Parti Islam Se-Malaysia

Mengikut fakta sejarah, PAS telah ditubuhkan secara rasmi pada 23 Ogos 1951. Walau bagaimanapun, terdapat fakta lain yang menyebut bahawa PAS ditubuhkan pada 24 November 1951 (Warta Negara, 26 November 1951 dan Utusan Melayu 25 November 1951). Walaupun terdapat dua tarikh yang bercanggah, namun ahli-ahli sejarah dan tokoh-tokoh lama dalam PAS bersetuju bahawa fakta kedua (24 November 1951) ialah tarikh sebenar PAS ditubuhkan.^{[perlu rujukan]}

Parti Islam Se-Malaysia kemudiannya telah didaftarkan sebagai sebuah organisasi pada 31 Mei 1955 dengan nombor pendaftaran 733 (Pulau Pinang). PAS atau Persatuan Islam Se-Tanah Melayu (nama asalnya) ialah pertubuhan atau parti politik Melayu yang berteraskan Islam yang ditubuhkan sebelum merdeka selepas Hizbul Muslimin diharamkan oleh kerajaan British pada tahun 1948.

PAS cuba mengimbangi perjuangan nasionalisme Pertubuhan Kebangsaan Melayu Bersatu (UMNO) sebagai sebuah parti yang mendokong Islam. Dengan tidak menafikan bahawa semangat perjuangan yang berteraskan kepada Islam di negara ini telahpun wujud sejak 1906 lagi, yang telah dibawa dan diperjuangkan oleh golongan pembaharuan atau reformasi Islam yang mendapat pendidikan di Timur Tengah (antaranya termasuklah Syed Sheikh al-Hadi, Syeikh Tahir Jalaluddin dan Haji Abbas Mohd Taha) yang berpusat di Singapura, Melaka dan Pulau Pinang, PAS yang muncul pada tahun 1951 adalah atas kesedaran masyarakat Melayu (pada waktu itu) untuk melihat Agama Islam dapat ditegak dan didaulatkan di negara ini.^[8]

Pada peringkat awal penubuhannya, PAS dilihat sebagai sebuah parti Melayu yang memperjuangkan hal-ehwal Islam melebihi apa yang dilaksanakan oleh UMNO. Didokongi oleh para ilmuan agama, PAS ialah parti yang menjadi pilihan bagi orang-orang Melayu yang berpendidikan agama. Pun begitu, setelah berlakunya Tragedi 13 Mei 1969, PAS telah menerima cadangan UMNO untuk bergabung dalam perikatan yang baharu yang dinamakan sebagai Barisan Nasional (BN). PAS adalah antara parti pengasas BN. Penglibatan PAS dalam BN berakhir dengan krisis darurat di Kelantan pada 1978. Akhirnya PAS mengambil keputusan untuk keluar dari BN. Para penyokong PAS mengganggap bahawa UMNO telah mengkhianati mereka, sementara penyokong UMNO pula berpendapat PAS telah tidak patuh pada ketetapan BN. Peristiwa tersebut telah mengakibatkan PAS dilanda krisis dalaman yang telah membawa kepada perpecahan PAS kepada beberapa parti serpihan seperti Barisan Jemaah Islamiah Se-Malaysia (BERJASA) dan HAMIM.

PAS telah mengambil masa yang lama untuk menyusun semula perjuangan mereka. Ketika Tuan Guru Yusuf Rawa mengambil alih jawatan Yang di-Pertuan Agung (kini dikenali sebagai Presiden) pada 1982, PAS telah menjenamakan semula parti tersebut di bawah slogan "Kepimpinan Ulama".^[9]

PAS pernah menjadi sebahagian daripada sebuah perikatan yang dinamakan sebagai Pakatan Rakyat, bersama Parti Keadilan Rakyat (PKR) dan Parti Tindakan Demokratik (DAP). Pencapaian PAS pada pilihan raya umum 2008 adalah antara yang terbaik. Selain mengekalkan penguasaan PAS di Kelantan dengan majoriti yang besar, PAS turut membentuk kerajaan di Kedah (2008-2013). PAS juga ialah sebahagian daripada kerajaan di Selangor (2008-kini) dan Perak (2008-2009) bersama PKR dan DAP.

PAS menjadikan kerjasama dengan sebuah parti politik baharu, Parti Ikatan Bangsa Malaysia (IKATAN) untuk membawa suara rakyat lebih berkesan selepas Pakatan Rakyat dianggap telah terbubar^[10] ekoran keluarnya DAP daripada gabungan tersebut. Walau bagaimanapun, hubungan kerjasama politik antara PKR kekal sehingga pada 11 Mei 2017, hubungan kerjasama PAS dan PKR terputus^[11].

Bagi menghadapi Pilihan raya Umum Malaysia 2018, PAS menubuhkan sebuah gabungan kerjasama baharu, Gagasan Sejahtera bersama-sama IKATAN dan BERJASA. Selepas berakhirnya pilihan raya 2018, PAS bekerjasama dengan musuh tradisinya, UMNO di bawah semangat 'perpaduan ummah' dan menggagaskan permuafakatan bernama Muafakat Nasional yang dimeterai pada 14 September 2019^[12]. PAS juga turut menjalinkan kerjasama dengan Kongres India Malaysia (MIC)^[13].

Ekoran konflik politik pada Februari 2020, PAS telah bersama-sama dengan beberapa parti politik yang lain iaitu UMNO, Parti Pribumi Bersatu Malaysia (PPBM), MIC, Persatuan Cina Malaysia (MCA), Gabungan Parti Sarawak (GPS) dan lain-lain telah membentuk kerajaan bagi Malaysia dengan nama tidak rasmi, Perikatan Nasional^[14][15].

