Oʻlim jazosi

Jinoyatchilar va dissidentlarni qatl etish deyarli barcha jamiyatlar tomonidan Yerda sivilizatsiyalar paydo boʻlganidan beri qoʻllanilgan^[2]. Oʻn toʻqqizinchi asrga qadar yaʼni qamoqxona tizimlari rivojlanmaguncha jinoyatchilarni tiyib turish va jinoyatchilikni oldini olishning muqobil bir tizizmi yoʻq edi. Oʻrta asrlar davrida qatllarning oʻzi koʻpincha qatl gʻildiragi (Ketrin gʻildiragi deb ham ataladi, gʻildirak yordamida suyaklarni sindirish), arralash, osish, tortish va tanani toʻrtga boʻlib yuborish, terini shilish, uzoq vaqt davomida tanani kesish amaliyoti, tiriklay qaynatish, qoziqqa oʻtqizish, bolgʻa yordamida boshga jarohat yetkazish, toʻpga tutish, koʻp miqdorda najas yoki boshqa iflos suvni yuttirish kabi shafqatsiz va ogʻriqli usullar bilan qiynoqlarni oʻz ichiga olgan.

Aksariyat tarixiy maʼlumotlar va turli ibtidoiy qabila amaliyotlari oʻlim jazosi ularning adliya tizimining bir qismi boʻlganligini koʻrsatadi. Qoidabuzarlik uchun umumiy jazolar odatda jinoyatchi tomonidan qon puli toʻlash, jismoniy ogʻriq yetkazish, surgun va qatl qilishni oʻz ichiga oladi.

Oilalar yoki qabilalar oʻrtasidagi munosabatlar muvaffaqiyatsizlikka uchragan yoki hakamlik tizimi mavjud boʻlmaganda qon adovati yoki qasos paydo boʻladi. Adolatning bu shakli davlat yoki diniy taʼlimotlar paydo boʻlishidan oldin ham keng tarqalgan edi. Bu jinoyat, yer nizolari yoki or-nomus masalasidan kelib chiqishi mumkin. „Qasos olish harakatlari ijtimoiy jamoaning oʻzini himoya qilish qobiliyatini namoyon etadi va dushmanlarga (shuningdek, potensial ittifoqchilarga) mulk, huquq yoki shaxsga yetkazilgan zarar jazosiz qolmasligini koʻrsatadi“^[3].

Protagor (uning fikri Platon tomonidan bildirilgan) qasos tamoyilini tanqid qiladi, chunki zarar yetkazilganidan keyin uni hech qanday harakat bilan bekor qilib boʻlmaydi. Shunday qilib, agar oʻlim jazosi jamiyat tomonidan qoʻllanilishi kerak boʻlsa, u faqat ikkinchi jinoyatni oldini olish yoki undan voz kechish uchundir^[4]. „Shuning uchun Protagor biladigan yagona huquq bu inson huquqidir, u suveren jamoa tomonidan oʻrnatilgan va tasdiqlangan, oʻzini ijobiy yoki davlatning amaldagi qonuni bilan belgilaydi. Aslida, u oʻz kafolatini oʻlim jazosida topadi. Hurmat qilmaydiganlarning hammasiga tahdid soladi“^[5][6]

Platon, oʻz navbatida, oʻlim jazosini poklanish vositasi sifatida koʻrdi, chunki jinoyatlar „ifloslanish“dir. Shunday qilib, qonunlarda u tasodifan odamning oʻlimiga sabab boʻlgan hayvonni yoki obyektni yoʻq qilishni zarur deb hisoblaydi. Shunday qilib, qotillik ruhning kasalligi boʻlib, uni iloji boricha qayta tarbiyalash kerak va agar reabilitatsiya imkoni boʻlmasa, oxirgi chora sifatida oʻlimga hukm qilish kerak^[7].

Aristotelning fikricha, iroda erkinligi insonga tegishli boʻlsa, fuqaro oʻz harakatlari uchun javobgardir. Agar jinoyat sodir etilgan boʻlsa, sudya uning oʻrnini qoplash orqali jinoyatni bekor qilishga imkon beradigan jazoni belgilashi kerak^[8].

Bu falsafa bir tomondan jamiyatni himoya qilishga, ikkinchi tomondan sodir etilgan jinoyat oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan. U XVII asrgacha, yaʼni oʻlim jazosini bekor qilish haqidagi ilk mulohazalar paydo boʻlgan vaqtgacha Gʻarb jinoiy qonunchiligini ilhomlantirib kelgan^[9].

Qadimgi Rimda Rim fuqarolariga nisbatan oʻlim jazosini qoʻllash gʻayrioddiy va istisno hisoblangan. Ular jinoyat va jinoyatchiga qarab, xususiy yoki ommaviy tanbehdan tortib surgunga qadar, jumladan, uning mol-mulkini musodara qilish, qiynoqlar yoki hatto qamoqxona va oxirgi chora sifatida oʻlimga qadar boʻlgan muqobil jazolarni afzal koʻrganlar.

Rim Senatida Katilina davrida hokimiyatni egallashga uringan ittifoqchilari taqdirini hal qilish uchun tarixiy munozara, keyin ovoz berish boʻlib oʻtgan. Keyin Rim konsuli Senat qarori bilan fitnachilarni hukmsiz oʻldirish (Senatus consultum ultimum) tarafdori boʻldi. Bu koʻpchilik senatorlar tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Qatl qilinishiga qarshi boʻlgan ozchilik ovozlari orasida eng diqqatga sazovori Yuliy Sezar ovozi edi^[10].

