Ганимед (юлдаш)
Ганимед (бор. грек. Γανυμήδης) — Галилей юлдаштарының береһе[6], Юпитерҙың бөтә юлдаштары араһында алыҫлашыу буйынса етенсе урында тора, Ҡояш системаһында иң эре юлдаш. Уның диаметры 5268 километрға тигеҙ, ул Титандан (ҡояш системаһында ҙурлығы буйынса икенсе урында тора) 2 процентҡа һәм Меркурийҙан 8 процентҡа ҙурыраҡ. Шул уҡ ваҡытта Ганимедтың массаһы Меркурий массаһының ни бары 45 процентына тигеҙ, әммә планеталар юлдаштары араһында ул уғата ҙур. Ганимед Айҙан массаһы буйынса 2,02 тапҡыр ҙурыраҡ.
| Ганимед | |
 | |
| Исем | Jupiter III |
|---|---|
| Масса | 148,148 ± 0,004 йоттаграмм[1] |
| Кем хөрмәтенә аталған | Ганимед |
| Кем ҡушҡан | Марий, Симон[d][2] |
| Асыусы йәки уйлап табыусы | Галилео Галилей[2][3] |
| Асыу датаһы | 7 ғинуар 1610[3] |
| Родительское тело | Юпитер |
| Апоцентр | 1 071 600 km |
| Перицентр | 1 069 200 km |
| Орбита эксцентриситеты | 0,0013 |
| Наклонение орбиты | 2,214 ° |
| Орбитальный период | 7,154 тәүлек |
| Большая полуось орбиты | 1 070 400 km |
| Видимая звёздная величина | 4,61 |
| Альбедо | 0,43 |
| Магнитный момент | 1,32E+20 ± 5,0E+17 J/T[4] |
| Тығыҙлыҡ | 1,936 грамм на кубический сантиметр |
| Температура | 70 K[5], 110 K һәм 152 K |
| Майҙан | 87 000 000 км² |
| Радиус | 2634,1 ± 0,3 km һәм 2631 km[2] |
.svg) | |
| Поверхностная гравитация | 1,428 метр в секунду в квадрате |
 Ганимед Викимилектә | |
[7][8]. Орбитаһын яҡынса ете көн эсендә үтеп, Ганимед Юпитерҙың башҡа ике юлдашы — Европа һәм Ио менән 1:2:4 орбиталь резонансында ҡатнаша.
Ганимед яҡынса тигеҙ өлөштәрҙә силикат тоҡомдары һәм һыу боҙонан тора. Ул — тимергә бай шыйыҡ үҙәкле тулыһынса айырым есем. Яҡынса 200 км тирәһе тәрәнлектә ҡатламдары араһында шыйыҡ һыулы океандың булыуы ихтимал[9]. Ганимедтың өҫтөндә ике төрлө ландшафт күҙәтелә. Өҫкө яҫылығының өстән бер өлөшө һыу аҫты кратерҙары менән сыбарланған ҡарараҡ төҫтә. Уларҙың йәше дүрт миллиард йылға тиклем барып етә. Ҡалған майҙанында бураҙналар һәм тау һырттары менән ҡапланған йәшерәк өлкәләр ята. Әлегә асыҡ төҫтәге өлкәләр геологияһының ҡатмарлы булыуының сәбәптәре аҙағына тиклем асыҡланмаған. Бәлки, был күренеш тектоник әүҙемлек менән бәйлелер тигән фараз бар[10].
Ганимед — Ҡояш системаһында үҙ магнитосфераһы булған берҙән-бер юлдаш. Моғайын, уны шыйыҡ үҙәгендәге конвекция барлыҡҡа килтерәлер[11]. Ганимедтың ҙур булмаған магнитосфераһы Юпитерҙың байтаҡҡа ҙур магнитосфераһы эсенә алынған һәм уның көс линияларын бер аҙ ғына деформациялай. Юлдаштың нәҙек кенә атмосфераһы бар, уның составына кислородтың O (атомар кислород), O2 (кислород) һәм, бәлки, O3 (озон) кеүек аллотроп модификациялары инә[12]. Атмосферала атомар водород (H) бик аҙ. Ганимедта ионосфераның булыу-булмауы билдәһеҙ[13].