Asal-usul: pergerakan Islam selepas Perang Dunia II

Sungguhpun aktiviti Hizbul Muslimin terhenti, namun keghairahan sokongan rakyat khususnya alim ulama terhadap perjuangan politiknya amatlah memberangsangkan. Semangat dan sokongan kental inilah yang akhirnya merintis jalan mudah ke arah penubuhan PAS pada tahun 1951.

Dalam hal ini, ramai ahli sejarah berpendapat penghargaan dan pengiktirafan perlulah dihulurkan kepada Ustaz Abu Bakar al-Baqir, pemimpin MATA dan seterusnya Hizbul Muslimin yang telah "melebarkan jalan" untuk memudahkan penubuhan PAS.

Persidangan Persatuan Ulamak Malaya yang pertama

Peranan Hizbul Muslimin dalam penubuhan PAS lebih tertonjol lagi apabila sebahagian besar bekas pucuk pimpinan pusatnya turut menyertai PAS dan memainkan peranan secara aktif. Antaranya termasuklah Ustaz Othman Hamzah, Ustaz Baharuddin Abdul Latif, Tuan Haji Khaider Khatib dan Ustaz Yunus Haji Yatimi. Besar kemungkinan juga Bahagian Agama UMNO yang dipimpin oleh Ustaz Ahmad Fuad Hassan turut diresapi dengan pengaruh Hizbul Muslimin ini. Tambahan lagi, ramai pemimpin agama dalam UMNO ketika itu kecewa akan pucuk pimpinan mereka yang bercadang untuk menaja perjudian (loteri). Tidak dapat dinafikan bahawa rancangan awal penubuhan PAS sebenarnya ditimbulkan oleh sebahagian besar ahli-ahli agama dalam UMNO semasa berlangsungnya Persidangan Ulama Ke-3 di Bangunan Kelab UMNO Bagan, Butterworth.

Ahli-ahli panel ini berusaha merangka perlembagaan serta menamakan pertubuhan yang dicita-citakan itu, iaitu Pertubuhan Ulama Se-Malaya. Panel ini telah berusaha mengadakan persidangan dengan persatuan-persatuan kebajikan Melayu atau Islam, Majlis Agama Islam Negeri, ulama perseorangan, para kadi dan juga mufti.

Walaupun perhimpunan ulama dan orang perseorangan yang dianjurkan oleh Bahagian Agama UMNO itu pada mulanya berjaya menubuhkan Pertubuhan Ulama, tetapi atas inisiatif Ustaz Othman Hamzah, bekas Ahli Jawatankuasa Hizbul Muslimin yang mewakili Persatuan al-Ehya as-Syariff, Gunung Semanggol telah berjaya melahirkan Persatuan Agama Islam Se-Malaya (PAS) bagi menggantikan Pertubuhan Ulama Se-Malaya yang dicadangkan pada mulanya.

Maka, PAS telah ditubuhkan secara rasmi hasil perhimpunan atau muktamar tersebut dengan penyertaan beberapa tokoh agama dan wakil pertubuhan Islam^[16], antaranya Syeikh Abdullah Fahim. Mufti Pulau Pinang dan Seberang Perai; Syeikh Ismail Hamzah, Mufti Perak; Haji Ahmad Badawi Abdullah, Mudir Madrasah Daeratul Maarif al-Wathaniyah, Seberang Perai; Ustaz Baharuddin Abdul Latif, wakil Madrasah Ihya Asy-Syariff, Gunung Semanggol, Perak; Ustaz Othman Hamzah, wakil Persatuan Ihya Asy-Syariff, Gunung Semanggol, Perak; Ustaz Abdul Rahman Jamaluddin al-Jampuli, wakil Madrasah Aljunied Al-Islamiah, Singapura; Tuan Guru Haji Yahya Junid dari Persatuan Ulamak Kedah, Tuan Guru Haji Mohd Noor Mahyuddin dan Faqeh Mohamad Nor Mohd Zain, wakil Perikatan Madrasah Kuala Lumpur; Ustaz Abu Bakar Asy'ari dan Ustaz Ahmad Long, wakil Perikatan Imam-imam Perlis; Haji Abdul Samad Nuh, wakil Madrasah Yahyawiyah Padang Rengas; Haji Hussein Che Dol, wakil Madrasah Akhlak As-Salam, Guar Chempedak; dan ulamak tempatan seperti Tuan Guru Haji Ahmad Tuan Hussein, Ustaz Zabidi Ali, Haji Mansor Hassan JP, Haji Sulaiman Palestin, dan Haji Ibrahim Aqibi.

Pendaftaran sebagai parti politik

Dalam konflik pelbagai yang dihadapi oleh para ulamak dan situasi politik semasa yang masih tidak menuju kepada fahaman Islamik secara benar, maka para ulamak membuat pendirian untuk menubuhkan parti PAS. Haji Ahmad Badawi, seorang ulamak di Seberang Perai telah mengeluarkan satu manifesto yang dinamakan ’Manifesto al-Badawi’ dengan tema ”Ulamak ke Jalan Allah” bagi menyambut persidangan untuk menubuhkan PAS pada 24 November 1951. Mereka memutuskan supaya PAS menjadi sebuah pertubuhan politik Islam yang memperjuangkan kemerdekaan melalui landasan demokrasi ke arah membentuk sebuah negara yang diredhai Alah. Para ulamak menolak bentukbentuk perjuangan yang diasaskan berdasarkan ideologi ciptaan manusia yang dibawa masuk oleh penjajah.