Garchi hozirgi kunda Xitoy Xalq Respublikasida har yili koʻpchilik qatl qilinsa-da^[11], Tan sulolasi davrida (618-907) oʻlim jazosi bekor qilingan vaqt ham boʻlgan^[12]. Bu 747-yilda Tan imperatori Syuan Szun (712-756-yillarda hukmronlik qilgan) tomonidan qabul qilingan. Oʻlim jazosini bekor qilganda, Syuan Szun oʻz mansabdor shaxslariga belgilangan jazo ijrosi boʻlgan jinoyatlarda aybdor deb topilgan shaxslarga hukm chiqarishda oʻxshashlik boʻyicha eng yaqin boshqa bir jazoga murojaat qilishni buyurdi. Shunday qilib, jinoyatning ogʻirligiga qarab, qalin tayoq bilan qattiq qamchilash yoki olis Lingnan viloyatiga surgun qilish jazosi oʻlim jazosi oʻrnini bosgan. Biroq, oʻlim jazosi faqat 12 yil oʻtgach, 759-yilda An Lushan qoʻzgʻoloniga javoban tiklandi^[13].  Bu vaqtda Tan sulolasida faqat imperator jinoyatchilarni qatl qilishga hukm qilish huquqiga ega edi. Syuan Szun davrida oʻlim jazosi nisbatan kam boʻlgan, 730-yilda atigi 24 ta, 736-yilda esa 58 ta qatl amalga oshirilgan.

Tan sulolasida qatl qilishning eng keng tarqalgan usullari boʻgʻish va boshini kesish edi. Boʻgʻish — odamni oʻgʻirlab ketish va uni qullikka sotish va qabrni tahqirlashda tobut ochish uchun belgilangan hukm boʻlgan. Boshini kesish davlatga xiyonat va fitna kabi jiddiyroq jinoyatlar uchun belgilangan qatl usuli edi. Katta noqulayliklarga qaramay, tan xitoyliklarining koʻpchiligi tanani ota-onadan sovgʻa deb bilgan anʼanaviy xitoy eʼtiqodi natijasida boshini kesishdan koʻra boʻgʻib qoʻyishni afzal koʻrganlar.

Tang sulolasida oʻlim jazosining baʼzi boshqa shakllari qoʻllanilgan: qoʻpol korruptsiya holatlarida keng tarqalgan boʻlgan qalin tayoq bilan oʻlimga qamchilash va ikkinchisi — kesish boʻlib, mahkumning belini yem pichogʻi bilan ikkiga boʻlib, keyin qon ketishi uchun shu holatda qoldirishgan^[14]. Ling Chi (sekin tilimlash) yoki kesish orqali oʻlim deb ataladigan keyingi qatl shakli Tan sulolasi tugaganidan (taxminan 900-yildan) 1905-yilda jazoning tugatilishigacha ishlatilgan.

Beshinchi va undan yuqori darajali vazir oʻlimga hukm qilinganida, imperator unga qatl oʻrniga oʻz joniga qasd qilishiga ruxsat beruvchi maxsus ruxsat berishi mumkin edi.

Tan sulolasi davridagi deyarli barcha qatllar aholini ogohlantirish sifatida omma oldida amalga oshirilgan. Qatl qilinganlarning boshlari ustunlar yoki nayzalarga sanchib qoʻyilgan. Mahalliy hokimiyat hukmdorining boshini judo qilinganda, uning boshi qutiga solingan va shaxsini va qatl qilinganligini tasdiqlovchi hujjat sifatida poytaxtga yuborilgan^[15]

Oʻrta asrlarda Yevropada zamonaviy qamoqxona tizimlari paydo boʻlgunga oʻlim jazosi hatto kichik jinoyatlar uchun ham jazoning umumlashtirilgan shakli sifatida ishlatilgan^[16]. Dastlab Yevropada jodugarlik bilan bogʻliq vahima butun Yevropani va keyinchalik Shimoliy Amerikadagi Yevropa koloniyalarini qamrab oldi. Bu davrda yovuz shaytoniy jodugarlar xristian olamiga uyushgan tahdid sifatida faoliyat yuritayotgani haqidagi daʼvolar keng tarqalgan edi. Natijada, oʻn minglab ayollar jodugarlik uchun jinoiy javobgarlikka tortildi va XV XVIII asrlar oraligʻida) jodugarlar sinovlari orqali qatl etildi.

Oʻlim jazosi, shuningdek, sodomiya kabi jinsiy jinoyatlarda ham qoʻllangan. Xalifa Abu Bakr bu jinoyat uchun aybdorni tiriklayin yoqishni tavsiya qilgan koʻrinadi^[17]. Ali ibn Abu Tolib esa toshboʻron qilib oʻlimga buyruq bergani aytiladi. Sodomiya tufayli xalifalikda gunohkor shahardagi eng baland binoning tepasidan boshi bilan uloqtirilgan. Ibn Abbos qoldirgan maʼlumotlariga koʻra, jinoyatga jazo toshboʻron qilish bilan davom etgan^[18]. Boshqa oʻrta asr musulmon yetakchilari, masalan Bagʻdoddagi Abbosiy xalifalarini (asosan al-Muʼtadid) oʻz jazolarida koʻpincha shafqatsiz boʻlgan deb taʼkidlaydi^[19]. Angliyada, 1533-yilgi Buggery qonuni sodomiya uchun jazo sifatida osishni nazarda tutgan. Jeyms Pratt va Jon Smit 1835-yilda sodomiya uchun qatl etilgan oxirgi ikki ingliz edi^[20]. XIX asr davomida AQSh shtatlari oʻzlarining sodomiya qonunlaridan oʻlim jazosini olib tashladilar. Janubiy Karolina esa 1873-yilda bu jinoyat tufayli oʻlim jazosini qilgan^[21].

