Шонски јазик
Шона (chiShona) или шонски јазик— јазик од семејството на банту-јазици на кој говори народот Шона во Зимбабве и јужна Замбија; поимот ги опфаќа и народите што ги говорат дијалектите на шона: зезуру, каранга, мањика, ндау и корекоре (некои стручњаци го вбројуваат и каланга, но други го сметаат за посебен јазик). Шона е главен јазик во Зимбабве, заедно со ндебеле и англискиот, кој е деловен јазик. Јазикот шона го зборува голем дел од населението на Зимбабве. Застапен е и во Замбија, Боцвана и Мозамбик.
| Шонски јазик | ||
|---|---|---|
| Застапен во |  Зимбабве Мозамбик ЈАР Замбија  Боцвана | |
| Подрачје | Африка | |
| Говорници | 10,8 мил. (шона); 15 мил. со ндау, мањика итн. | |
| Јазично семејство | ||
| Јазични кодови | ||
| ISO 639-1 | sn | |
| ISO 639-2 | sna | |
| ISO 639-3 | sna | |
| Linguasphere | 99-AUT-a = 99-AUT-aa (standardised Shona)+ 99-AUT-ab (chiKorekore вкл. вариететите од -aba до -abk)+ 99-AUT-ac (chiZezuru -aca..-ack)+ 99-AUT-ad (сев. мањика -ada..-adk)+ 99-AUT-ae (цент. мањика -aea..-aeg)+ 99-AUT-af (каранга -afa..-aff)+ 99-AUT-ag (ндау -aga..-age)+ 99-AUT-ah (шанга)+ 99-AUT-ai (каланга)+ 99-AUT-aj (намбија -aja..-ajc)+ 99-AUT-ak (лилима -aka..-akf) | |
Од сите банту-јазици, шона има највеќе говорници како мајчин јазик. Според Ethnologue,[1] Доколку ги вброиме дијалектите каранта, зезуру и корекоре, шона има 10,8 говорници. Дијалектите мањика и ндау[2][3][4] кои на Ethnologue се наведени посебно,[5] имаат по 1.025.000[6] и 2.380.000 говорници[7]. Тоа значи дека вкупната бројка на говорници на шона изнесува 14,2 милиони луѓе. Зулу е втор најзастапен банту-јазик со 10,3 милиони говорници.[8]
Шона е пишан литературен јазик со свој правопис и граматика, кодификуван во почетокот на XX век, а стандардизиран во 1950-тите. Првиот роман на шона е „Фесо“ од писателот Соломон Муцваиро, објавен во 1957. Шона се предава во училиштата, но само во јазичната настава, а не како општ јазик на наставата по сите предмети. Има своја книжевност и еднојазични и двојазични речници (претежно шона – англиски). Литературниот јазик се заснова на дијалектот што го говори народот Каранга во покраината Масвинго, подрачјето околу Големото Зимбабве, и народот Зезуру во централно и северно Зимбабве. Меѓутоа сите дијалекти на шона се сметаат за еднакво значајни и затоа се предаваат во локалните училишта.
Според Гатриевата зонска класификација на банту-јазиците, зоната S10 означува дијалектен континуум на вариетети во потесно сродство. Тука спаѓа самиот јазик шона, заедно со мањика, намбија и ндау (во Зимбабве и централен Мозамбик), тавара и теве (во Мозамбик) и каланга (во Боцвана и западно Зимбабве).
Дијалекти
Постојат многу разни дијалекти на шона, но признаен е и стандарден. Според информациите од Ethnologue, тоа се следниве:
- хвеса
- каранга (чикаранга). Се говори во јужно зимбабве, близу Масвинго.
- Поддијалекти: дума, џена, мари, нгова, венда, њуби, говера.
- зезуру (чизезуру, базезуру, базузура, мазизуру, вазезуру). Се говори во Машоналенд and и централно Зимбабве, близу градот Хараре. Ова е литературниот јазик.
- Поддијалекти: шаваша, гова, мбире, цунга, качикваква, харава, нохве, нџанџа, нобву, лвазвимба (зимба).
- корекоре (севеношонски, гоба, гоба, шангве). Се говори во северно Зимбабве, близу Мвурви.
- Поддијалекти: будја, гова, танде, тавара, њонгве, пфунде, шангве.
Јазиците со делумна сличност на шона, а чиишто говорници етнички припаѓаат на народот Шона, се ндау, (во Мозамбик и Зимбабве) и мањика, (во источно Зимбабве, близу Мутаре).