Semenjak itulah, PAS muncul sebagai sebuah pertubuhan politik Islam yang memperjuangkan kemerdekaan negara, kemudian menyertai pilihan raya demi pilihan raya. PAS juga menggunakan pelbagai saluran untuk menyampaikan mesej dakwahnya termasuk membentuk beberapa kerjasama politik dengan orang bukan Islam semenjak 1953. Di bawah kepemimpin Tuan Guru Haji Ahmad Fuad Hassan dan Dr Haji Abbas Alias, PAS bercakap soal kemerdekaan yang boleh ditegakkan hukum Islam. PAS menolak kerakyatan jus soli yang merugikan peribumi dan PAS mendesak supaya Islam dijadikan dasar negara yang merdeka. Apabila Dr. Burhanuddin al-Helmy mengambil alih kepemimpinan PAS pada akhir 1956, PAS mula memperincikan sikapnya terhadap kemerdekaan yang hendak dicapai yang dianggap ’masih kosong’ dari matlamat sebenar kerana mengabaikan kebangsaan Melayu dan ketuanan Islam1. Hal ini tergambar daripada hasrat Dr Burhanuddin.

Kemunculan sulong dalam pilihan raya

Penyertaan PAS dalam pilihan raya 1959 telah memberikan kejayaan besar apabila Terengganu dan Kelantan berjaya dikuasai. PAS membentuk kerajaan yang dipimpin oleh Mohd Daud Abdul Samad di Terengganu dan Ustaz Ishak Lotfi Omar di Kelantan sebagai Menteri Besar. PAS memulakan langkah sebagai kerajaan di dua negeri Pantai Timur untuk menterjemahkan ideologi perjuangannya yang berasaskan al-Quran dan Sunnah. Namun begitu, kerajaan PAS di Terengganu telah dijatuhkan pada Oktober 1961 hasil permainan politik kotor Perikatan. Di Kelantan, PAS berjaya bertahan sehingga BN mendaruratkan Kelantan pada akhir 1977. Dalam konteks ini, PAS-lah satu-satunya pembangkang yang diberikan kepercayaan oleh rakyat untuk memerintah kerajaan negeri.

Kerajaan Negeri Terengganu 1959

Dalam pilihan raya negeri Terengganu 1959, PAS menguasai 13 daripada 24 kerusi. Sehubungan itu, pada 24 Jun 1959, Badan Perhubungan PAS Terengganu telah membincangkan perlantikan Menteri Besar Terengganu tetapi menghadapi isu berkaitan makna ‘Bumiputera’ dalam perjawatan kerana Pesuruhjaya PAS Terengganu, Ustaz Ahmad Azzam Hanafiah adalah seorang berketurunan Banjar yang berasal dari Perak. PAS Terengganu telah bersetuju menyerahkan dua nama kepada Sultan Terengganu iaitu Ustaz Ahmad Azzam Hanafiah (Jeram) dan Mohd Daud Abdul Samad (Setiu) sebagai calon Menteri Besar, dengan syarat calon yang tidak terpilih akan menjadi anggota Exco Kerajaan Negeri Terengganu^[18].

Setelah itu, Sultan Ismail Nasiruddin Shah ibni Sultan Zainal Abidin III telah berkenan memilih Mohd Daud Abdul Samad sebagai Menteri Besar Terengganu. Dengan perkenan Sultan Terengganu ini, pada 29 Jun 1959, Mohd Daud Abdul Samad telah mengangkat sumpah sebagai Menteri Besar Terengganu yang pertama selepas merdeka. Dengan latar belakang pendidikan Melayu, agama dan Inggeris, pengalaman berkhidmat dengan kerajaan serta penglibatan politik sejak akhir 1930-an, beliau dianggap layak mengetuai Kerajaan PAS Terengganu.^[18]

Setelah Menteri Besar Terengganu mengangkat sumpah pada 29 Jun 1959, dengan persetujuan parti, Mohd Daud Abdul Samad telah membentuk kabinetnya dengan satu barisan anggota enam orang Exco Kerajaan dan dibantu oleh seorang Speaker DUN. Enam orang yang mengangkat sumpah sebagai anggota Exco Kerajaan Negeri Terengganu pada 29 Jun 1959 ialah Ustaz Ahmad Azzam Hanafiah, Mohd Sanari Yunus, Abu Bakar Salleh, Ustaz Omar Shukri Embong, Ismail Yusof dan Omar Abdul Rahman. Manakala Ustaz Mohd Taib Sabri Abu Bakar, ADUN Marang dinamakan sebagai Speaker DUN Terengganu yang pertama.^[18]

DUN Terengganu telah bersidang untuk kali yang pertama bagi meluluskan dasar-dasar Kerajaan PAS Terengganu ini pada 29 Julai 1959, setelah cadangan asal yang dirancang pada 4 Julai 1959 ditangguhkan akibat bertembung dengan kempen Pilihan Raya Umum Persekutuan yang berlangsung antara 15 Julai hingga 19 Ogos 1959.^[18]

Kerajaan Negeri Kelantan 1959

Dalam pilihan raya negeri Kelantan 1959, PAS "mencapai kemenangan besar di luar jangkaan" dengan menguasai 28 daripada 30 kerusi. Sehubungan itu, Badan Perhubungan PAS Kelantan telah mengadakan mesyuarat bagi menetapkan pelantikan jawatan-jawatan utama^[19].

Haji Ishak Lotfi Omar (ADUN Kota Bharu Selatan) telah dilantik sebagai Menteri Besar Kelantan, manakala Haji Muhammad Nasir (ADUN Macahang Utara) dilantik sebagai Timbalan Menteri Besar. Seramai enam orang anggota EXCO telah dibentuk dan mesyuarat memutuskan corak pentadbiran kerajaan negeri adalah dengan sistem "tanggungjawab bersama" di bawah pimpinan Menteri Besar dengan panduan parti. Ustaz Mohd Asri Muda, ADUN Kota Bharu Tengah dinamakan sebagai Speaker DUN Kelantan^[19].

