Donazaharre

Donzaharre edo Donazar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Saint-Jean-le-Vieux^[3]
• okzitanieraz: Sent Joan lo Vielh^[4]
• aragoieraz: Sant Chuan lo Vello^[5]
• gaztelaniaz: San Juan Viejo^[6]
• latinez: Imus Pyrenaeus^[7]

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Sant-Juan-el-Viejo (1479)^[6]
• San-Juan-lo-Bielh (1513)^[5]
• S-Iean le Vieux (1650)^[8]
• Sanctus-Petrus de Saint-Jean-le-Vieux (1685)^[9]
• Franche (1793)^[7]

Etimologia

Donazaharre toponimoa Donibane Zaharra aurreko izenaren laburketa da, Donibane Garazi "Donibane Berria" izanik.^[7]

Donazar toponimoaren kasua berbera da, baina nafar-lapurteraz "zahar" hitza zaharre da (Gazteluzaharre kasuaren bezala) eta nafarreraz zar (Berriozar kasuaren bezala).

Beste toponimoak

Harrieta toponimoak^[8] itxura hauek izan ditu:Ferriette (XII. mendea, Baionako eskutitzak^[10]),Arrieta (1525, Comptos Ganberaren paperak^[11]),Harrieta (1621, Martin Biscay^[12]) etaHarriette (1863, Raymondek aipatua^[8]).

Irunberri toponimoak^[8], berriz, honakoak:La salle d'Irumberri (1328, Duchesne Bilduma CXIV. Liburukia, 177. orr.^[13]),Yrumberri (1621, Martin Biscay^[12]) etaIrumberry (1863, Raymondek aipatua^[8]).

Maddalen toponimoak^[8] beste hauek:La Magdelena (1513, Iruñeko paperak^[5]) etaLa Magdelaine (1763, Baionako elizbarrutiaren bisitak^[14])

Donazaharre Arzubiko ibarran dago.

Mugakideak

Sarbideak

Donazaharre RD 933 (antzinako RN 133), RD 18 eta RD 22 errepideek zeharkatua da.

Klima

Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.8	27.0	30.0	32.6	35.0	40.0	41.0	42.0	39.2	34.0	27.0	26.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.9	12.9	15.6	17.1	20.8	23.7	25.9	26.2	24.4	20.5	15.2	12.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.5	8.0	10.3	11.7	15.2	18.2	20.3	20.5	18.3	15.3	10.6	8.3	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.0	3.2	5.0	6.4	9.7	12.7	14.7	14.8	12.3	10.1	6.0	4.0	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-15.4	-10.5	-9.5	-3.2	-0.2	2.8	5.8	4.0	2.0	-2.5	-8.5	-9.8	-15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	146.0	129.8	124.7	139.3	106.9	77.0	65.6	76.1	92.5	112.1	164.8	153.4	1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	96.7	115.5	128.9	78.8	70.1	66.2	103.2	80.3	69.3	88.1	124.1	110.2	128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[15]

Hidrografia

Udalerritik Errobiko ibaiadarra den Lauribar pasa da. Baita azken honen ibaiadarra den Arzubi ibaia eta bere ibaiadarra den Apateko erreka.

Orografia

Behorlegiko mugan Aphanize mendia dago, hortik Burdin Olatze zeharkatuz Zuberoan dauden Altzai-Altzabeheti-Zunharreta edo Altzürüküra joan daiteke. Biduze eta Errobi arroen artean kokatuta, iparraldean Eltzarreko ordokia du.

Auzoak

• Beragorria
• Basaburua
• Zabaltza
• Herribazterra
• Urrutia
• Maddalen
• Artsoritzea
• Gaztainadoia
• Larraldea
• Bentaxaharrea
• Susperregia

Hala ere, Erdi Aroan, auzo edo banaketa historikoa bi multzoetan agertzen da: Zabalza (purguzaharra, eliza eta Maddalen auzunea) eta Urrutia.

Erromatar Inperioaren garaian, Donazaharre Imus Pyrenaeus zen, Pirinioen oinean zegoen geltokia, Antoninoren Ibilbidean aipatua zena (IV. mendean batua baina 211. urteko mapetan oinarriturik)^[16]. Jean Luc Tobieren araketek termak, txanponak eta Terra sigillata zeramika^[17], besteak beste, aurkitu zituzten udalerrian, eta gaur egun museo txiki bat atondu da aurkitutako zeramika eta bestelako piezak ikusi ahal izateko^[18]. Esan izan da bertan erromatarrek kanpamendu militarra eraiki zutela, castrum bat, eta horren inguruan, geralekua eraikiko zen. Jatorrizko castrum hori egon ote zen, ordea, zalantzan jarri izan da^[19].

Rikardo I.a Ingalaterrakoak 1177an eraitsi zuen gaztelu bat ere bazen bertan.

Priorena etxean (antzina priorearen etxea zena, hortik izena), Donibane Garazi eta Garazi eskualdeko ahaldunak batzen ziren.

Philippe Veyrinek^[20] Donazaharren 1660 arte estatu-zibilarekin lotuta zeuden errituak nafar erromantzez egin ohi zirela esan zuen, Eiheralarren bezala.

