Рәсәй Федерацияһы составында республика
Рәсәй Федерацияһы составында республика (рус. Респу́блика в соста́ве Росси́йской Федера́ции) — Рәсәй Федерацияһының тиң хоҡуҡлы субъекттары — Рәсәйҙең юғары кимәлдәге территориаль берәмектәре төрөнөң береһе. Рәсәй Федерацияһының башҡа субъекттарынан айырмалы рәүештә, Рәсәй Федерацияһы Конституцияһында республикалар дәүләт булараҡ ҡылыҡһырлана, әммә был билдәләмә уларҙың дәүләт суверенитетына эйә булыуын аңлатмай, ә «тарихи, милли һәм башҡа характерҙағы факторҙар менән бәйле уларҙың конституцион-хоҡуҡи статусының айырым һыҙаттарын ғына сағылдыра»[1]
. Республикалар үҙ конституцияларын ҡабул итә һәм үҙҙәренең рәсми телдәрен булдырыу хоҡуғына эйә.
Рәсәй Конституцияһына ярашлы, Рәсәй Федерацияһы составына 89 төбәк инә. Совет осоронда хәҙерге республикаларҙың күпселеге автономиялы Совет Социалистик Республикаһы (АССР) статусына эйә була, ҡайһы берҙәре автономиялы өлкә була. РСФСР сиктәрендә федерация субъекттары тип һанала.
Республикаларҙың теле
Төп мәҡәлә: Рәсәй Федерацияһы субъекттарында дәүләт һәм рәсми телдәр
Рәсәй Республикаларының Конституциялары буйынса[2] рәсми телдәре:
- Адыгей Республикаһы — адыгей һәм рус (статья 5)
- Алтай Республикаһы — алтай һәм рус теле (статья 13)
- Башҡортостан — башҡорт һәм рус теле (статья 1)
- Бүрәт Республикаһы — бүрәт һәм рус теле (статья 67)
- Дағстан — рус теле һәм Дағстан халыҡтары телдәре (аварс, агул, әзербайжан, даргин, ҡумыҡ, лак, лезгин, ноғай, рутул, табасаран, тат, цахур, чечен) (статья 11)
- Донецк Халыҡ Республикаһы — рус теле (статья 10)
- Ингушетия — ингуш һәм рус теле (статья 14)
- Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы — Ҡабарҙы, балҡар һәм рус теле (статья 76)
- Ҡалмыҡ Республикаһы — ҡалмыҡ һәм рус теле (статья 17)
- Ҡарасәй-Черкес Республикаһы — абазин, ҡарасәй, ноғай, черкес һәм (статья 11)
- Карелия — рус теле (статья 11)
- Коми — коми һәм рус теле (статья 67)
- Ҡырым — рус теле, украин һәм ҡырым татарҙары (статья 10)
- Луганск Халыҡ Республикаһы — рус теле (статья 10)
- Марий Эл — мари (таулы, туғай) һәм рус теле (статья 15)
- Мордва Республикаһы — мордва (муҡшы, эрзя) һәм рус теле (статья 12)
- Саха — яҡут һәм рус теле (статья 46)
- Төньяҡ Осетия — Алания — осетин (ирон һәм дигор диалектары) һәм рус теле (статья 15)
- Татарстан Республикаһы — татар һәм рус теле (статья 8)
- Тыва — тыва һәм рус теле (статья 5)
- Удмурт Республикаһы — удмурт һәм рус теле (статья 8)
- Хакас Республикаһы — хакас һәм рус теле (статья 69)
- Чечен Республикаһы — Чечен теле һәм рус теле (статья 10)
- Сыуаш Республикаһы — сыуаш һәм рус теле (статья 8)
Рәсәй Республикаларының милли составы
| халыҡ | аҫаба (%) | урыҫтар (%) | икенсе аҫаба/башҡалар (%) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| республика | 1979 йылда | 1989 йылда | 2002 йылда | 2010 йылда[3] | в 1979 г. | в 1989 г. | в 2002 г. | в 2010 г. | в 1979 г. | в 1989 г. | в 2002 г. | в 2010 г. |
| Адыгей Республикаһы | 21,3 | ▲ 22,1 | ▲ 24,1 | ▲ 25,2 | 70,8 | ▼ 68,0 | ▼ 64,4 | ▼ 63,6 | ||||
| Алтай | ▲ 29,1 | ▲ 31,0 | ▲ 33,4 | ▲ 33,9 | ▲ 63,3 | ▼ 60,4 | ▼ 57,4 | ▼ 56,6 | 5,6 | ▲ 5,9[др. 1] | ▲ 6,2 | |
| Башҡортостан | 24,3 | ▼ 21,9 | ▲ 29,7 | ▼ 29,5 | 40,3 | ▼ 39,2 | ▼ 36,3 | ▼ 36,1 | 24,5 | ▲ 28,4 | ▼ 24,1[др. 2] | ▲ 25,4 |
| Бүрәт Республикаһы | ▲ 23,0 | ▲ 24,0 | ▲ 27,8 | ▲ 30 | ▼ 72,1 | ▼ 69,9 | ▼ 67,8 | ▼ 66,1 | ||||
| Дағстан | 86,0 | 11,0 | ▼ 9,2 | ▼ 4,6 | ▼ 3,6 | |||||||
| Ингушетия | ▼ 11,7 | ▲ 12,9 | ▲ 77,2 | ▲ 94,1 | ▼ 31,7 | ▼ 23,1 | ▼ 1,1 | ▼ 0,8 | ||||
| Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 45,6 | ▲ 52,2 | ▲ 55,3 | ▲ 57,2 | 35,1 | ▼ 31,9 | ▼ 25,1 | ▼ 22,5 | 9,0 | ▲ 9,4 | ▲ 11,6 | ▲ 12,7 |
