Jaurrieta

Jaurrieta edo Eaurta toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Jaurrieta
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Chaurrieta

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Egaurrieta (1000)
• Eiavrrieta (1053)
• Eiaurrieta (1068)
• Egaurrieta (1072)
• Iaurieta (1268)
• Yaurrieta (1366)
• Jaurrieta (1415)
• Yaurrieta (1532)
• Jaurrieta (1534)
• Xaurrieta (1587)
• Jaurrieta (1800)
• Laurrieta (1829)
• Eaurta (1872)
• Eaurta (1926)
• Jaurrieta (1966)
• Jaurrieta (1979)
• Eaurta (1987)

Etimologia

Jaurrieta euskaratik datorren toponimoa da. XI. mendeko dokumentu batean herria Eiaurrieta izenarekin aipatzen da. Herriaren antzinako izen horretatik Jaurrietaren esanahi etimologikoa atera da, Eiaurrieta "txerritoki gutxien lekua" (eia -"txerritegia" zaraitzueraz- + urri -"gutxi"- + eta -atzizki lokatiboa-) bezala interpretatu baita.

Izen honek hasierako e- galdu egingo luke. Jaurrietaren hainbat forma sinkopatu modu tradizionalean eta informalean erabili dira herriaren izena aipatzeko: Iaurta, Igaurta, I(g)orta edo Eaurta. Euskaltzaindiak herriaren izena euskaraz transkribatzeko modu ofizial bat erabaki zuenean, Eiaurrieta izen zaharra aukeratu zuen lehenik, eta, ondoren, izenaren bertsio modernoago bat aukeratu zuen. Normalean erabiltzen diren forma sinkopaturen bat aukeratu beharrean, izenaren forma informaltzat hartu behar zirela ulertuta, Jaurrieta ofizialtzea erabaki zuen azkenean.

Gaztelania nagusitu zenean, erdara-hizkuntza horrek Jaurrieta izena hartu zuen, nahiz eta gaztelaniara ahoskatu, eta horrek, praktikan, /j/ -tik /x/ -ra aldatzea dakar, bizkaieraz balitz bezala. Aragoierak, nafar erromantzearen bidez, hasierako soinua bere hizkuntzara ere egokitzen du, j- ch- -rekin ordezkatuz, eta horrek praktikan /j/ -tik /t͡ʃ/ -ra soinua aldatzen du (euskal "tx" baten antzekoa).

Armarria

Jaurrietako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:^[5]

Bandera

Jaurrietako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.

Otsagabia Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.

Mugakideak

Ingurune naturala eta kokapena

Jaurrieta Zangozako merindadearen ipar-ekialdean dago, NA-140 errepideak zeharkatuta. Herrira heltzeko errepideak honako hauek dira: NA-178 Irunberri eta Nabaskoze bitartean, N-135 Zubiri eta Erroibar bitartean eta NA-1720 Agoitzera bitartean.

Klima eta landaredia

Jaurrietak klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.

Landarediari dagokionez, hegoaldean basapinuak daude, eta zenbat eta iparralderago egin, altueraz igotzen hastean, pagadiak gehiago nagusitzen dira, Erremendian eta Abodiko mendilerroaren lehen maldetan. Pagoez gain, Aezkoako udalerri gehienetan, haritz ugari daude. Birlandaturiko pinuek 24,6 hektarea hartzen dituzte, Austriatik eta Japoniatik ekarritako espezieak dira, oro har.

Estazio meteorologikoak

Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6]

Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	28.0	32.0	36.0	38.0	38.0	35.0	29.0	23.0	21.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.6	12.6	14.2	18.7	23.5	26.8	26.6	22.6	17.4	11.7	8.6	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.4	4.3	6.8	8.7	12.6	16.6	19.2	19.1	15.6	11.6	6.8	4.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.0	1.0	3.2	6.6	9.7	11.5	11.5	8.5	5.8	2.0	-0.4	4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	3.0	0.0	0.0	-3.0	-10.0	-13.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	106.8	99.9	88.5	124.4	101.6	64.1	45.4	51.2	79.7	122.1	136.5	139.0	1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.5	51.0	55.7	45.4	42.7	53.0	57.4	82.0	76.0	111.2	77.0	74.2	111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.4	11.7	12.1	15.5	15.9	10.1	7.7	8.4	10.1	14.2	14.6	13.8	147.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.8	5.2	3.7	2.7	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.9	4.1	23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Erdi Aroan, jasota dago bere lurraldean Done Anderes monasterioa eraikia zela, 1068an Leireko abadiari Mantzeo Aznarrek, bere semeek eta ilobak Aznar monjea eman ziotena. Bertako bizilagunak 8 izan ziren Orhi mendian 1072n kubilare batzuk abadiara bertara besterentzen; ondorengo garaietan bezala, herria hirugarren lekuan agertzen da, Otsagabia eta Ezkarozen ondoren, Zaraitzu ibaxako kideen artean. Hiritar zitalek beren urteroko paparra Nafar Koroari ematen zioten, almiradioko gainerakoekin batera, harik eta Leonor I.a Nafarroakoak guztiei 1469n kaparetasun pribilegioa eman zien arte.