Gabungan Nasionalis Melayu (1970–1982)

Asri Muda memangku jawatan Presiden PAS semasa Burhanuddin mengalami keuzuran yang panjang.^[20] Secara ideologinya, Asri telah membawa PAS ke arah sebuah parti nasionalisme kanan. Parti itu memberi perhatian terhadap perlindungan dan kemajuan hak-hak Melayu etnik.^[21] Perkembangan dalam parti juga menjadi fokus utama pada kepimpinan Asri, seperti yang dicerminkan dalam perubahan namanya pada tahun 1971 dari Persatuan Islam Se-Malaysia kepada "Parti Islam Se-Malaysia".^[22]

Kerajaan Campuran Perikatan-PAS (1972-1973)

PAS memasuki era baru dalam politik Malaysia apabila PAS mula meneroka kerjasama dengan UMNO bagi menjamin kestabilan politik negara, mengekalkan ketuanan Melayu dan menyerapkan Islam dalam pemerintahan. PAS bersama parti-parti lain telah membentuk Kerajaan Campuran PAS-Perikatan pada 1973. Tindakan itu merupakan tindakan kontroversi dalam PAS, dan beberapa ahli dan pemimpin kanan sama ada meninggalkan parti itu atau dibersihkan oleh Asri. Justifikasi utama Asri untuk bergabung dengan UMNO dalam kerajaan campuran adalah bahawa selepas rusuhan kaum 1969, perpaduan Melayu amat penting, dan ini memerlukan kerjasama antara dua parti politik etnik Melayu.^[23]

Kerajaan Campuran Perikatan-PAS telah dikuatkuasakan pada 1 Januari 1973 pada peringkat Negeri dan Pusat. Negeri yang terlibat ialah Kedah, Terengganu dan Kelantan. Pada ketika itu, Kerajaan Campuran Negeri Terengganu dipimpin oleh Datuk Haji Nik Hassan Wan Abdul Rahman dari Perikatan, Kerajaan Campuran Negeri Kelantan dipimpin oleh Datuk Haji Ishak Lofti Omar dari PAS, dan Kerajaan Campuran Negeri Kedah dipimpin oleh Datuk Sri Syed Ahmad Shahabuddin dari Perikatan^[24].

Sebuah Jawatankuasa Penyelaras Kerajaan Campuran Perikatan-PAS telah dibentuk bagi melicinkan perjalanan dan urusan kerajaan disemua peringkat. Jawatankuasa tersebut adalah terdiri daripada 14 orang anggota iaitu 7 orang daripada Perikatan dan 7 orang daripada PAS.

Berikut merupakan senarai anggota Jawatankuasa Penyelaras Kerajaan Campuran Perikatan-PAS.

Wakil PAS	Catatan		Wakil Perikatan	Catatan
	Jawatan dalam parti	Jawatan dalam kerajaan		Jawatan dalam parti	Jawatan dalam kerajaan
Mohd Asri Muda	Yang Dipertua PAS	Menteri Besar Kelantan	Dr Ismail Abdul Rahman	Timbalan Yang Dipertua UMNO	Timbalan Perdana Menteri Malaysia
		ADUN Kota Bharu Tengah			Ahli Parlimen Johor Timur
Abu Bakar Hamzah	Naib Yang Dipertua PAS		Abdul Ghaffar Baba	Naib Yang Dipertua UMNO	Menteri Pembangunan Negara dan Luar Bandar Malaysia
	Setiausaha Agung PAS				Ahli Parlimen Melaka Utara
Abu Bakar Umar	Naib Yang Dipertua PAS	Ahli Parlimen Kubang Pasu Barat	Syed Ahmad Shahabuddin	Ketua Perhubungan UMNO Kedah	Menteri Besar Kedah
	Pesuruhjaya PAS Kedah				ADUN Padang Terap
Ishak Lotfi Omar	Pesuruhjaya PAS Kelantan	Yang Dipertua Dewan Undangan Negeri Kelantan	Tengku Razaleigh Hamzah	Ketua Perhubungan UMNO Kelantan	ADUN Ulu Kelantan Barat
		ADUN Kota Bharu Selatan
Kasim Ahmad	Pesuruhjaya PAS Terengganu	ADUN Marang	Nik Hassan Wan Abdul Rahman	Ketua Perhubungan UMNO Terengganu	Menteri Besar Terengganu
					ADUN Batu Rakit
Mohamed Dali Muin	Ahli Jawatankuasa Kerja PAS		Senu Abdul Rahman	Setiausaha Agung UMNO
Yusof Rawa	Ahli Jawatankuasa Kerja PAS	Ahli Parlimen Kota Setar Selatan	Lee San Choon	Timbalan Presiden MCA	Timbalan Menteri Perhubungan Malaysia
					Ahli Parlimen Segamat Selatan

Dengan tertubuhnya Kerajaan Campuran Perikatan-PAS, beberapa pemimpin PAS dilantik mengganggotai Kabinet Kerajaan dan Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri.

Era Barisan Nasional

Pilihan raya 1974 menyaksikan PAS bertanding di bawah bendera Dacing BN untuk kali pertamanya. Parti itu memenangi 14 kerusi parlimen kepada 62 UMNO, mengukuhkan kedudukan PAS sebagai junior rakan sekutu. PAS juga mendapati dirinya berkuasa dalam gabungan di Kelantan, yang sebelum ini ditadbir oleh haknya sendiri. Undi PAS di kubu utaranya telah lemah dengan kehilangan sokongan kepada bekas sekutu pembangkang dan calon PAS yang bertanding dalam kempen anti-BN.^[25] Pada akhirnya, ia adalah Kelantan, negeri asal Asri dan pangkalan kuasa politik, yang akan mencetuskan kejatuhan perkongsian UMNO-PAS. Selepas percanggahan yang dilakukan oleh UMNO dalam memilih calon Menteri Besar Kelantan yang baharu iaitu menghantar nama calon Mohamad Nasir tanpa berbincang dengan PAS menyebabkan berlaku ketidakstabilan dalam politik Kelantan kerana Nasir dilantik sebagai Menteri Besar Kelantan yang rasmi oleh Sultan. Asri mengarahkan Ahli Dewan Undangan Negeri (ADUN) Kelantan PAS untuk menggerakkan gerakan dan undi tidak percaya terhadap Nasir sehingga berlaku rusihan dan perpecahan dalam kerajaan negeri Kelantan. Kerajaan mengisytiharkan Darurat Kelantan 1977 PAS yang telah menolak Akta Darurat (Kelantan) 1977 bukan sahaja disingkirkan dari BN, tetapi turut kehilangan pentadbiran keatas Kelantan apabila dirampas oleh UMNO.^[26]

