Amazon
Amazon yan jî Çemê Amazonê (bi spanî: Río Amazonas, portugalî: Amazonas), çemeke mezin e li Amerîkaya Başûr e. Çemê Amazonê yek ji çemên herî dirêj ên cîhanê ye ku ji Çiyayên Andê yên Peruyê derdikeve û dirije Okyanûsa Atlantîkê. Dirêjiya çem 6.400 kîlomêtre ye. Ava Amazonê ji çemên herî mezin ên cîhanê wekî Çemê Mîsîsîpî, Nîl û Yangtzeyê zêdetir e. Firehiya Amazonê li cihê ku diherike Okyanûsa Atlantîkê, 300 kîlomêtre ye.
| Amazon Çemê Amazonê | |
 | |
Çemê Amazonê | |
| Cih | |
| Herêm | Amerîkaya başûr |
|---|---|
| Dewlet | Peru, Kolombiya, Brezîlya, Bolîvya, Ekvador, Venezuela |
| Taybetî | |
| Dirêjayî | 6.400 km |
| Tejane | 7.050.000 km2 |
| Debî | 219.000 m3/s |
| Robar | |
| Cihderk | And |
| - Cih | Herêma Arequipa, Peru |
| - Bilindayî | 5220 m |
| Dev | Okyanûsa Atlantîk |
| - Cih | Brezîlya |
| Nexşe | |
 | |
Nexşeya belavbûna ava Çemê Amazonê | |
biguhêre | |
Etîmolojî
Amazon di destpêkê de ji hêla Ewropiyan ve wekî Marañón dihat zanîn û beşa Peruyî ya çemê îro jî bi wî navî tê zanîn. Paşê bi spanî û portugalî wekî Rio Amazonas hatiye pênasekirin. Navê Rio Amazonas hate ragihandin piştî ku şervanên xwecihî di êrîşa seferek sedsala 16an de ku li Francisco de Orellana çêbûye, lê hatiye kirin.
Dîroka Amazonê
Dîroka jeolojîk
Lêkolînên jeolojîk ên vê dawîyê destnîşan dikin ku bi mîlyonan salan çemê Amazonê berevajî diherikî - ji rojhilat ber bi rojava ve. Di dawiyê de Çiyayên Andê ava bûn, herikîna wê ber bi Okyanûsa Mezin ve asteng kir û bû sedem ku ew rê li ber devê xwe yê niha yê li Okyanûsa Atlantîk biguherîne.[1]
Serdema berî Kolombiyan
Di dema ku gelek arkeologan jê re qonaxa damezrandinê digotin, civakên Amazonian bi di derketina pergalên çandiniyê yên bilind ên Amerîkaya Başûr de bûn. Di dema ku gelek arkeologan jê re qonaxa formasyonê digotin de, civakên Amazonî di derketina pergalên çandiniyê yên bilind ên Amerîkaya Başûr de bi gelemperî beşdar bûne. Bazirganiya bi şaristaniyên Andean re li qadên avên serê li Andes, ji bo pêşkeftina civakî û dînê ya şaristaniyên mezintirîn ên mîna Muisca û Incas de alîkariyek bingehîn ava kir. Niştecîhên mirovan ên destpêkê bi gelemperî li ser girên nizm an zozanan bûn.
Girên Shellê delîlên pêşîn ên niştecîbûnê bûn ku ev girên bermayên mirovî (çopê) temsîl dikin û bi giranî di navbera 7500 û 4000 salên b.z. de ne. Ev gir bi çandên serdema seramîkê ve têkildar in ku heta niha tu Girên Shellê yên berê serdema seramîkê ji aliyê arkeologan ve nehatibûn belge kirin[2]
Hatina Ewropiyan
Di Adara sala 1500an de Vicente Yáñez Pinzónê spanî yekem Ewropî ya belgekirî bû ku bi keştiyê xwe hatiye çemê Amazonê.[3] Pinzón navê çemê danî Río Santa María del Mar Dulce, ku paşê bi Mar Dulce hate kurt kirin. Keşifgerekî din ê spanî, Francisco de Orellana, yekem Ewropî bû ku ji koka çemên jorîn, ku li çiyayê Andê, li ber devê çem in, geriyaye. Tê texmîn kirin ku navê Amazonas ji şervanên xwecihî yên ku êrîşî vê seferê kirine, bi piranî jin bûn, hatiye wergirtin, ku De Orellana şervanên jin ên efsanewî yên Amazon ji çanda kevnar a Helenî ya li Yewnanîstanê tîne bîra De Orellana.