Fashistlar Germaniyasida oʻlim jazosining uch turi mavjud boʻlgan: osish, boshini kesish va otib oʻldirish^[22]. Shuningdek, zamonaviy harbiy tashkilotlar oʻlim jazosini harbiy intizomni saqlash vositasi sifatida qoʻllagan. Ilgari qoʻrqoqlik, qochqinlik, boʻysunmaslik, dushman hujumi natijasida qochish va buyrugʻiga boʻysunmaslik koʻpincha oʻlim bilan jazolanadigan jinoyatlar boʻlgan.

Turli avtoritar davlatlar, masalan, fashistik yoki kommunistik hukumatlarga ega boʻlganlar, oʻlim jazosini siyosiy zulmning kuchli vositasi sifatida ishlatgan^[23].  Iosif Stalinning tozalash ishlarini oʻrgangan yetakchi ekspert Robert Conquestning soʻzlariga koʻra, 1937-1938-yillardagi Buyuk tozalash paytida bir milliondan ortiq sovet fuqarolari qatl etilgan, ularning deyarli barchasi boshning orqa qismidan oʻq bilan otilgan^[24][25].Mao Szedun Xitoyda madaniy inqilob (1966-1976) davrida „800 000“ odam qatl etilganini ochiqchasiga aytgan. Qisman bunday haddan tashqari holatlarga javob sifatida fuqarolik huquqlarini himoya qilish tashkilotlari inson huquqlari konsepsiyasiga va oʻlim jazosini bekor qilishga koʻproq eʼtibor bera boshladilar.

Oddiy jinoyat qonunchiligida mustahkamlangan oʻlim jazosi asosan qotillik uchun qoʻllaniladi. Baʼzi mamlakatlarda baʼzi bevosita va bilvosita jinoyatlar ham oʻlim bilan jazolanadi:

• Bankni tunash (Saudiya Arabistoni)
• Odam o'g'irlash (Saudiya Arabistoni),
• Bola oʻgʻirlash (Hindiston)
• Odam savdosi (Xitoy Xalq Respublikasi)
• Oʻlimga olib kelgan talonchilik (AQSh)
• Zo'rlash (Xitoy, Saudiya Arabistoni)
• Oʻlimga olib keladigan yoki jabrlanuvchini uzoq komaga olib keluvchi zoʻrlash (Hindiston)
• Bolalarga jinsiy zoʻravonlik (Xitoy va Indoneziya)
• Giyohvand moddalar savdosi yoki maʼlum miqdordan ortiq giyohvand moddalarni saqlash (Indoneziya, Saudiya Arabistoni, Malayziya, Singapur, Tailand, Tayvan)
• Oʻqotar quroldan noqonuniy foydalanish (Singapur)
• Neft va gaz quvurlariga terroristik hujumlar (Hindiston), terroristik hujumlar (Kamerun, Birlashgan Arab Amirliklari).

Oʻlim jazosi bilan jazolanadigan iqtisodiy jinoyatlar quyidagilardir:

• Korrupsiya (Xitoy, Eron)
• Alkogol mahsulotlarini noqonuniy ishlab chiqarish va sotish (Hindiston).

Baʼzi islom davlatlarida quyidagi jinoyatlar jinoiy huquqbuzarlik hisoblanadi:

• Zino (Saudiya Arabistoni, Eron, Afg'oniston, Birlashgan Arab Amirliklari, Bruney)
• Gomoseksualizm (Qatar, Eron, Yaman, Nigeriya, Saudiya Arabistoni, Somali, Birlashgan Arab Amirliklari, Bruney),
• Foxishalik (Saudiya Arabistoni)
• Islom dinida „murtadlik“ (ridda-dindan voz kechish) (Afgʻoniston, Eron, Yaman, Qatar, Mavritaniya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Somali, Birlashgan Arab Amirliklari, Maldiv orollari, Bruney)
• Dinni haqorat qilish (Pokiston)
• Sehrgarlik (Saudiya Arabistoni).

Koʻpgina mamlakatlar harbiy holatiga koʻra, quyidagi jinoyatlarni oʻlim bilan jazolaydi:

• Davlatga xiyonat
• Davlat to'ntarishi uyushtirish
• Josuslik
• Sabotaj
• Dezertirlik

Genotsid

Genotsid kabi insoniyatga qarshi jinoyatlar, odatda, oʻlim jazosi saqlanib qolgan mamlakatlarda oʻlim bilan jazolanadi^[26]. Bunday jinoyatlar uchun o‘lim jazosi 1946-yildagi Nyurnberg va 1948-yildagi Tokiodagi sud jarayonlarida chiqarilgan va amalga oshirilgan, ammo hozirgi Xalqaro jinoiy sud o‘lim jazosini qo‘llamaydi. Xalqaro jinoiy sud beradigan maksimal jazo umrbod qamoq jazosidir^[27].

Qotillik

Koʻpgina mamlakatlarda qasddan odam oʻldirish oʻlim jazosi bilan jazolanadi, lekin odatda qonun yoki sud pretsedentlari tomonidan talab qilinadigan ogʻirlashtiruvchi omil boʻlsa, bu jazoni qo‘llash mumkin.

Baʼzi davlatlar, shu jumladan Singapur va Malayziya, qotillik uchun oʻlim jazosini majburiy qilib qoʻygan.2018-yil oktabr oyida Malayziya hukumati oʻlim jazosini bekor qiluvchi yangi qonun qabul qilinmaguncha barcha qatllarga moratoriy joriy qildi^[28][29][30]. 2023-yil aprel oyida Malayziyada majburiy oʻlim jazosini bekor qiluvchi qonun qabul qilindi. Oʻlim jazosi saqlanib qolinadi, ammo sudlar uni boshqa jazolar, jumladan, qamchilash va 30-40 yil qamoq jazosi bilan almashtirish huquqiga ega^[31].