Pilihan raya 1978 UMNO dan parti baru BERJASA yang ditubuhkan oleh Nasir setelah disingkirkan oleh PAS. Kekayaan parti dalam pilihan raya Kelantan tidak dibantah oleh pengharaman perhimpunan pilihan raya umum; sementara BN dapat berkempen melalui media massa yang mematuhi, rundingan awam adalah cara utama di mana PAS boleh mencapai pengundi.^[27] PAS bersikap lebih baik dalam pilihan raya 1982. Di hadapan seorang perdana menteri baru, Mahathir Mohamad, dan keputusan pemimpin pemuda Islamis popular Anwar Ibrahim untuk menyertai UMNO bukan PAS, parti itu tidak dapat memperbaiki lima kerusi parlimennya dan gagal mendapatkan semula kerajaan di Kelantan. Sementara itu, tempoh 1978 hingga 1982 bertepatan dengan kebangkitan pemimpin generasi baru dalam parti, termasuk ulama Islam berpendidikan asing seperti Nik Abdul Aziz Nik Mat dan Abdul Hadi Awang. Kumpulan ini berusaha untuk mengorientasikan PAS sebagai parti Islam dan secara asasnya bermusuhan dengan UMNO, yang tumpuan nasionalis Melayu mereka melihat perbelanjaan Islam.^[28] Pada tahun 1980, kumpulan itu berjaya memilih Yusof Rawa kepada timbalan presiden parti itu, mengusir setiausaha Asri, Abu Bakar Umar.^[29] Semasa perhimpunan PAS 1982, jelas kepada Asri bahawa puak ulama mempunyai nombor untuk mengalahkannya. Dia meletak jawatan di tingkat perhimpunan, dan kemudian menyerang parti itu melalui media, yang menyebabkan pengusirannya. Pada tahun berikutnya, Yusof dinaikkan ke jawatan presiden, tanpa alasan.^[30]

Pengambilalihan Ulama (1982–1989)

Ulama yang mengambil alih PAS pada tahun 1982 menarik diri dari revolusi Iran 1979 untuk mendapat inspirasi dalam mewujudkan negara Islam; Yusof Rawa sendiri pernah berkhidmat sebagai Duta Besar Malaysia ke Iran pada tahun-tahun sebelum revolusi. Yusof secara terbuka menolak nasionalisme Melayu yang mencirikan UMNO dan PAS di bawah Asri Muda, menganggapnya sebagai falsafah sempit dan jahil yang bertentangan dengan konsep ummah Islam.^[31] Seakan untuk memperlihatkan perubahan dalam pandangan ideologi parti di bawah Yusof dan rakan-rakan ulamanya, pemimpin baru parti mengamalkan pakaian yang lebih konservatif dan agama, meninggalkan pakaian Melayu dan Barat untuk pakaian agama Arab tradisional.^[32] Politik antara UMNO dan PAS menjadi semakin keagamaan. Kerajaan BN cuba menentang kemungkinan rayuan pilihan raya terhadap Islamisasi PAS dengan mewujudkan beberapa institusi Islam negara seperti Universiti Islam Antarabangsa Malaysia. Pemimpin PAS bertindak balas dengan melabelkan inisiatif-inisiatif ini sebagai cetek dan hipokrit, pemimpin UMNO sebagai "parti yang tidak islamik".^[33]

Retorik yang semakin membahagi antara UMNO dan PAS menghasilkan bahagian yang mendalam dalam masyarakat Melayu, terutama di negeri utara. Kadang-kadang bahagian menjadi ganas, contoh yang paling terkenal ialah peristiwa Memali tahun 1985, di mana kerajaan mensahkan serbuan di sebuah kampung yang diketuai oleh ulama PAS Ibrahim Libya, yang menyebabkan 14 orang awam dan empat anggota polis mati.^[34] Ia bertentangan dengan latar belakang ini bahawa ulama PAS menghadapi pilihan raya umum pertama mereka pada tahun 1986. Hasilnya adalah kapur bagi gabungan BN. PAS mencatatkan keputusan pilihan raya terburuk, mengekalkan hanya satu kerusi di Parlimen. PAS, dalam pemulihan daripada kekalahan itu, tidak mempunyai pilihan selain untuk mengundurkan diri dari Islamisme garis keras dan meneruskan kursus sederhana.^[35] Menjelang tahun 1989, Yusof telah menjadi terlalu sakit untuk kekal sebagai Presiden PAS, dan digantikan oleh timbalannya, Fadzil Noor, ahli puak ulama yang kini menguasai parti itu.^[36]

Kebangkitan pada 1990-an (Golombang Hijau)

Walaupun tidak meninggalkan komitmen ideologi PAS terhadap penubuhan sebuah negara Islam, Fadzil Noor menyederhanakan retorik parti itu. Beliau juga menetapkan tentang keahlian parti dengan profesional muda bandar dalam usaha untuk mempelbagaikan pangkat kepimpinan selain ilmuwan agama.^[20] Tahun 1990 juga melihat PAS terlibat dalam pergerakan Islamis antarabangsa. Abdul Hadi Awang menjadi aktif dalam beberapa pertubuhan dan perwakilan Islam antarabangsa, dan parti Islam di luar negara menghantar delegasi ke Malaysia untuk menghormati PAS.^[37]