Jaurrieta herria sorginkeria prozesu batean sartuta egon zen 1539an. Auzitegiek bidalitako legelaria Camus komisario gaztea izan zen. Akusatuen artean, Lope Ezpartzakoa Zaraitzuko alkatea bera zegoen, Otsagabiko lau sorginekin eta Jaurrieta, Ezpartza, Itzaltzu eta Ezkarozeko beste batzuekin batera. Lope Ezpartzakoak egozten zizkioten gertaera fantastikoei emandako erantzuna zentzuzko eredua eta fede lanbide beroa da. Errege Kontseiluak erbesteratutako hilabete batzuetako epaiak eman zituen ustezko sorgin horien aurka.

1568an Jaurrieta Errartearen kiñoitik banandu zen eta alkateorde esklusibo bat lortu zuen. 1630ean, azken hori alkate bihurtu zen, eta jurisdikzio propioa izan zuen ibaxaren gainerakotik bereizita, 600 dukaten truke.

1846an herria Zaraitzu Unibertsitatetik banandu, eta udalerri independente bihurtu zen. 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio-legea betez, irin-errota bat saldu zen herri horretan 1862an. Ordutik aurrera, eraikin gehienetan teila lauak jarri zituzten. Garai hartan, eskola bat zuen, urtean 2300 erreal zituena; herritarrek hornitzen zuten kuratua, eta herrian zeuden bi eliz onurak, berriz, parrokoaren eta erregearen hornidurakoak ziren, haiek behatzen zuten hilabetearen arabera. Errekasto baten gainean irin-errota bat zegoen, eta oihalak egiten ziren bertan erabiltzeko.

1880an herriak sute bat jasan zuen eta erabat suntsitu zuen, neurri handi batean teilatuak oholtxoz estaltzeagatik. Ordukoa da haren abandonua eta teila lauaren sarrera. 1920ko hamarkadan Jaurrietak bi eskola eta karabinero-postua zituen.

2022an Nekane Moso Elizari hil zen, Jaurrietako alkatea 2011tik, karguan zegoela. Jose Manuel Narvaiz Aiharra alkateordeak ordezkatu zuen.^[8]

2023 urteko erroldaren arabera 176 biztanle zituen Jaurrietak.^[9]

Gaur egun, Jaurrietak hainbat jarduera ekonomikotan banatzen ditu bere biztanleak, besteak beste, nekazaritza, abeltzaintza eta basogintza; turismoa; eraikuntza eta administrazio publikoa, bereziki.

Jaurrietako udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Orontzeko eta Ezkarozeko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta hiru zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Jose Manuel Narvaiz Aiharra da, Jaurrieta Kandidatura hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Egungo banaketa

Jaurrietako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Manuel Narvaiz Aiharra da, Jaurrieta Kandidatura zerrendakoa. Zinegotziak 3 daude:^[10]

• Gonzalo Zelai Iriarte (Jaurrieta Kandidatura)
• Ander Esarte Eseverri (Jaurrieta Kandidatura)
• Amaia Aiharra Adot (Jaurrieta Kandidatura)

Alkateak

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Jaurrietak 7 alkate izan ditu:

Autobuses Artieda autobus konpainiak Aezkoa Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Bizkarreta - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.

^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[13]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Janzkera

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Apretagileak

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.^[14]

Tradizioak

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.^[15]

Dantzak

Jaurrietaren dantza, hau da, Axuri Beltza, Jaurrietaren tokiko musika propio bati buruzko birsortze dantza bat da, denboran galtzen den musika, eta bere letrarekin kontserbatzen dena. Kantuaren letrak dio: «Axuri beltxa ona dut bainan / xuria berriz obea, / dantzan ikasi nai duen orrek / nere oneitara begira». Dantza hau emakumeen dantza gisa eratu da, eta emakumeek abesten dute abestiaren letra biribilean dantzatzen duten bitartean. Janzkera bertakoa da: Zaraitzuko jantzia.^[16]

Jaiak

• Andre Maria Zuriaren erromeria, maiatzaren 3an
• Andre Maria Zuriaren xeiek, abuztuaren bigarren asteburuan

• Done Salbatzailearen eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
• Zuriko baseliza, XIII. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
• Jaurrietako jauregia, Erdi Aroko jauregia.

• Pedro Jose Samper (1815-1870), idazle.
• Francisco Perez Luzarreta (1922-2018), politikari eta militarra.

• 
  Herriko ikuspegia
• 
  NA-140 errepidea
• 
  Herria arrastuan
• 
  Herria udan
• 
  Herria neguan

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Jaurrietako Udalako webgune ofiziala