Giyohvand moddalar savdosi

2018-yilda kamida 35 mamlakatda giyohvand moddalar savdosi, giyohvand moddalarni saqlash va shunga oʻxshash jinoyatlar uchun oʻlim jazosi saqlanib qolgan^[32]‘. Odamlar muntazam ravishda Xitoy, Indoneziya, Eron, Malayziya, Saudiya Arabistoni, Singapur va Vetnamda giyohvand moddalar bilan bogʻliq jinoyatlar uchun oʻlimga hukm qilingan va qatl etilgan. Boshqa mamlakatlar ramziy maqsadlarda oʻlim jazosini saqlab qolganlar.

Singapur va Malayziyada giyohvand moddalar savdosi uchun oʻlim jazosi majburiy edi. 2013-yildan beri Singapurda javobgarlik kamayganligi (masalan, katta depressiv kasallik) yoki giyohvandlik vositalarini yetkazib beruvchi sifatida faoliyat yuritganligi sertifikatlangan va giyohvand moddalar bilan bog‘liq faoliyatga qarshi kurashda hukumatga yordam bergan shaxslar jinoyatchi bilan birga o‘lim o‘rniga umrbod qamoq jazosiga hukm qilinishini qaror qildi^[33]. 2023-yil aprel oyida Malayziyada majburiy oʻlim jazosini bekor qiluvchi qonun qabul qilindi.

Turli mamlakatlar tomonidan quyidagi ijro usullari qoʻllanilgan^{[34][35][36][37][38]}:

• Osish (Afgʻoniston, Eron, Iroq, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malayziya, Nigeriya, Sudan, Pokiston, Falastin, Isroil, Yaman, Misr, Hindiston, Myanma, Singapur, Shri-Lanka, Suriya, BAA, Zimbabve, Malavi, Liberiya)
• Otish (Xitoy, Tayvan, Vetnam, Belarusiya, Efiopiya, Nigeriya, Somali, Shimoliy Koreya, Indoneziya, BAA, Saudiya Arabistoni, Bahrayn, Qatar, Yaman va AQShning Oklaxoma hamda Yuta shtatlarida).
• Oʻlimga olib keladigan ineksiya (AQSh, Gvatemala, Tailand, Xitoy, Vetnam)
• Boshni tanadan judo qilish (Saudiya Arabistoni)
• Toshboʻron qilish (Nigeriya, Sudan)
• Elektr toki urishi va gaz bilan zaharlash (AQShning baʼzi shtatlarida, lekin mahbus buni talab qilsa yoki oʻldiradigan ineksiya mavjud boʻlmasa)
• Inert gaz asfiksiyasi (AQShning baʼzi shtatlari, Oklaxoma, Missisipi, Alabama)

Buyuk Britaniya

Oʻrta asrlarda Angliyada mahbuslar eng kichik oʻgʻriliklar uchun ham dorda osilgan. Birgina Londonning Taybern tumanida (kambag‘allar qatl qilinadigan joy) Edvard VI davrida har yili oʻrtacha 560 kishi qatl qilingan. Armiya va dengiz flotida intizomiy huquqbuzarliklar uchun jinoyatchilar hovlida osilgan; qalbakilashtirish uchun ular qaynoq suvda yoki yogʻda (XVII asrgacha) qaynatilgan. Bundan tashqari, burun, quloq va tilni kesish kabi deformatsiyalar ishlatilgan. 1688—1815-yillarda amalda boʻlgan „Qonli kodeks“ga koʻra, 50 (1688-yil) dan 220 (XVIII asr oxirigacha) jinoyatlar uchun oʻlim jazosi belgilangan.

1808-yildan choʻntakkesarlik uchun oʻlim jazosi bekor qilinadi. Shundan so‘ng Qonli Kodeksni isloh qilish jarayoni boshlandi. Asta-sekin, qatl etilgan jinoyatlar soni kamaydi va 1861-yilda qatl qilish faqat qotillik, xiyonat, qasddan oʻt qoʻyish va qaroqchilik uchun mavjud edi. Qotillik uchun qatl yana 100 yil davomida foydalanilgan. Angliyada soʻnggi ommaviy qatl 1868-yil 26-mayda boʻlib oʻtdi: irlandiyalik terrorchi Maykl Barret Nyugeyt qamoqxonasi oldida osilgan. Shotlandiyada oxirgi marta ommaviy qatl Maykl Berret voqeasidan ikki hafta oldin amalga oshirilgan edi. Biroq, ommaviy boʻlmagan qatllar juda uzoq vaqt davomida mavjud bo‘ldi: masalan, jinoyatchilar Ikkinchi Jahon urushidan keyin ham osilgan.

Angliyada qatl etilgan oxirgi ayol Rut Ellisdir. 1955-yil 10-aprelda u Devid Bleykli ismli odamni otib tashladi va oʻsha yilning 13-iyulida Londondagi Xollouey qamoqxonasida qatl etildi. Keyin, 5 yil oʻtgach, 1960-yil 10-noyabrda atigi 18 yoshda boʻlgan Flossi Forsit osildi. Umuman olganda, britaniyaliklarning oxirgi qatl marosimi Manchester va Liverpulda ikki sherikning qatl etilishi boʻldi: Piter Allen (21 yoshda) va Jon Wolbi. Ular qotillikda ayblanga va 1964-yil 13-avgustda bir vaqtning oʻzida qatl qilindilar (lekin turli shaharlarda). Shundan so‘ng, besh yil o‘tib, 1969-yil 18-dekabrda qotillik uchun, 1998-yilda esa qolgan uch turdagi jinoyatlar uchun o‘lim jazosi bekor qilindi.