Ujian ppilihan raya pertama di bawah presiden Fadzil adalah pilihan raya 1990, yang terjadi di tengah-tengah perpecahan dalaman UMNO yang mana parti pembangkang Semangat 46 telah dibentuk. PAS menyertai Semangat 46 dan dua lagi parti Melayu dalam Angkatan Perpaduan Ummah, dan memenangi tujuh kerusi Parlimen. Gabungan baru menewaskan BN di Kelantan, memenangi semua kerusi Dewan Undangan Negeri. Nik Abdul Aziz Nik Mat, seorang ulama yang memainkan peranan utama dalam pengambilalihan parti pada tahun 1982, menjadi Menteri Besar Kelantan, dan kekal dalam kedudukan sehingga persaraannya pada tahun 2013.^[38] Salah satu tindakan pertama kerajaan pimpinan PAS di Kelantan adalah untuk memperkenalkan hudud, sistem hukuman jenayah bagi kesalahan Islam tertentu. Tindakan itu ditinggalkan seketika setelah jelas bahawa undang-undang tersebut tidak dapat dikuatkuasakan ekoran percanggahan dengan kerajaan persekutuan.^[39]

PAS mengekalkan tujuh kerusi Parlimen dan kerajaan Kelantan pada pilihan raya 1995 sementara semua parti pembangkang lain kalah.^[40] Pada pilihan raya akan datang, pada tahun 1999, keadaan luar PAS telah mengubah nasibnya dengan lebih baik. Krisis kewangan Asia 1997 membahagikan kerajaan BN antara penyokong Perdana Menteri, Mahathir Mohamad, dan timbalannya, Anwar Ibrahim. Pemecatan Anwar pada tahun 1998 menimbulkan pembangkang yang meluas, yang mana PAS memaksimumkan lebih daripada mana-mana pihak pembangkang yang lain. Parti itu menjalankan kempen canggih untuk pilihan raya 1999, memanfaatkan internet untuk memintas sekatan terhadap penerbitan cetak dan menguruskan untuk menarik pengundi profesional bandar sambil mengekalkan asas sokongan luar bandar tradisionalnya. Buat pertama kalinya, PAS menyertai Parti Tindakan Demokratik dalam gabungan Barisan Alternatif-yang juga termasuk parti baru Anwar Ibrahim, Parti Keadilan Nasional. Hasilnya adalah yang terbaik PAS sebelum ini. Parti itu mengambil 27 daripada 192 kerusi parlimen dan memenangi kemenangan di peringkat negeri di Kelantan dan Terengganu.^[41]

PAS di abad ke-21

Pemergian Fadzil Noor pada tahun 2002, dan penggantiannya oleh ulama konservatif Abdul Hadi Awang, bertepatan dengan tempoh pembahagian dalam parti antara pemimpin muda dan profesionalnya, yang berusaha menjadikan ideologi Islam PAS lebih menarik untuk mengetengahkan Malaysia, dan konservatif, dan umumnya lebih tua, ulama. Parti itu tidak dapat mendamaikan pandangan kedua puak itu dengan definisi yang jelas tentang "negara Islam" yang platformnya dibayangkan.^[20] PAS sebelum ini pernah melancarkan Dokumen Negara Islam^[42] pada 12 November 2003 yang digunakan sebagai teras kepada manifesto parti itu untuk PRU ke-11 pada tahun 2004. Perdebatan itu sendiri menyebabkan DAP berpisah daripada gabungan Barisan Alternatif; sebagai parti sekular dengan asas sokongan etnik China, ia tidak dapat menyokong wawasan sebuah negara Islam yang disebarkan oleh konservatif PAS. PAS juga mendapati dirinya kehilangan sokongan Melayu berikutan penggantian Mahathir sebagai Perdana Menteri dengan Abdullah Ahmad Badawi, seorang Muslim yang popular dan sederhana, dan selepas kebimbangan 11 September di kalangan pengundi mengenai Islam radikal di Asia Tenggara.^[43] Sekiranya pilihan raya 1999 telah menjadi kawasan puncak parti, pengundian 2004 merupakan salah satu titik terendah dalam sejarahnya. Dalam Parlimen yang diperluaskan, PAS dikurangkan kepada tujuh kerusi. Abdul Hadi bukan sahaja kehilangan kerusi parlimen tetapi melihat kerajaan yang dipimpinnya di Terengganu dibuang dari jawatan selepas satu penggal.^[44]

Sambutan PAS ke pilihan raya 2004, seperti sambutan terhadap kebocoran 1986 yang sama, adalah meninggalkan imej garis keras yang menyumbang kepada kekalahannya. Setakat ini, sayap profesional bandar keahlian parti, yang dibawa ke parti oleh Fadzil Noor pada tahun 1990-an, sudah bersedia untuk bertanggungjawab. Walaupun presiden Abdul Hadi tidak berada di bawah ancaman, puak sederhana, yang dikenali sebagai "Erdogans" selepas pemimpin Islam Turki moderat, Recep Tayyip Erdogan, menganggotai ahli-ahlinya mengundi ke jawatan utama lain dalam perhimpunan agung 2005.^[20][45] PAS kini dapat menyerang kerajaan Abdullah Ahmad Badawi dari kedua-dua kanan dan kiri: di satu pihak, ia mengkritik promosi Abdullah Islam Hadhari sebagai versi Islam yang disiram; Di pihak yang lain, ia menyerang kerajaan untuk rekod hak asasi manusia dan mempromosikan penyebab keadilan sosial dan ekonomi, termasuk untuk orang bukan Islam. Parti itu juga memanfaatkan pertumbuhan internet dan media sosial di Malaysia untuk memintas media massa pro-kerajaan.^[46]

