem (Advance Purchase Agreement – APA) dotyczącej priorytetowych opcji zakupu oraz dostaw szczepionki na COVID-19 do państw członkowskich Unii Europejskiej. Polska stała się stroną tego porozumienia na podstawie uchwały nr 114/2020 Rady Ministrów z 10 sierpnia 2020 w sprawie przystąpienia do porozumienia dotyczącego zakupu szczepionek przeciwko chorobie COVID-19 wywołanej przez wirusa SARS-CoV-2. Według stanu na 12 grudnia 2020 Komisja Europejska podpisała sześć umów zakupu z wyprzedzeniem z przedsiębiorstwami: AstraZeneca, Sanofi/GSK, Janssen Pharmaceutica/Johnson & Johnson, Pfizer/BioNTech, CureVac oraz Moderna.

Polska zdecydowała się na przystąpienie do pięciu z tych umów z następującymi przedsiębiorstwami: AstraZeneca, Janssen Pharmaceutica NV/Johnson & Johnson, Pfizer/BioNTech, CureVac oraz Moderna. Zakup szczepionek będzie finansowany z budżetu państwa, a ich szacowany koszt to ok. 2,4 mld zł^[3]. Polska zakontraktowała zakup szczepionek w ramach unijnego porozumienia o ustanowieniu wspólnego mechanizmu zakupów szczepionek z wyprzedzeniem^[4]. Wielkość zamówień jest proporcjonalna do liczby mieszkańców. Harmonogram dostaw jest taki sam dla wszystkich krajów (adekwatny do wielkości).

Pfizer/BioNTech

Osobny artykuł: Tozinameran.

Badania nad szczepionką (Comirnaty) prowadzi konsorcjum złożone z przedsiębiorstw Pfizer, BioNTech i Fosun Pharma^[6]. W fazie I i II badania, obejmującego 45 osób, oceniono dwie wersje szczepionki SARS-CoV-2-RNA z nanocząstkami lipidowymi (RNA-LNP), oparte na platformie informacyjnego RNA, modyfikowanego nukleozydami (modRNA, BNT162b)^[7]:

• BNT162b1 (wariant RBP020.3): informacyjny RNA modyfikowany nukleozydami (modRNA) z ograniczoną wrodzoną zdolnością aktywacji czynnika odpornościowego i zwiększoną ekspresją kodującą RBD;

• BNT162b2 (wariant RBP020.2): informacyjny RNA zmodyfikowany nukleozydem (modRNA) jak powyżej, ale kodujący P2S.

Wysokie stężenie IgG wiążących RBD i odpowiedź przeciwciał neutralizujących, a także silne odpowiedzi komórek T CD4 + i CD8 +, osiągano po 7 dniach od podania dawki przypominającej. Towarzyszące skutki niepożądane to: zagrażająca życiu lub umiarkowana (zależna od dawki) reakcja alergiczna u osób podatnych, ból w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenie, ból głowy, dreszcze, bóle mięśni i stawów, gorączka. Do dalszych badań (fazy 2/3) wybrano wariant BNT162b2^[8]. W tej fazie wykonano randomizowane, kontrolowane placebo badania w celu oceny skuteczności, immunogenności i bezpieczeństwa na 43 448 osobach. Pozytywne wyniki analizy okresowej opublikowano 10 grudnia 2020, podając ogólną skuteczność na poziomie 95%. Badania były prowadzone w 62 ośrodkach na terenie Niemiec i Stanów Zjednoczonych, a trwały w okresie kwiecień – listopad 2020.^[9]

Szczepionka została zatwierdzona procedurą EUA^[10] (zezwolenie na użycie w nagłych wypadkach) w Wielkiej Brytanii, Bahrajnie, Kanadzie, USA, Kuwejcie, Singapurze i Jordanii^[11]. Oczekuje na zezwolenie w procedurze EUA w Indiach. W dniu 21.12.2020. szczepionka, pod nazwą Comirnaty, uzyskała zezwolenie na stosowanie w procedurze EUA w Unii Europejskiej. Pełne zezwolenie na stosowanie szczepionka posiada w Arabii Saudyjskiej, a oczekuje na zezwolenie w Szwajcarii.