Fransiya

Fransiyada eski tuzum davrida regitsidlar chorakka boʻlinish yoʻli bilan qatl qilingan. Gʻildirak bilan osish, qovurgʻadan osib qoʻyish va boshqa ogʻriqli jazolar ham keng tarqalgan edi, ayniqsa Lui XIV davrida gugenotlar va isyonchilarga qarshi o‘lim jazosi gʻayrat bilan qoʻllanilgan. 1792-yilda gilyotin joriy etildi va keyinchalik oʻlim jazosining katta qismi, harbiy sudning hukmidan tashqari (bu holda, qatl qilish odatiy hol edi) gilyotinatsiya orqali amalga oshirildi (1810-yildagi Fransiya Jinoyat kodeksining 12-moddasi. „Oʻlimga hukm qilingan har bir kishining boshi kesiladi“). 1793-yil 21-yanvarda Lui XVI gilyotinda qatl etildi.

Bu mashinani oʻlim asbobi sifatida kiritishni taklif qilgan doktor Gilyotin ham, ustozi doktor Lui ham asl ixtirosi emas edi; shunga oʻxshash mashina ilgari Shotlandiyada ishlatilgan, u yerda „Shotlandiyalik xizmatkor“ deb nom berilgan. Fransiyada uni Adolat gʻildiragi deb ham atashgan.

XIX-XX asrlarda xiyobonlarda yoki qamoqxonalar yaqinida doimo katta olomon toʻplangani uchun ommaviy qatllar boʻlib oʻtgan. 1932-yilda rus muhojiri, Pavel Gorgulov Sante qamoqxonasi oldida respublika prezidenti Pol Dumerni oʻldirganlikda ayblanib qatl qilindi. Oradan yetti yil o‘tib, 1939-yil 17-iyun kuni soat 4:50 da Versalda, bulvarda yetti kishining qotili Yevgeniy Veydmanning boshi kesildi. Bu Fransiyadagi oxirgi ommaviy qatl edi; keyinchalik olomonning hayajonlari va matbuot bilan janjallar tufayli jazoni qamoqxona sharoitida amalga oshirish buyurildi. Albert Kamyuning asarlarida yozilishicha Jazoirda ommaviy qatl 1939-yilgacha sodir boʻladi.

Fransiyadagi harbiy sud hukmiga koʻra, oʻlim jazosi gilyotinda emas, balki qatl qilish orqali amalga oshirilgan; Shunday qilib, marshal Mishel Ney (1815), Per Laval va 1945—1946-yillardagi sudlarning boshqa ayblanuvchilari otib tashlandi, Sharl de Gollga suiqasd tashkilotchisi, OAS aʼzosi, Fransiya armiyasi polkovnigi Jan Bastien-Tiri (1963) ham gilyotinsiz qatl qilingan.

Jiskar d’Esten hukmronligi davrida, 1977-yil 10-sentyabrda Marselda gilyotin bilan boshini kesib tashlash boʻyicha oxirgi qatl boʻlib oʻtgan (uning yetti yillik vakolati davomida bor-yoʻgʻi uch kishi qatl etilgan — 1974-1981). Qatl qilinganlardan biri tunislik Hamida Jandubi bo‘lgan. Ilgari fohishalikka majburlagan sobiq birga yashagan odamni o‘g‘irlab ketib o‘ldirgan va o‘limidan oldin uzoq vaqt qiynoqqa solgan. Bu nafaqat Fransiyada, balki butun Gʻarbiy Yevropada oxirgi qatl edi. Fransua Mitteran 1981-yilda lavozimga kirishganidan koʻp oʻtmay, oʻlim jazosiga toʻliq moratoriy kiritdi va unga qonun maqomi berildi.

2007-yil 20-fevralda Fransiyada oʻlim jazosiga konstitutsiyaviy taqiq joriy etildi (Milliy Assambleyaning 828 deputati va senatorlar konstitutsiyaning 66-moddasiga kiritilgan ushbu tuzatishni yoqladi, atigi 26 nafari qarshi ovoz berdi). „Vedomosti“ning yozishicha, shu tariqa Fransiya Yevropa Ittifoqi mamlakatlari orasida konstitutsiya darajasida o‘lim jazosini qo‘llashni taqiqlagan oxirgi davlat bo‘ldi^[39].

Germaniya

Germaniya shaharlarida jazolovchilar anʼanaviy ravishda aybdor boshini tanasidan judo qilgan (masalan, Karl Sand kabi) va bolta emas, balki qilich koʻpincha boshni kesish uchun vosita boʻlib xizmat qilgan. Bundan tashqari, oʻrta asrlarda boshqa qatl qilish uslubi ham boʻlgan. Shunday qilib, jodugar ovining eng ko‘p dahshatlari (yoqish yoʻli bilan qatl qilish va h.k.) Ispaniyada emas, balki XVII asrdagi Germaniyada boʻlgan. Asosiy jazo vositasi gulxanda kuydirish bo‘lgan. Hukmron qatlam zino uchun ham chora koʻrishgan. Shu bilan birga, zino qilgan ayollar, shuningdek, oʻz farzandini oʻldirgan onalar uchun maxsus oʻlim jazosi — suvga choʻktirish koʻzda tutilgan.

Germaniyada o‘lim jazosining boshqa turlari ham mavjud edi (gʻildirakda suyaklarni sindirish, tiriklayin koʻmish, ustunga mixlash va boshqalar). Koʻpincha, eng yuqori chora-tadbirlardan oldin, qiynoqlar va boshqa jarohatlovchi jazolar qoʻllanilgan.