Era Pakatan Rakyat dan Gagasan Sejahtera

Menjelang pemilihan 2008, PAS menyertai DAP dan Parti Keadilan Rakyat (PKR) dalam gabungan baru, Pakatan Rakyat. Gabungan itu menyerahkan keputusan pilihan raya Barisan Nasional yang paling buruk. Barisan Nasional kehilangan majoriti dua pertiga di Dewan Perwakilan, melumpuhkannya daripada meluluskan pindaan perlembagaan tanpa sokongan pembangkang. PAS memenangi 23 kerusi; Pakatan Rakyat memenangi 82. Di peringkat negeri, kerajaan Barisan Nasional yang berusia puluhan tahun jatuh di Kedah, Perak dan Selangor. PAS kini memerintah Kedah dan Kelantan (masing-masing dipimpin oleh Azizan Abdul Razak dan Nik Abdul Aziz Nik Mat) dan membekalkan Menteri Besar Perak (Nizar Jamaluddin) dalam kerajaan campuran Pakatan Rakyat.^[47] Sebuah seminar bagi memperkasakan parti dianjurkan pada November 2009 bagi memperkukuh kedudukan parti dalam kerjasama dengan Pakatan Rakyat^[48].

PAS menjadikan kerjasama dengan sebuah parti politik baharu, Parti Ikatan Bangsa Malaysia (IKATAN) untuk membawa suara rakyat lebih berkesan selepas Pakatan Rakyat dianggap telah terbubar^[10] ekoran keluarnya DAP daripada gabungan tersebut. Walau bagaimanapun, hubungan kerjasama politik antara PKR kekal sehingga pada 11 Mei 2017, hubungan kerjasama PAS dan PKR terputus^[11].

Bagi menghadapi Pilihan raya Umum Malaysia 2018, PAS menubuhkan sebuah gabungan kerjasama baharu, Gagasan Sejahtera bersama-sama IKATAN dan BERJASA. Buat pertama kali dalam sejarah penubuhan PAS bahawa parti tersebut bertanding melebihi 70 kerusi Parlimen iaitu 158 kerusi Parlimen ke arah pembentukan Kerajaan Teknokrat ataupun mereka akan menyertai kerajaan campuran selepas pilihan raya jika gagal memenangi majoriti mudah 112 kerusi Parlimen^[49]. Mereka juga memperkenalkan Budaya Politik Matang dan Sejahtera (BPMS) dan Wawasan Induk Negara Sejahtera (WINS).

Selepas berakhirnya pilihan raya 2018, PAS kekal di Kelantan dan berjaya menawan Terengganu daripada BN, dan menang di 18 kerusi Dewan Rakyat (penguasaan 16.9 peratus)^[49]. Faktor kemenangan PAS di Pantai Timur adalah berdasarkan beberapa perkara berikut^[50] iaitu 1) Ciri-ciri politik Terengganu, 2) Doktrin agama dan ideologi, 3) Isu nasional kelemahan polisi Najib Razak, 4) Peranan Tun Dr. Mahathir Mohamad, 5) Kebangkitan orang muda, 6) Kekuatan jentera, dan 7) Dilema/krisis UMNO.

Penyertaan Himpunan Anti-ICERD 2018

Pada tahun 2018, menyusul pengumuman Perdana Menteri ketika itu, Mahathir Mohamad, mengenai keputusan Kabinet Ketujuh Mahathir untuk "meluluskan semua instrumen inti PBB yang masih belum diratifikasi yang berkaitan dengan perlindungan hak asasi manusia", termasuk Konvensyen Antarabangsa Mengenai Penghapusan Segala Bentuk Diskriminasi Kaum (ICERD) dan lima konvensyen sebelum ini yang belum diratifikasi di Majlis Agung Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu, UMNO, PAS serta pelbagai pertubuhan bukan kerajaan telah menganjurkan Perhimpunan Anti-ICERD di Dataran Merdeka, Kuala Lumpur untuk membantah ratifikasi konvensyen antarabangsa yang berkaitan, disebabkan oleh persepsi mereka bahawa instrumen hak asasi manusia ini bertentangan dengan kedudukan istimewa Melayu, Bumiputera, dan Islam dalam negara ini; yang kesemuanya tercatat dalam Perlembagaan Malaysia.^[51][52]

Era Muafakat Nasional dan Perikatan Nasional

PAS bekerjasama dengan musuh tradisinya, UMNO di bawah semangat 'perpaduan ummah' dan menggagaskan permuafakatan bernama Muafakat Nasional yang dimeterai pada 14 September 2019^[12]. PAS juga turut menjalinkan kerjasama dengan Kongres India Malaysia (MIC)^[13][53].

Konflik politik di Malaysia berlaku ekoran peletakan jawatan Perdana Menteri, Tun Dr Mahathir Mohamad pada Februari 2020 menjadikan PAS mengambil tindakan bersama-sama dengan beberapa parti politik yang lain iaitu UMNO, Parti Pribumi Bersatu Malaysia (PPBM), Kongres India Malaysia (MIC), Persatuan Cina Malaysia (MCA), Gabungan Parti Sarawak (GPS) dan lain-lain telah membentuk kerajaan bagi Malaysia dengan nama tidak rasmi, Perikatan Nasional (PN)^[14][15]. Kerajaan PN di bawah kepimpinan Muhyiddin Yassin sebagai Perdana Menteri telah melantik 3 orang Ahli Parlimen PAS sebagai Menteri Penuh dan 5 orang sebagai Timbalan Menteri^[54]. Pada pertengahan 2020 juga, telah berlakunya kemelut politik di Kedah yang menatijahkan pertukaran kerajaan negeri kepada PAS^[55].