Ганимедты Галилео Галилей 1610 йылдың 7 ғинуарында аса[14]. Оҙаҡламай Симон Марий был юлдашты шарап өләшеүсе хөрмәтенә Ганимед тип атарға тәҡдим итә. Беренсе тапҡыр Ганимедты «Пионер-10» йыһан аппараты 1973 йылда тикшерә. «Вояжер» программаһы аппараттары 1979 йылда ентеклерәк тикшеренеүҙәр үткәрә. 1995 йылдан башлап Юпитер системаһын өйрәнгән «Галилео» йыһан аппараты Ганимедтың аҫҡы ҡатында ер аҫты океаны һәм магнит яланы булыуын асыҡлай. 2012 йылда Европа космос агентлығы Юпитерҙың боҙ юлдаштары — JUICE-ны тикшеренеү өсөн яңы программаны хуплай; уны 2022 йылда ебәреү планлаштырыла, ә Юпитер системаһына ул 2030 йылда барып етәсәк.
Асыу тарихы һәм атамаһы
Ганимедты Галилео Галилей 1610 йылдың 7 ғинуарында үҙенең тарихта беренсе тапҡыр уйлап тапҡан телескобы ярҙамында аса. Ул көндө Галилей Юпитер тирәләй 3 «йондоҙ» күрә: Ганимед, Каллисто һәм тағы бер «йондоҙҙо». Һуңынан был «йондоҙ» Юпитерҙың ике юлдашы — Европа һәм Ио булып сыға (тик киләһе төндә генә был ике юлдаш араһындағы ара уларҙы айрым күрерлек булып арта). Галилео 15 ғинуарҙа бөтә был объекттарҙың ысынында иһә Юпитер тирәләй орбита буйлап хәрәкәт иткән күк есемдәре булыуына инана[14]. Галилей үҙе асҡан дүрт юлдашты «Медичи планеталары» тип атай һәм уларға тәртип номерҙарын ҡуя.
Француз астрономы Никола-Клод Фабри де Пейреск йондоҙҙарға Медичи ғаиләһенең дүрт ағзаһының исемдәрен бирергә тәҡдим итә, ләкин был тәҡдим ҡабул ителмәй[15]. Ганимедты 1609 йылдан алып күҙәткән, әммә был туралағы мәғлүмәтте ваҡытында баҫтырып сығармаған немец астрономы Симон Марий ҙа Юпитерҙың был юлдашын асыусы булараҡ дәғүә итә[16][комм. 1][17]. Симон Марий 1614 йылда Иоһанн Кепплер артынса Юпитерҙың юлдаштарынаЗевстың яҡындарының (шул иҫәптән Ганимедтың) исемен биреүҙе тәҡдим итә:
Әммә «Ганимед» атамаһы, ғәмәлдә, ХХ быуат урталарына тиклем тип әйтерлек ҡулланылмай. Тәүге астрономик әҙәбиәттә Ганимед (Галилео индергән система буйынса) Юпитер III йәки «Юпитерҙың өсөнсө юлдашы» булараҡ атала.
Ҡытай яҙмаларындағы астрономик мәғлүмәттәр буйынса беҙҙең эраға тиклем 365 йылда Гань Дэ ябай күҙ менән Юпитерҙың юлдашын күрә (ул, моғайын, Ганимед булғандыр)[18][19].