XX asrda Gitler davrida, oʻlim jazosi osib qoʻyish (1933-yil mart) va gilyotin (Fallbeil — 1934-yil boshi) orqali amalga oshirilgan. Marinus van der Lubbe va Yuliy Fuchik gilyotin bilan qatl qilindi. 1944-yil 20-iyulda Gitlerga qarshi muvaffaqiyatsiz fitna ishtirokchilari oddiy arqonlarga emas, balki pianino torlariga osib qoʻyildi^[40], bu esa azobni kuchaytirdi. Armiyada otishma qoʻllanilgan. Ommaviy qirgʻinning eng mashhur vositasi boʻlgan gaz kamerasi asosan konslagerlarda ishlatilgan (nafaqat boshqa xalqlar uchun lagerlar, balki nemislar uchun ham lagerlar bor edi. Bu lagerlarda asosan mavjud tuzumga qarshilar qatl qilingan). Nyurnbergda oʻlimga hukm qilingan barcha natsist jinoyatchilar osib oʻldirilgan. Keyingi Nyurnberg sudlarida yana bir nechta oʻlim hukmlari chiqarildi, ularning baʼzilari (shuningdek, osish orqali) amalga oshirildi.

Germaniya va Gʻarbiy Berlinda oʻlim jazosi 1949-yilda bekor qilindi. GDRda oʻlim jazosi 1987-yilda bekor qilingan (1966-yilgacha gilyotin ishlatilgan, oʻsha yili qatl bilan almashtirilgan).

Polsha

Polshada 1939-yilgacha qatl siyosiy jinoyatlar uchun (Prezident Narutovichning qotili Eligiush Nievyadomskiy otib tashlangan) qo‘llanilgan. Boshqa oʻta ogʻir jinoyatlar uchun osib qoʻyilgan. Polsha Xalq Respublikasi davrida oʻlim jazosi oʻta ogʻir jinoyatlar uchun qoʻllanilgan. 1945—1988-yillarda Polshada 321 kishi qatl etilgan. Polshada oxirgi oʻlim hukmi 1988-yil 21-aprelda amalga oshirilgan^[41][42].

Vengriya

Vengriya osish orqali oʻlim jazosini qoʻllagan. Shu tarzda, Imre Nagy va 1956-yilgi qoʻzgʻolonning boshqa koʻplab ishtirokchilari qatl etildi. 1990-yilda bekor qilingan.

Yevropaning boshqa mamlakatlari

Italiya birlashishidan oldin qirollikka kiruvchi barcha hududlarda, Toskana gersogligidan tashqari, u yoki bu shaklda oʻlim jazosi mavjud edi.

1786-yilda Toskana hukmdori Leopold II gersoglikni dunyoda oʻlim jazosini bekor qilgan birinchi davlatga aylantirdi (haqiqiy moratoriy 1769-yilda kiritilgan)^[43]. Italiya qirolligida 1877-yildan qirol Umberto I oʻlim jazosiga amalda moratoriy joriy qildi, 1889-yildan oʻlim jazosi fuqarolik jinoyat kodeksidan chiqarildi (harbiy va mustamlaka qonunchiligida qolgan). 1927-yilda Mussolini oʻlim jazosini qayta joriy qildirdi, 1947-yilda yana bekor qilindi.

Avstriya-Vengriyada aybdorlar osilgan, ammo faqat 21 yoshga toʻlganlar uchun bu jazo qoʻllanilgan. Shu sababli Birinchi jahon urushining boshlanishiga sabab bo‘lgan archgertsog Frans Ferdinand va uning rafiqasi o‘ldirilgan Gavrilo Prinsip va bomba uloqtirgan Nedelko Chabrinovich 20 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi va ularning uch nafar safdoshi 21 yoshga toʻlgani uchun 1915-yil 3-fevralda osilgan.

Oʻrta asrlarda Ispaniyada oʻlim jazosi keng tarqalgan edi. Uni bid’atchilarga va katolik cherkovining boshqa norozi odamlariga qarshi qoʻllash amaliyoti eng mashhurdir. Tarixiy maʼlumotlar dunyoviy sudlar oʻlim hukmlarini taqqoslab boʻlmaydigan darajada tez-tez chiqarganligini koʻrsatadi. XX asrning ikkinchi yarmigacha mavjud boʻlgan ogʻriqli qatl usuli maʼlum: ispan garroti, oddiy arqon halqasidan jabrlanuvchining boʻyniga mahkamlangan metall halqagacha boʻlgan bir xil ilmoq. 1975-yilda qirol Xuan Karlos I oʻlim jazosini ijro etishga moratoriy kiritdi — bu uning taxtga oʻtirgandagi birinchi buyruqlaridan biri edi. 1978-yilda Ispaniyada oʻlim jazosi butunlay taqiqlangan.

Portugaliyada oʻlim jazosi 1867-yilda butunlay bekor qilingan.

Shveytsariyada oʻlim jazosi faqat baʼzi kantonlarda mavjud edi. Shunday qilib, Sluchevskiy Jenevada gilyotindagi qatlni qayd etgan. Ammo 1898-yilda anarxist Lukeni Avstriya malikasi Elizabetni oʻldirganida, oʻlim jazosi endi qonuniy emas edi, shuning uchun u umrbod qamoq jazosini oldi. Shveytsariya bilan chegaradosh davlatlar urush olib borayotgan bir paytda oʻlim jazosini qoʻllashga ruxsat beruvchi qonunchilikka koʻra, oʻlim jazosi Shveytsariya hududida aygʻoqchilik qilgan fuqarolarga nisbatan qoʻllanilishi mumkin edi (yaʼni, aslida u urush davrida jinoyat sodir etgan shaxslar uchun qonuniylashtirilgan edi). Shunday qilib, Ikkinchi jahon urushi davrida Germaniyaning 12 fuqarosi oʻlimga hukm qilingan, ulardan 11 nafari qatl etilgan.

