Urraulbeiti

Urraulbeiti beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Urraúl Bajo
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Urraúl Baixa

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Val d'Urraul (1268)
• Valle de Urraul (1280)
• Val d'Urraul (1366)
• Valle de Urraul (1366)
• Urraul Bajo (1802)
• Urraul (1829)
• Beko Urraul (1926)
• Urraul Behea (1974)
• Urraulbeiti (1978)

Etimologia

Urraul Nafarroako Pirinioaurreko hainbat ibar izendatzen dituen izena da. Urraulgoiti ("Urraul Goikoa"), guztien artean iparralderago dagoena eta Areta ibaiak zeharkatzen duena; Urraulbeiti ("Urraul Beikoa"), hegoaldean dagoena eta Irati ibaiak zeharkatzen duena, eta Erromantzatua ("Urraul Ekialdekoa" izenez ere ezaguna), ekialderago dagoena eta Zaraitzu ibaiak zeharkatzen duena. Gainera, Irunberri administratiboki Urraulbeitikoa izan zen Behe Erdi Aroan, nahiz eta geografikoki hori ez den aldatu.

Julio Caro Baroja da izen horri asko eskaintzen dion ikertzaile bakarra: «Baliteke izena "r"-tik "l"-ra (hango izenetan ematen da) pasabide edo alternantzia baten argitan azaltzea, eta horrela izatea Urraun (Eraul Eraun litzateke)». Eta beste batean idazten du: «Menturaz, Zaraitzu bezala, fitonimo bat da, "urra" (hurra) izenarekin erlaziona daitekeena». Amaiera Nafarroako beste izen batzuetan ematen da (adibidez, Eraul, Bidaul, Biaul...). Etimologia herrikoia "hurritz zuritua" da.

Armarria

Urraulbeitiko armarriak honako blasoi hau du:^[5]

Bandera

Urraulbeitiko banderak Urraulbeitiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Erdialdeko Pirinioaurrean kokatua, Urraulgoiti, Erromantzatua eta Longida ibarren artean. Irati ibaiak ibarra sortu zuen.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Urraulbeiti Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 36 kilometrora dago. Udaletxea Artiedan dago. Erliebe txikiko ibarra da. Lautada bat osatzen du, Longida, Erromantzatua eta Urraulgoiti ibarretatik jarraitzen duena, nahiz eta azken kasu horretan Ugarrongo arroilak eten egiten duen.

Klima

Urraulbeitiko klima azpimediterraneoa da, eta urteko batez besteko tenperatura 12,5 °C ingurukoa da. Urteroko egun euritsuak 100 inguru dira, eta jausitako prezipitazioa 850mm-koa.

Basoa nahiko urria da, eta zuhaitz gehienak pinuak dira, Austriatik birlandaturiko zuhaitzak. Horrez gain, ameztiak eta zumeak ageri dira udalerriko gunerik lehor eta eguzkitsuenetan.

Estazio meteorologikoak

Urraulbeitin dagoen Artieda kontzejuan, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1954an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6]

Datu klimatikoak (Artieda, 1891-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.0	21.5	27.0	29.5	36.0	39.0	42.0	40.0	38.0	30.0	21.0	18.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.9	10.4	14.3	16.6	20.6	26.4	29.4	28.6	24.1	18.9	12.3	8.9	18.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.8	5.5	8.4	10.5	14.3	19.1	21.6	21.3	17.4	13.4	8.1	4.9	12.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.6	0.5	2.4	4.4	8.0	11.8	13.9	14.1	10.7	7.9	3.9	0.9	6.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-12.0	-12.0	-4.0	0.0	0.0	6.0	6.0	0.0	-2.0	-9.0	-13.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	57.6	54.0	56.1	68.5	61.8	40.6	32.9	34.1	50.9	71.9	72.5	74.4	675.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	32.0	34.0	35.5	47.0	39.5	37.0	44.5	46.0	71.0	82.0	31.5	48.5	82.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.0	9.4	9.2	11.7	12.0	6.8	4.9	5.2	7.0	10.4	11.9	12.2	110.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.6	1.5	1.2	0.3	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	1.1	6.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Artieda Arripodas San Vicente Tabar Alduate Geretz Nardoze Alduate Nardoze Andurra Santsoain Aizpe Apardoze Argirotz Askotz ← Basolatz ↓ Biezkas Kapaneta Muru Puiu

Urraulbeitiko herrien mapa

Urraulbeitik 4 kontzeju ditu:

• Arripodas
• Artieda (ibarburua)
• San Vicente
• Tabar

Gainera, beste 5 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Alduate
• Geretz
• Nardoze Alduate
• Nardoze Andurra
• Santsoain

Azkenik, udalerrian 9 herri hustu daude:

• Aizpe
• Apardoze
• Argirotz
• Askotz
• Basolatz
• Biezkas
• Kapaneta
• Muru
• Puiu

Irunberri ibar horretakoa da geografikoki, baina ez administratiboki, udalerri independentea baita.