Moderna

Osobny artykuł: MRNA-1273.

Badania nad tą szczepionką (mRNA-1273 SARS-CoV-2 Vaccine) prowadzi konsorcjum złożone z przedsiębiorstwa Moderna oraz dwóch amerykańskich instytucji rządowych: wchodzącego w skład Narodowych Instytutów Zdrowia Narodowego Instytutu Alergii i Chorób Zakaźnych (NIAID) i biura BARDA (Biomedical Advanced Research and Development Authority)^[12].

mRNA-1273 jest zawiesiną kodującego mRNA i stabilizowanego przed fuzją białka S SARS-CoV-2 w nanocząstce lipidowej (LNP), składającej się z czterech lipidów: jonizowalny lipid SM-102 (heptadekan-9-ylo 8-((2-hydroksye, tylo)(6-okso-6-(undecyloksy) heksyl)amino) oktanian); cholesterol; 1,2-distearoilo-sn-glicero-3 fosfocholina (DSPC); i 1-monometoksypolietylenoglikol-2,3-dimyrystyloglicerol z glikolem polietylenowym o średniej masie cząsteczkowej 2000 (PEG2000-DMG)^[13].

W pierwszym badaniu obejmującym 45 osób i jego kontynuacji na 34 osobach wykazano występowanie zależnej od dawki odpowiedzi wiążących i neutralizujących przeciwciał w schemacie dwudawkowym o trwałości co najmniej 90 dni od drugiej dawki. Zauważone działania niepożądane to: gorączka, zmęczenie, ból głowy, ból mięśni i ból w miejscu wstrzyknięcia^[14][15].

W fazie III wykonano randomizowane, kontrolowane placebo badanie w celu oceny skuteczności, immunogenności i bezpieczeństwa na 30 tys. osób. Pozytywne wyniki analizy okresowej ogłoszono 15 listopada 2020. Szczepionka wykazała 94,5 proc. skuteczności^[16][17]. Badania są prowadzone w 100 ośrodkach w USA a zaplanowane na okres lipiec 2020 – październik 2022^[16].

Szczepionka uzyskała zezwolenie w procedurze EUA w USA, UE, Wielkiej Brytanii i Kanadzie oraz oczekuje na pełne zezwolenie w Szwajcarii.

CureVac

Badania nad tą szczepionką CVnCoV prowadzi konsorcjum złożone z przedsiębiorstwa CureVac i organizacji pozarządowej CEPI.

CVnCoV należy do grupy szczepionek zawierających informację genetyczną w postaci mRNA, pozwalającą na produkcję w komórce wybranych białek patogenu, które następnie są prezentowane na powierzchni komórek układowi immunologicznemu. Cząsteczka RNA po wytworzeniu białka ulega szybkiej degradacji. W odpowiedzi na szczepionkę, układ immunologiczny wytwarza odpowiedź, która uniemożliwia namnażanie się wirusa i chroni przed chorobą^[18]. W fazie I badania brało udział 168 osób. W fazie II wykonano wieloośrodkowe, kontrolowane placebo badanie na 691 osobach i uzyskano, m.in. potwierdzenie dawki^[19]. Badania są prowadzone głównie w Belgii, ale także w trzech ośrodkach w Niemczech, a zaplanowane na okres czerwiec 2020 – sierpień 2021.

AstraZeneca

Osobny artykuł: Vaxzevria.

Badania nad tą szczepionką (AZD1222) prowadzi konsorcjum złożone z University of Oxford i AstraZeneca^[20].