Vatikanda oʻlim jazosi rasman 1929—1969-yillarda mavjud boʻlgan, ammo bu hukm hech qachon eʼlon qilinmagan.

AQSh

Qoʻshma Shtatlarda oʻlim jazosi federal sudlar tomonidan ham, bir qator shtatlarda alohida holatda ham qoʻllaniladi. 2016-yilda Qoʻshma Shtatlarda (beshta shtatda) 20 kishi qatl etildi. 2016-yil oxirida mamlakatda 2832 kishi o‘lim jazosiga hukm qilingan edi.

Qoʻshma Shtatlarda umuman huquqiy madaniyat Buyuk Britaniyadan olingan. Dastlab, xuddi shu yerdagi shafqatsiz qonunlar, xususan, Mark Tven yozgan, koʻplab turdagi jinoyatlarni amalga oshirishni nazarda tutgan ajdaho „Konnektikutning koʻk qonunlari“ mavjud edi.

XIX asrning oxirida elektr stul ixtiro qilindi, jazo birinchi marta 1890-yilda qoʻllanildi va tez orada umumiy foydalanishga kirdi. Shuning uchun u koʻplab shtatlarda osishning oʻrnini bosdi. Buffaloda prezident MakKinliga suiqasd uyushtirgan anarxist Leon Czolgosz ushbu qurilma yordamida Nyu-York shtatida qatl etilgan (1901-yil 29-oktabr) 50-jinoyatchi edi.

1913-yilda Leo Frankning shov-shuvli ishi boʻlib oʻtdi: shubhali dalillar asosida mahkum oʻlimga hukm qilindi, keyin avf etildi, oʻgʻirlandi va bir qator fuqarolar guruhi tomonidan samosud qilinib osildi.

Gaz kamerasi 1924-yilda Qoʻshma Shtatlarda qoʻllanila boshlandi, ammo u keng qoʻllanilmadi.

O‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab bir qator huquq faollari o‘lim jazosiga qarshi kurashni boshlab yubordi. 1972-yilda Oliy sud Furman Jorjiyaga qarshi ishda oʻlim jazosini shafqatsiz jazo deb tan oldi, lekin bu Konstitutsiyaga ziddir. Shuning uchun baʼzilar odil sudlovning notoʻgʻriligiga kafolat yoʻqligini qabul qilib boʻlmaydigan deb hisobladilar. Oʻn yil davomida (1967-yildan 1977-yilgacha) hech bir shtatda hech kim qatl qilinmagan. Furman ishi ortidan bir qator shtatlarda oʻlim jazosi boʻyicha yangi qonunlar qabul qilindi. 1976-yilda Gregg va Jorjiyaga qarshi Oliy sud oʻlim jazosini nazarda tutuvchi bir qancha shtatlarning qonunlarini konstitutsiyaviy deb tasdiqladi. U ilgari bekor qilinmagan 38 shtatda, shuningdek, federal darajada tiklandi. Ushbu qarordan keyin qatl etilgan birinchi amerikalik Gari Gilmor edi (Yuta. Qatl 1977-yil).

Saudiya Arabistoni

Saudiya Arabistoni mutlaq monarxiya. Islom huquqi (shariat) uning huquqiy tizimini tavsiflaydi. Noto'g'ri belgilangan jinoiy huquqbuzarliklar sudyalarga katta ixtiyoriy huquq qo'yadi. Huquqiy aniqlik kam.O'lim jazosi, odatda, ertalab jamoat maydonida qilich bilan boshini kesish orqali amalga oshiriladi.

1993-yildan 2009-yilgacha o'lim bilan jazolanadigan eng keng tarqalgan jinoyatlar quyidagilar edi:

• Qotillik: 1035 kishi
• Giyohvand moddalar kontrabandasi, savdosi: 540
• Ayollarni zo'rlash: 175 erkak
• Katta o'g'irlik: 83 kishi
• Qo'zg'olon: 63 kishi
• Portlashlar: 16 kishi

2012- va 2013-yillarda 79 kishining boshi kesilgan. Xalqaro Amnistiya maʼlumotlariga koʻra, 2014-yilda 90 kishi, 2015-yilda esa kamida 157 kishi qatl etilgan, bu soʻnggi 20 yildagi eng yuqori koʻrsatkichdir.

Oʻzbekistonda Oʻlim jazosini jazolash tizimidan butkul chiqarib tashlash choralari koʻrilmoqda. Mustaqillikdan soʻng oʻtgan vaqt mobaynida Oʻlim jazosi qoʻllanilishi mumkin boʻlgan jinoyatlar tarkibi 33 tadan 2 tagacha qisqartirildi. Ayni paytda Oʻzbekiston qonunchiligida faqat terrorchilik va ogʻirlashtiruvchi holatlarda qasddan odam oʻldirganlik uchungina Oʻlim jazosi berilishi koʻzda tutilgan, xotin-qizlarga, voyaga yetmaganlar va 60 yoshdan oshgan shaxslarga nisbatan Oʻlim jazosi qoʻllanilishi man etilgan. „Oʻzbekiston Respublikasida oʻlim jazosini bekor qilish toʻgʻrisida“ Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni (2005-yil 1 avgust)ga koʻra, 2008-yilning 1-yanvaridan Oʻlim jazosi oʻrniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy qilinishi nazarda tutilgan. Ushbu farmon insonning yashash huquqini eʼlon qiluvchi va mustahkamlovchi xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan prinsiplari va normalariga mosdir.