Килеп сығышы һәм эволюцияһы
Ганимед, моғайын, аккреция дискынан йәки Юпитер барлыҡҡа килгәндән һуң бер ни тиклем ваҡыт уны уратып алған томанлыҡтан, 10 000 йыл самаһы ваҡыт арауығында формалашҡандыр[20][21]. Галилей юлдаштары формалашҡан мәлдә Юпитер томанлығында газдың сағыштырмаса аҙ булыуы ихтимал, Каллистоның бик әкрен формалашыуын да тап ошо факт менән аңлатырға мөмкин. Ганимед Юпитерға яҡыныраҡ һәм томанлығы артыҡ тығыҙ булған арауыҡта барлыҡҡа килә, шуға ла ул сағыштырмаса тиҙ арала формалаша. Һөҙөмтәлә аккреция мәлендә бүленеп сыҡҡан йылылыҡ тирә-йүнгә таралып өлгөрмәй. Был күренеш, бәлки, боҙҙарҙың ирей башлауына һәм унан ҡая тоҡомдарының бүлегеләнеүенә килтергәндер. Таштар, Юлдаштың үҙәген барлыҡҡа килтереп, уның үҙәгендә туплана. Ганимедтан айырмалы рәүештә Каллисто формалашҡанда йылылыҡ ситкә таралып өлгөрә, уның эсендәге боҙҙар иремәй һәм бүлгеләнеү күренеше күҙәтелмәй[22]. Юпитерҙың массаһы һәм составы буйынса оҡшаш булған ошо ике юлдашының нилектән ике төрлө булыуҙарын тап ошо гипотеза аңлата ла инде[23]. Альтернатив теориялар Ганимедтың эске температураһының юғары булыуын ташыу көсө[24] йәки һуңыраҡ күҙәтелгән ауыр шартлауҙарҙың уға интенсив йоғонтоһо менән бәйләй[25].
Ганимед үҙәге формалашҡандан һуң аккреция һәм бүлгеләнеү осоронда тупланған йылылыҡты һаҡлап ҡала. Үҙәк, үҙенсәлекле йылылыҡ батареяһы һымаҡ, боҙ мантияға (япмаға) әкренләп кенә йылыһын биреп тора[22]. Мантия, үҙ сиратында, конвекция ярҙамында йылылыҡты өҫкә сығара[23]. Үҙәктә радиоактив элементтарҙың тарҡалыуы, есемде йылытыуын дауам итеп, артабан бүлгеләнеүҙе ҡуҙғытып тора: шулай итеп, тимер һәм тимер сульфидынан эске үҙәк (ядро) һәм силикат мантия барлыҡҡа килә[26]. Бына шулай Ганимед тулыһынса айырым есемгә әйләнә. Сағыштырыу өсөн: радиоактив йылытыу бүлгеләнмәгән Каллистоның эсендәге боҙҙарҙа конвекция барлыҡҡа килтерә, ә был уны эффектив рәүештә һыуыта һәм боҙҙарҙың уғата ҙур масштабтарҙа иреүен булдырмай һәм тиҙ арала формалашыуына булышлыҡ итә[27]. Каллистолағы конвекция таштарҙың боҙҙарҙан өлөшләтә айырылыуын ғына тәьмин итә. Әлеге ваҡытта Ганимед әкренләп һыуына бара. Үҙәктән килгән йылы һәм силикат мантияһы юлдаш эсендәге океанды һаҡлай[28], ә тимерҙән һәм тимер сульфидынан (II) торған шыйыҡ үҙәктең (ядро) әкренләп һыуыныуы конвекция барлыҡҡа килтерә һәм магнит ҡырының һаҡланыуына булышлыҡ итә. Ганимед эсенән килгән йылылыҡ ағымы, моғайын, Каллистоныҡына ҡарағанда ҡеүәтлерәктер.