Urraulbeiti ibarreko herriak

XVI. mendearen lehen erdian Nafarroa Gaztelako koroan sartu ondoren, Urraulbeiti ibarra gaur egun dituen mugekin geratu zen.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, ibarrak berezko berezitasun administratiboak izateaz gain, lotura administratibo berezia izan zuen ibar konfinatzaileekin, Urraulgoiti eta Urraul Ekialdekoarekin batera "Urraul" udalerria osatzen baitzuten. Hirurek beste hainbeste diputatuk osatutako taldea osatzen zuten, urtero bailara bakoitzeko erregidoreek izendatuak. Urraulbeitikoa lehendakaria zen, eta batzarrak Puiuko San Gregorio baselizan egiten ziren, Artieda kontzejuari dagokionez. Jurisdikzio zibil eta kriminala Irunberri hiribilduarena zen, eta hiribilduari ere oso lotuta zeuden. Ordura arte, Urraulbeitiko ibarburua Puiu izan zen. Ordutik, Artiedara joan zen.^[8]

XIX. mendearen hasieran bi eskola baino ez zeuden ibar guztian. XX. mendearen hasieran sei ziren Urraubeitin zeuden eskolak. 1849an Iruñeko eta Irunberriko errepidea eraikitzearekin batera herria eta inguruko herri eta hiri handietarako irisgarritasuna hobetu zen. XX. mendean Iratiko trenbidearen eraikitzeak on egin zion ibarrari.

XX. mendearen hasieran hiru ostatu eta errota zeuden ibarrean.

2023 urteko erroldaren arabera 326 biztanle zituen Urraulbeitik.^[9]

Urraulbeitiko udalerriaren mugetan, Izko mendilerroan, eta Irunberri eta Oibar bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Oibar" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako potentzia 36,64 megawatt da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Bestalde, Urraulbeitiko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat. Gazteenen artean ere, badira Irunberri, Agoitz edo Zangozara joaten direnak udalerri horietako industrialdeetan lan egiteko.

Urraulbeitiko udaletxea Artieda kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Urraulgoitiko Udalako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ana Jesus Iriarte Equisoain da, Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Artieda ibarburuan dago.

• HELBIDEA: Herriko Plaza z/g

Egungo banaketa

Urraulbeitiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ana Jesus Iriarte Equisoain da, Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitzakoa. Zinegotziak 6 daude:

• Ainhoa Catalan Altube (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Silvia Ortega Marcos (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Adrian Areta Martinez (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Maria Natividad Castañeda Pequeño (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Raquel Ituren Mendioroz (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Miren Elizagaray Nuin (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)

Batzordeak

Urraulbeitiko Udalak 4 batzorde ditu:

• Kultura eta Kirola
• Ingurumena: Paisaia eta Bideak
• Hiriarteko Mugikortasuna
• Diruzaintza

Alkateak

1979tik, Urraulbeitik 8 alkate izan ditu:

Nafarroako Autobus Konpainiak Urraulbeiti Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Irunberri - Artieda - Artaxo - Murillo - Aos - Agoitz - Urrotz - Billabeta - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Urraulbeiti Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

• Kaseda - Zangoza - Iruñea
• Iruñea - Zangoza - Kaseda

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Urraulbeiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Urraulbeiti ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[12]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da pirinioaurrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urraulbeitiko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Jaiak

• Tabarreko San Joan Bataiatzailearen jaiak, ekainaren laugarren asteburuan

Ondasun nabarmenak

• Alduateko San Fakundo eliza, XII. mendeko kristiau eliza.
• Arripodaseko Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Arripodaseko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Artiedako Kornelio eta Zipriano Saintuen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Artiedako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Geretzeko Sebastian eta Kiteria Saintuen eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko-gotiko estiloan.
• Nardoze Alduateko San Joan Ebanjelariaren eliza, XVI. mendeko kristiau eliza, barroko estiloan.
• Nardoze Andurrako San Martin Tourskoaren eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Puiuko San Calaveris zubia, Induraingo errekaren gaineko zubi gotikoa, Erdi Aroan eraikita.
• Puiuko San Gregorio baseliza, Erdi Aroko kristiau baseliza, non Urraulgo batzarreak kokatuta ziren.
• San Vicenteko San Andres eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Santsoaingo Garbikundeko Andre Mariaren eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Tabarreko San Joan Bataiatzailearen eliza, XVI. mendeko kristiau eliza.

Eremu naturalak

• Ugarrongo arroila, Areta ibaiak osatutako arroila.

• Luis Orotz Zabaleta (1885-1962), Nafarroako Foru Aldundiko eta Eusko Ikaskuntzako zuzenbide-aholkulari.
• Maria Jose Beaumont (1956-), abokatu, Itoizko Koordinakundeko sortzaile eta Nafarroako Gobernuko Barne kontseilari.

• 
  Artiedako eliza
• 
  Nardoze Andurrako etxea
• 
  Nardoze Alduateko iturria
• 
  Arripodaseko jauregia
• 
  Geretzeko etxea

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Urraulbeitiko Udalako webgune ofiziala