Oʻlim jazosi haqidagi jamoatchilik fikri mamlakatga va koʻrib chiqilayotgan jinoyatga qarab sezilarli darajada farq qiladi. Aksariyat odamlar qatl qilinishiga qarshi boʻlgan mamlakatlar qatoriga Norvegiya kiradi, bu yerda atigi 25% kishi oʻlim jazosini yoqlaydi^[44]. Fransuzlar, finlar va italyanlarning aksariyati ham oʻlim jazosiga qarshi^[45]. 2020-yilda oʻtkazilgan Gallup soʻrovi shuni koʻrsatadiki, amerikaliklarning 55% qotillikda ayblangan shaxs uchun oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlaydi, bu koʻrsatkich 2016-yilda 60%, 2010-yilda 64%, 2006-yilda 65% va 2001-yilda 68% edi^{[46][47][48][49]}. 2020-yilda italiyaliklarning 43% oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlashini bildirdi^[50][51][52].

Tayvanda soʻrovlar va tadqiqotlar doimiy ravishda aholisining 80% i oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlagan. Buni 2016-yilda Tayvan Milliy taraqqiyot kengashi tomonidan o‘tkazilgan so‘rovlar ham tasdiqlaydi. Soʻrovlar natijasida tayvanliklarning 88 foizi o‘lim jazosining bekor qilinishiga rozi emas^[53][54][55]. Amaliyotning davom etishi mahalliy huquq guruhlari tomonidan tanqidga uchradi^[56].

Hindistonda 2010-yillarda oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlash va hukm qilish koʻpayib bordi, garchi haqiqiy qatl qilishlar nisbatan kam boʻlsa-da, soʻnggi paytlarda sodir boʻlgan zoʻrlash holatlari aholini gʻazablantirgan^[57]. Xitoyda qotillik uchun oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlash hali ham yuqori boʻlsa-da, qatllar keskin kamaydi, 2012-yilda 3000 kishi qatl etilgan boʻlsa, 2002-yilda 12000 kishi qatl etilgan edi^[58]. Oʻlim jazosi bekor qilingan Janubiy Afrikada oʻtkazilgan soʻrovlar shuni koʻrsatdiki, 76% janubiy afrikaliklar zoʻrlash va qotillik holatlari koʻpayib borayotgani sababli oʻlim jazosini qayta joriy etishni qoʻllab-quvvatlaydi^[59][60]. 2017-yilda oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, kichik avlod meksikaliklar yoshi kattaroqlariga qaraganda oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlaydi^[61]. Braziliyaliklarning 57 foizi o‘lim jazosini yoqlaydi. Mahkumlarning qatl etilishini eng koʻp qoʻllab-quvvatlovchi yosh guruhi 25 yoshdan 34 yoshgacha boʻlgan toifa boʻlib, ularning 61 foizi oʻlim jazosi qoʻllashni toʻgʻri deb biladi^[62].

Voyaga yetmagan huquqbuzarlar uchun oʻlim jazosi (jinoyat sodir etgan paytda 18 yoshga toʻlmagan jinoyatchilar) kamdan-kam uchraydi. Baʼzi mamlakatlarda balogʻat yoshi 18 yosh emas yoki qonunda aniq belgilanmaganligi hisobga olinsa, 1990-yildan boshlab oʻnta davlat jinoyat sodir etgan paytda voyaga yetmagan deb hisoblangan jinoyatchilarni qatl etgan: Xitoy Xalq Respublikasi (XXR), Bangladesh, Demokratik Kongo Respublikasi, Eron, Iroq, Yaponiya, Nigeriya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Sudan, AQSh va Yaman^[63]. Xitoy, Pokiston, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Yaman va Saudiya Arabistoni oʻshandan beri eng kam yoshni 18 yoshga koʻtardi^[64][65]. Xalqaro Amnistiya 90-yillardan keyin bir qancha mamlakatlarda sudlangan voyaga yetmaganlar va kattalarning 61 ta tasdiqlangan qatl etilishini qayd etgan^[66]. XXR 18 yoshgacha boʻlganlarni qatl qilishga ruxsat bermaydi, biroq bolalar qatl qilingani maʼlum^[67].

1642-yildan boshlab mustamlakachi Amerikada to hozirgi kungacha Qoʻshma Shtatlarda taxminan 365  yosh jinoyatchi turli mustamlaka hokimiyatlari va (Amerika inqilobidan keyin) federal hukumat tomonidan qatl etilgan.

Prussiyada 14 yoshgacha boʻlgan bolalar 1794-yilda oʻlim jazosidan ozod qilingan.  Oʻlim jazosi Bavariya elektorati tomonidan 1751-yilda 11 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun  bekor qilingan. 1813-yilda Bavariya Qirolligi tomonidan 16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun ham bekor qilingan.  Prussiyada 1851-yilda 16 yoshgacha boʻlgan yoshlarga imtiyozlar berildi.  Birinchi marta Shimoliy Germaniya Konfederatsiyasi tomonidan 1871-yilda barcha voyaga yetmaganlar oʻlim jazosidan ozod qilindi. Bu Germaniya imperiyasi tomonidan 1872-yilgacha davom etdi. 1939-yilda 16 yoshdan 17 yoshgacha boʻlgan oʻsmirlar uchun oʻlim jazosi tiklandi.  Bu 1943-yilda 12 yoshdan 17 yoshgacha boʻlgan bolalar va yoshlar uchun jazo qonuniy qilib qoʻyildi.2005-yildan 2008-yilning mayigacha Eron, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Sudan va Yaman jinoyatchi bolalarni qatl qilgani xabar qilingan. Raqamlar Eronda eng koʻpni tashkil etadi. Hasan Ruhoniyning 2013-yildan 2021-yilgacha Eron prezidenti bo‘lgan davrida kamida 3602 ta o‘lim jazosi ijro etilgan. Bulardan 34 nafari voyaga yetmagan jinoyatchining qatl etilishidir.