Орбитаһы һәм әйләнеүе
Ганимед Юпитерҙан 1 070 400 километр алыҫлыҡта урынлашҡан, ул Галилей юлдаштары араһында алыҫлыҡ буйынса өсөнсө урынды биләй. Юпитер тирәләй тулы әйләнеш яһау өсөн уға ете көн дә өс сәғәт талап ителә. Билдәле юлдаштарҙың күбеһе кеүек үк, Ганимедтың үҙ күсәре тирәләй әйләнеүе Юпитер тирәләй әйләнеүгә синхронлашҡан, һәм ул планетаға һәр ваҡыт бер яғы менән генә боролғон[29]. Уның орбитаһы Юпитер экваторына ҡарата бер аҙ ғына ауышҡан һәм эксцентриситетҡа эйә, улар быуаттар дауамында Ҡояш һәм планеталар тайпылыштарына бәйле йыш ҡына үҙгәреп тора. Эксцентриситет 0,0009—0,0022 диапазонында, ә ауышлығы — 0,05°-0,32° диапазонында[30] үҙгәрә. Был орбиталь тирбәлеүҙәр әйләнеү күсәре ауышлығын 0-дән 0,33 градусҡа тиклем үҙгәрергә мәжбүр итә[31].
Ганимед Европа һәм Ио менән орбиталь резонанста тирбәлә: Ганимед планета тирәләй бер тапҡыр әйләнеп сыҡҡан арала Европа ике тапҡыр, ә Ио дүрт тапҡыр әйләнә[30]. Ио перицентрҙа, ә Европа апоцентрҙа булған мәлдә Ио менән Европа бер-береһенә ныҡ яҡыная. Европа үҙенең перицентрында саҡта ғына Ганимед менән яҡыная. Шулай итеп, был өс юлдашты бер һыҙатҡа теҙеп булмай. Бына ошондай резонанс Лаплас резонансы тип атала[32].
Хәҙерге заман Лаплас резонансы Ганимед орбитаһының эксцентриситетын арттырырға һәләтле түгел[32]. Әлеге мәлдә эксцентриситет 0,0013 самаһы тәшкил итә, бәлки, үткән дәүерҙәрҙәге резонанс иҫәбенә ошолай артҡандыр ул. Әммә әлеге ваҡытта артмауы шундай һорау тыуҙыра: Ганимед эсендә барған көс энергияһы диссипацияһы ни эшләп уның эксцентриситетын нулгә төшөрмәгән. Бәлки, эксцентриситеттың һуңғы артыуы күптән түгел — бер нисә йөҙ миллион йыл элек кенә булғандыр. Ганимед орбитаһы эксцентриситеты сағыштырмаса түбән (уртаса 0,0015) булғанға, был юлдаштың йылытыу көсө әллә ни юғары түгел. Ләкин, Ганимед элек, бәлки, бер йәки бер нисә тапҡыр Лаплас резонансына оҡшаш һәм орбита эксцентриситетын 0,01—0,02-гә тиклем күтәрергә һәләтле резонанс аша үткәндер[10]. Был, һис шикһеҙ, Ганимедта көс йылытыуын арттырыуы ихтимал һәм тигеҙ булмаған ландшафт булдырған тектоник әүҙемлектең сәбәбе булғандыр.
Физик характеристикалары
Үлсәме
Ганимед — Ҡояш системаһында иң ҙур һәм иң ауыр юлдаш. Уның диаметры (5268 км) Ер диаметрының 41 процентын тәшкил итә, Сатурн юлдашы Титандың (ҙурлығы буйынса икенсе) диаметрынан 2 процентҡа, Меркурий диаметрынан 8 процентҡа, Каллисто диаметрынан 9 процентҡа, Ионыҡынан — 45 % һәм Ай диаметрынан 51 процентҡа ҙурыраҡ. Уның массаһы Титандыҡынан 10 процентҡа, Каллистоныҡынан 38 процентҡа, Ионыҡынан 66 процентҡа һәм Ай массаһынан 2,02 тапҡырға ҙурыраҡ
Составы
Ганимедтың уртаса тығыҙлығы 1,936 г/см3 тәшкил итә. Ул тау тоҡомдары һәм туңған һыуҙан тора[10]. Боҙҙоң өлөшө — 46-50 % , был Каллистолағына ҡарағанда бер ни тиклем түбән[33]. Боҙҙа аммиак кеүек тиҙ осоусан ҡайһы бер газдарҙың да булыуы ихтимал[28]. Ганимедтағы тау тоҡомдарының составы аныҡ билдәле түгел, моғайын, ул L һәм LL төркөмөнә ҡараған ябай хондриттарға яҡын торалыр. Ганимедта тимер массаһы менән кремний нисбәте 1,05—1,27-гә тигеҙ (сағыштырыу өсөн, Ҡояшта ул 1,8-гә тигеҙ).