AZD1222 jest rekombinantem defektywnym pod względem replikacji adenowirusa szympansa, wykazującym ekspresję powierzchniowej glikoproteiny SARS-CoV-2S wzbudzanej przez ludzkiego wirusa cytomegalii, głównego bezpośredniego promotora, zawierającego intron A z ludzką sekwencją liderową tPA na końcu N, który określany jest, określając skrótowo, zmodyfikowanym wektorem adenowirusa szympansa (ChAdOx1)^[21].

W fazie I i II tego badania, obejmującego 543 osoby wykazano, że przeciwciała swoiste dla białka spike powstawały w 28 dniu, a przeciwciała neutralizujące po podaniu dawki przypominającej w 56 dniu^[22]. Zauważone działania niepożądane to: ból w miejscu wstrzyknięcia, ból głowy, gorączka, dreszcze, ból mięśni, złe samopoczucie u ponad 60% uczestników^[23]. Podawany jednocześnie paracetamol pozwalał niektórym uczestnikom zwiększyć tolerancję działań niepożądanych. W fazie III wykonano randomizowane, kontrolowane placebo badania w celu oceny skuteczności, immunogenności i bezpieczeństwa na 30 tys. osób z Wielkiej Brytanii i Brazylii^[24]. Pozytywne wyniki analizy okresowej opublikowano 8 grudnia 2020. Ogólna skuteczność wyniosła 70%, w zakresie od 62% do 90% przy różnych schematach dawkowania. Badania są prowadzone w 20 ośrodkach w Wielkiej Brytanii, Brazylii i Indiach, a zaplanowane na okres maj 2020 – sierpień 2021.

Szczepionka oczekuje na zezwolenie w procedurze EUA w Indiach i Kanadzie oraz na pełne zezwolenie w Szwajcarii.

Janssen Pharmaceutica NV / Johnson & Johnson

Osobny artykuł: Ad26.COV2.S.

Badania nad tą szczepionką (Ad26.COV2.S) prowadzi konsorcjum złożone z koncernu Janssen Pharmaceutica/Johnson & Johnson i szpitala BIDMC^[25].

Ad26.COV2.S należy do grupy szczepionek, których zasada działania oparta jest o wektory, którymi są aktywne wirusy zmodyfikowane w sposób minimalizujący ryzyko zakażenia. Wektory po dostaniu się do komórki człowieka są w stanie wytworzyć wybrane białka patogenu, przeciwko któremu ma być skierowana reakcja immunologiczna organizmu. W tym przypadku jest to niereplikujący się wektor wirusowy (adenowirus serotyp 26)^[26]. W fazie I i II tego badania brało udział 1419 osób. Stwierdzono, że serokonwersja dla przeciwciał S wynosi powyżej 95%, a działania niepożądane to ból w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenie, ból głowy i bóle mięśni^[27]. W fazie III wykonano randomizowane, podwójnie zaślepione, kontrolowane placebo badanie w celu oceny skuteczności, immunogenności i bezpieczeństwa na 40 tys. osób.

Badania są prowadzone w 291 ośrodkach w Stanach Zjednoczonych, Argentynie, Brazylii, Chile, Kolumbii, Meksyku, Peru, Filipinach i Południowej Afryce a zaplanowane na okres maj 2020 – listopad 2021.

Na dzień 11 maja 2022 w użyciu były 32 szczepionki^[28]. Na różnych etapach badań klinicznych znajdowało się 335 kandydatów na szczepionki^[28].

* szczepionki w fazie IV z definicji są w użyciu

• BBIBP-CorV
• BBV152
• Corbevax
• Novavax
• Sputnik V

• Europejski Portal Informacji o Szczepieniach / Strona główna [online], vaccination-info.eu [dostęp 2021-05-25] .
• Coronavirus disease (COVID-19) [online], European Medicines Agency [dostęp 2021-05-25]  (ang.).
• Szczepionki COVID-19 [online], Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych [dostęp 2021-05-25] .