1790eko martxoaren 4eko Legeak Frantziako departamenduak eta barrutiak sortu zuen. Era horretan, Ipar Euskal Herria eta Bearnok Behe Pirinioak izeneko departamendua sortu zuten. Ipar Euskal Herrian hiru barrutiak sortu zituen: Maule, Donapaleu eta Ustaritze. Lapurdin egindako gehiegikeriak zirela eta egoitza Ustaritzetik Baionara aldatu zuten. Direktorioak izenen aldaketa bultzatu zuen iraultzaileak izan zitezen. Horrexegatik Donazaharre Franche, Donibane Garazi Nive-Franche, Ustaritze Marat-sur-Nive (Marat zela eta), Itsasu Union, Arbona Constante, Baigorri Thermopyles (Termopiletako gudua zela eta), Donapaleu Mont-Bidouze, Luhuso Montagne-sur-Nive, Donibane Lohizune Chauvin-Dragon, Ainhoa Mendiarte eta Zuraide Mendialde bihurtu ziren.

Naziren okupazioan, Frantziar Estatuaren lurraldea bi eremutan banatu zenez, bata Wehrmachten mendekoa eta bestea Vichyko gobernuak administratua 1940ko ekainaren 22an, Arzubiko ibarra Vichyko gobernuko administrazioari esleitu zitzaion. Demarkazio-linea ibarraren mendebaldean egon zen, Arnegi eta Donibane Garazi artean.^[21]

Udalerriko ekonomia laborantzan dago oinarrituta, Irulegiko arnoaren eskualdean izanik.

Auzapezak

Erakunde publikoak

2017ko urtarrilaren 1era arte, Donazaharre Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.^[22]

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du herria. Guztira, bi lineek eskaintzen du zerbitzua.^[23]

Donejakue Bidea udalerritik igarotzen da, Larzabaletik datorrena. Hurrengo udalerria Donibane Garazi da.

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Garazi eskualdeko herri guztiak sailkatu zituen, Arnegi izan ezik, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, Amiküze eta Oztibarre eskualdetan hitz egiten zena.^[26]

Koldo Zuazok, 2010ean, Donazaharrek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[27]

Jaiak

Donazaharreko jaiak abuztuaren lehen igandean ospatzen dira

Urrutia auzoan, Donibane eliza erromaniko eta Harrieta gazteluaren^[28] aztarnak daude, biak XIII. mendekoak.

San Piarres Usakoa

Eliza XII. mendekoa da, Orreagako monasterioaren menekoa zena. Hau ere eraitsia izan zen eta portale erromanikoa besterik ez zen geratu. 1630. urtean berriztatua izan zen^[29].

Apat-Ospitale

Izenak adierazten duen moduan, monasterio eta ospitalea izan zen 1286. urtean Jerusalemgo Zaldun Ospitalarioek ireki zutena, Donejakuerantz zihoazen erromesak zaintzeko. Gaur egun, San Blas kapera erromanikoa bakarrik geratzen da, errota zahar baten ondoan dagoena. Laborantza-biltegi moduan dago erabilia^[30][31][32].

Madalena eliza

XIV. mendeko eliza. 1328an agertzen den eliza Lahonceren prioreatu bateko kapera da.

Ikusteko beste lekuak

• Arkeologia-aztarnategi erromatarra^[33], Herri-Bazterra auzoan, I. eta III. mendeen artekoa;
• Arsoritzea baserria^[34] ;
• Haritzaldea baserria^[35]
• Mariotenea baserria^[36]
• Sokarroa baserria^[37]XVII. mendekoa;
• Irunberri gaztelua^[38] XVII. eta XVIII. mendeetakoa;
• Xala jauregia^[39];
• Herriko plazaren bidegurutzea^[40], Frantziako monumentu historikoa
• Madalenako gurutzea^[41], Frantziako monumentu historikoa ;
• Bella Esponda gotorlekua^[42] 1793 eta 1813 artekoa;
• San Piarresen eliza^[43][44];
• Urrutiako San Joanes Batailatzailearen eliza^[45][46][47] ;
• Hilerriak XVII. mendeko hilarriak ditu^[48].
• Magdalena auzoko Peko Eihera, 1249an eraikia. Eraberritua urtetan itxita egon ondoren, gaur egun irina egiten du berriz ere.
• San Bladi kaperaren erorkinak, XII. mendekoak.^[49]

• Louis Etxeberri (1853-1907), politikaria, euskal idazlea, Eskualduna aldizkariaren sortzailea.
• Jean Baptiste Etxarren (1928-2020), euskal idazlea eta euskaltzain urgazlea.
• Peio Etxeleku (1974-), politikaria.
• Iñaki Etxegoin (1993-), pilotaria.

• 
  Madalena eliza
• 
  Madalena gurutzea
• 
  Donazaharreko herriko etxea
• 
  Dunablazi baseliza
• 
  Erromatar aztarnak
• 
  Donazaharreko karrika nagusia

• Garazi
• Nafarroa Beherea