| Ҡалмыҡ Республикаһы | ▲ 41,4 | ▲ 45,3 | ▲ 53,3 | ▲ 57,4 | ▼ 42,7 | ▼ 37,6 | ▼ 33,5 | ▼ 30,2 | ||||
| Ҡарасәй-Черкес Республикаһы | 29,7 | ▲ 31,2 | ▲ 38,5 | ▲ 41 | 45,0 | ▼ 42,4 | ▼ 33,6 | ▼ 31,6 | 9,3 | ▲ 9,7 | ▲ 11,2 | ▲ 11,9 |
| Карелия | ▼ 11,1 | ▼ 10,0 | ▼ 9,2 | ▼ 7,4 | ▲ 71,3 | ▲ 73,6 | ▲ 76,6 | ▲ 82,2 | ||||
| Коми | ▼ 25,3 | ▼ 23,3 | ▲ 25,1 | ▼ 23,7 | ▲ 56,7 | ▲ 57,7 | ▲ 59,5 | ▲ 65,1 | ||||
| Марий Эл | ▼ 43,6 | ▼ 43,3 | ▼ 42,8 | ▲ 43,9 | ▼ 47,6 | ▼ 47,4 | ▲ 47,5 | ▼ 47,4 | ||||
| Мордва Республикаһы | ▼ 34,2 | ▼ 32,5 | ▼ 31,9 | ▲ 40 | ▲ 59,7 | ▲ 60,83 | ▲ 60,84 | ▼ 53,4 | ||||
| Саха | ▲ 36,9 | ▼ 33,4 | ▲ 45,5 | ▲ 49,9 | ▲ 50,5 | ▼ 50,3 | ▼ 41,1 | ▼ 37,8 | ||||
| Төньяҡ Осетия — Алания | ▲ 50,5 | ▲ 52,9 | ▲ 62,7 | ▲ 65,1 | ▼ 34,0 | ▼ 29,9 | ▼ 23,1 | ▼ 20,8 | ||||
| Татарстан Республикаһы | ▼ 47,7 | ▲ 48,4 | ▲ 52,9 | ▲ 53,2 | ▲ 44,0 | ▼ 43,2 | ▼ 39,4 | ▲ 39,7 | ||||
| Тыва Республикаһы | ▲ 60,4 | ▲ 64,3 | ▲ 77,0 | ▲ 82 | ▼ 36,2 | ▼ 32,0 | ▼ 20,1 | ▼ 16,3 | ||||
| Удмурт Республикаһы | ▼ 32,2 | ▼ 30,9 | ▼ 29,3 | ▼ 28 | ▲ 58,3 | ▲ 58,9 | ▲ 60,1 | ▲ 62,2 | ||||
| Хакас Республикаһы | ▼ 11,4 | ▼ 11,1 | ▲ 11,9 | ▲ 12,1 | ▲ 79,5 | ▼ 79,4 | ▲ 80,2 | ▲ 81,7 | ||||
| Чечен Республикаһы | 52,9 | ▲ 57,8 | ▲ 93,4 | ▲ 95,3 | 31,7 | ▼ 23,1 | ▼ 3,6 | ▼ 1,9 | ||||
| Сыуаш Республикаһы | ▼ 68,4 | ▼ 67,7 | ▼ 67,6 | ▲ 67,7 | ▲ 26,0 | ▼ 26,6 | ▼ 26,5 | ▲ 26,9 | ||||
Иҫкәрмә: «Башҡалар» бағанаһында ике составлы республикаларҙа ҙурлығы буйынса икенсе урында торған халыҡтар күрһәтелә.
Республикаларҙа етәкселек
Республиканың юғары вазифа биләгән 216 кешенән 68-е урыҫ, 141-е — аҫаба милләттән. Улар араһында:
- Республика башлыҡтары — 61 (уларҙан 44 аҫаба, 16 рус)
- Парламент спикеры — 84 (уларҙан 54 аҫаба, 30 рус)
- Хөкүмәт рәйесе — 71 (уларҙан 43 аҫаба, 22 рус)[4]
1991 йылдан Рәсәй республикалары башлыҡтарының милләте.
| Төҫтәрҙең мәғәнәһе |
|---|
| республиканың аҫаба халыҡтарынан |
| Рустар |
| Башҡалар |
| годы | 1991—1992 | 1992—1993 | 1993—1994 | 1994—1995 | 1995—1996 | 1996—1997 | 1997—1998 | 1998—1999 | 1999—2000 | 2000—2001 | 2001—2002 | 2002—2003 | 2003—2004 | 2004—2005 | 2005—2006 | 2006—2007 | 2007—2008 | 2008—2009 | 2009—2010 | 2010—2011 | 2011—2012 | 2012—2013 | 2013—2014 | 2014—2015 | 2015—2016 | 2016—2017 | 2017—2018 | 2018—2019 | 2019—2020 | 2020—2021 | 2021—2022 | 2022—2023 |
| Адыгей Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Алтай | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Башҡортостан | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Бүрәт Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Дағстан | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ингушетия | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ҡалмыҡ Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ҡарасәй-Черкес Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Карелия | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Коми | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Крым | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Марий Эл | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Мордва Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Саха | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Төньяҡ Осетия — Алания | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Татарстан Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Тыва Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Удмурт Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хакас Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Чечен Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Сыуаш Республикаһы | ||||||||||||||||||||||||||||||||