Ганимедтың өҫтө асимметрик. Юлдаштың орбитаһы буйлап хәрәкәте яғына боролған алдынғы ярымшары асыҡ төҫтә, артҡы өлөшө ҡарараҡ төҫтә[34]. Европа юлдашында ла шундай уҡ күренеш, ә бына Каллистола — киреһенсә. Ганимедтың алғы ярымшарында, бәлки, көкөрт диоксиды күберәктер[35][36]. Углекислый газ ике ярымшарҙа ла бер төрлө, әммә полюстары эргәһендә бөтөнләй газ юҡ[37][38]. Ганимедтағы удар кратерҙар ҙа (берәүһенән башҡалары) углекислый газ менән байытылмаған, был мәғлүмәт тә уның Каллистонан айырылып тороуын раҫлай. Углекислый газдың Ганимедтағы ер аҫты запастары, моғайын, элегерәк замандарҙа сығып бөткәндер.
Эске төҙөлөшө
Ганимед өс ҡатламдан тороуы ихтимал: ирегән тимер йәки тимер сульфиды йәҙрәһенән, силикат мантиянан һәм ҡалынлығы 900—950 километрға еткән тышҡы боҙ ҡатламынан (мантияһынан)[10][39]. Был мәғлүмәттәрҙе «Галилео» йыһан аппараты Ганимед тирәләй осоп үткәндә туплай. Артабанғы тикшеренеүҙәр Ганимедтың аныҡ ҡатламдарға бүленеүен раҫлай. Ирегән тимергә бай йәҙрәһенең булыуы Ганимед тирәләй магнит ҡырының булыуын аңлата, был мәғлүмәтте лә «Галилео» алып ҡайта[26]. Ирегән тимерҙә барған конвекция магнит ҡырының килеп сығышын аңлата[11].
Өҫтө
Ганимедтың өҫтө ике типтағы участкаларҙан тора: бик боронғо кратерҙар менән тулы ҡара өлкәләрҙән һәм бураҙналар һәм канауҙар менән ҡапланған бер нисә асыҡ төҫтәге йәш өлкәнән (әммә барыбер боронғо). Ҡара участкалар юлдаш майҙанының яҡынса өстән бер өлөшөн биләй[41] һәм балсыҡ һәм органик матдәләрҙән тора[42].
Атмосфераһы һәм ионосфераһы
Иҫкәрмәләр
Комментарийҙар
Сығанаҡтар
Әҙәбиәт
- Бурба Г. А. Номенклатура деталей рельефа галилеевых спутников Юпитера / Отв. ред. К. П. Флоренский и Ю. И. Ефремов. — Москва: Наука, 1984. — 84 с.
Һылтанмалар
- Ганимед на сайте «Freescience — исследование Солнечной системы» (неопра.) (недоступная ссылка). Көндө 25 март 2011 йыл.
- Ганимед «сайтында Туғыҙ планета»
- Ганимед ҡала «ҡояш системаһы Төрҙәре»
- Кратер исемлегенә Ганимед
- Наса ның сайтының фотоһүрәттәр галереяһында ганимед
- Ганимед картаһы from article Scientific American
- Ganymede names map feature with from Сол фотожурнал
- Наименовывать деталдәрҙең өҫкө исемлеген һәм актуаль картаһының уларҙың исеменә менән был исемлеккә IAU һәм белешмә USGS
- 3D-һәм видеоматериалдар ганимед тураһында һүрәттәр һәм башҡа иҙән шенка ҡояш системаһындағы планеталарҙың юлдаштары
- Карта Ганимед (USGS)