Сите слогови завршуваат на самогласка. Согласките секогаш му припаѓаат на следниот слог. На пример, mangwanani („утро“) се дели вака: ma/ngwa/na/ni; Зимбабве би било Zi/mba/bwe.
Сите глаголи завршуваат на -a:
|
|
Петте самогласки во јазикот (a, e, i, o, u) се изговараат исто како на македонски: Предлошка:IPA-sn. Секоја се изговара посебно, дури и ако стојат една по друга, пак, како во македонскиот..
Азбуката се состои од следниве букви:
| Буква | МФА | Мак. |
|---|---|---|
| a | /a/ | а |
| b | /ɓ/ | б |
| bh | /b/ | б |
| ch | /tʃ/ | ч |
| d | /ɗ/ | д |
| dh | /d/ | д |
| dy | /dʒɡ/ | џг |
| dzv | /dz͎/ | ѕ |
| e | /e/ | е |
| f | /f/ | ф |
| g | /ɡ/ | г |
| h | /h/ | х |
| i | /i/ | и |
| j | /dʒ/ | џ |
| k | /k/ | к |
| m | /m/ | м |
| mh | /ʔ/ | ' |
| n’ | /ŋ/ | нг |
| n | /n/ | н |
| o | /o/ | п |
| p | /p/ | п |
| r | /r/ | р |
| sh | /ʃ/ | ш |
| sv | /s͎ ~ sɸ/ | св |
| svw | /s͎w/ | св |
| sw | /sw ~ skw/ | св |
| t | /t/ | т |
| tsv | /ts͎/ | ц |
| ty | /tʃk/ | чк |
| u | /u/ | у |
| v | /ʋ/ | в |
| vh | /v/ | в |
| w | /w/ | в |
| y | /j/ | ј |
| z | /z/ | з |
| zh | /ʒ/ | ж |
| zv | /z͎ ~ zβ/ | з |
| zvw | /z͎w/ | зв |
| zw | /zw ~ zɡw/ | зв |
Диграфите ps и bz се изговараат како /ps͎/ и /bz͎/, а mbw е /mbɡ/.
Свиркави шушкави согласки
Шона и други јазици во јужна и источна Африка имаат шушкави гласови (шушкави сибиланти), за разлика од останатите јазици, каде свиркањето е знак на говорна мана.
Шушкавите гласови во шона се струјните „sv“ и „zv“ и слеаните „tsv“ и „dzv“.
| Глас | Пример | Превод | Белешки |
|---|---|---|---|
| sv | masvosvobwa | „метеороид“ | |
| masvosve | „мравки“ | ||
| tsv | tsvaira | „мете“ | (литературно) |
| svw | masvavembasvwi | „сплеткар“ | (шангве, дијал. корекоре) |
| zv | zvizvuvhutswa | „златни грутки“ | (џунга, дијал. зезуру) |
| dzv | akadzva | „беше неуспешен/на“ | |
| zvw | huzvweverere | „чувства“ | (гова, дијал. корекоре) |
| nzv | nzvenga | „одбегнува“ | (литературно) |
| zvc | muzvcazi | „Млечниот Пат“ | Забни чкрапки. Присутна само во нгова, дијалект каранга, кој има значајни влијанија од ндебеле, вклучувајќи ја забната чкрапка („c“). |
| svc | chisvcamba | „желка“ |
Свиркавите шушкави согласки поттикнале интерес кај западната јавност и медиуми во 2006, прашувајќи се како правилно се изговара Морган Цвангираи, водачот на Движењето за демократски промени. Единицата за изговор на БиБиСи го препорачува изговорот „чангираји“ (chang-girr-ayi).[9]
Наводи
Библиографија
- Biehler, E. (1950) A Shona dictionary with an outline Shona grammar (revised edition). The Jesuit Fathers.
- Brauner, Sigmund (1995) A grammatical sketch of Shona : including historical notes. Köln: Rüdiger Koppe.
- Carter, Hazel (1986) Kuverenga Chishóna: an introductory Shona reader with grammatical sketch (2nd edition). London: SOAS.
- Doke, Clement M. (1931) Report on the unification of the Shona dialects. Stephen Austin Sons.
- Mutasa, David (1996) The problems of standardizing spoken dialects: the Shona experience, Language Matters, 27, 79
- Lafon, Michel (1995), Le shona et les shonas du Zimbabwe, Harmattan éd., Paris (француски)
Надворешни врски
- Извештај за шона - Ethnologue
- Основен курс по шона (книга+аудиоснимки) - Дипломатски институт на САД (англиски)
- Речник на шона