Insiden Perarakan Militia

Pada 19 Februari 2023, polis Terengganu mengumumkan bahawa mereka sedang menyiasat perarakan kontroversi yang dianjurkan oleh kumpulan PAS Youth tempatan untuk menentukan jika ada sebarang kesalahan yang dilakukan. Walaupun polis telah diberitahu tentang perarakan tersebut, mereka tidak menyedari kehadiran senjata tiruan yang dibawa oleh beberapa penyokong, menyebabkan kebimbangan di kalangan kumpulan tertentu. Ketua polis, DCP Datuk Rohaimi Md Isa, menyatakan bahawa siasatan awal akan dijalankan untuk mengenal pasti sebarang kesalahan yang mungkin berlaku semasa program tersebut, dengan tindakan yang sewajarnya akan diambil selepas itu. Gambar-gambar media sosial menunjukkan ahli-ahli PAS Youth Terengganu berpakaian seperti pejuang perang Islam medieval dan membawa pedang, tombak, dan perisai palsu. Acara tersebut dilaporkan sebagai sebahagian daripada perhimpunan dua hari oleh PAS Youth yang dikenali sebagai "Himpunan Pemuda Islam Terengganu" (Himpit) yang diadakan di sebuah resort di Setiu, Terengganu. Menteri Hal Ehwal Agama, Datuk Dr. Mohd Na'im Mokhtar mengkritik perarakan tersebut, menyatakan bahawa ia melambangkan imej Islam yang tidak sesuai dan menekankan kepentingan mempromosikan keamanan dan perpaduan dalam masyarakat. Beliau juga meminta pihak berkuasa menyiasat sebarang pelanggaran undang-undang yang mungkin berlaku. Gambar-gambar di media sosial juga menunjukkan sebuah trak pikap yang membawa pedang palsu yang besar, dengan belia berpakaian seperti askar militan berdiri di bahagian belakang ketika ia bergerak.^[56][57]

Sokongan terhadap Taliban

Selepas Taliban mengambil alih Kabul pada tahun 2021 dan menjalankan teokrasi Islam semula di Afghanistan, pengerusi jawatankuasa hal ehwal antarabangsa dan hubungan luar PAS, Muhammad Khalil Abdul Hadi (juga anak kepada Presiden PAS semasa), mengucapkan tahniah kepada kumpulan militan Islam tersebut atas "kejayaan mencapai kemenangan bagi negara mereka" melalui Twitter dan Facebook, menyatakan pembebasannya dari kuasa Barat.^[58]

Pada bulan Ogos 2021, Khalil juga menyatakan bahawa Taliban telah menjadi lebih moderat, dengan sewenang-wenangnya mendakwa hak wanita (termasuk kebebasan wanita bergerak) dan peluang untuk wanita di tempat kerja tetap terpelihara.^[59] Komen yang tidak berasas itu dikutuk secara meluas oleh ramai pengguna media sosial Malaysia, dan catatan pro-Taliban Muhammad Khalil Abdul Hadi di Facebook dan Twitter telah diturunkan sebagai tindak balas.^[60][61] Pada Mac 2022, banyak laporan berita bebas menunjukkan bahawa wanita dan gadis di Afghanistan telah dilucutkan (dengan dekri daripada Taliban) daripada keupayaan mereka untuk bekerja, belajar atau bergerak bebas di dalam negara.^{[62][63][64][65]}

Pada bulan Oktober 2021, pemimpin sayap belia PAS, Khairil Nizam Khirudin, mencadangkan hubungan yang lebih rapat antara PAS dan Taliban. Beliau menyatakan bahawa jika China mampu membina hubungan dengan Taliban, Malaysia juga sepatutnya berbuat demikian.^[66]

Pada bulan Februari 2022, Presiden PAS, Abdul Hadi Awang, tanpa bukti mendakwa bahawa pelbagai media adalah anti-Islam dan memfitnah Taliban, kerana menurutnya, media tersebut membuat tuduhan yang tidak dapat disahkan bahawa Taliban menafikan hak pendidikan bagi perempuan dan gadis.^[67] Walau bagaimanapun, pada Mac 2022, banyak laporan berita yang jelas menunjukkan bahawa Taliban menghalang kanak-kanak perempuan daripada menghadiri sekolah menengah di seluruh sistem pendidikan Afghanistan, menghasilkan kecaman yang meluas di tengah-tengah bantahan global..^{[68][69][70][71][72]}

Kritikan bahasa Inggeris

Presiden PAS Abdul Hadi Awang mendakwa bahawa orang yang memperjuangkan bahasa Inggeris untuk diajar di Malaysia "terperangkap dalam pemikiran penjajah". Menjelaskan perkara ini, beliau berkata rakyat Malaysia seumpama itu seolah-olah malu untuk menggunakan bahasa kebangsaan mereka (Melayu) dan lebih mementingkan bahasa Inggeris. Dalam akhbar parti PAS Harakah Hadi menulis artikel bertajuk "Abaikan suara-suara mengigau yang cuba mengurangkan kepentingan bahasa Melayu" di mana di dalamnya dia menyatakan bahawa penyokong sebegini "berlagak seperti hamba kepada bekas tuan penjajah walaupun telah dibebaskan. daripada cengkaman mereka". Selain itu dalam artikel yang sama beliau seterusnya berkata bahawa "iklan di kedai dan pasar serta nama bandar dan jalan dinamakan dalam bahasa Inggeris walaupun majoriti penonton sasarannya tidak tahu bahasa Inggeris, pada masa yang sama, mereka tidak kisah sama ada penonton mereka terdiri daripada rakyat Malaysia yang tidak tahu bahasa Inggeris”.^[73][74][75]

Pindaan Undang-undang Syariah Kelantan yang tidak berperlembagaan

Sisters in Islam telah mengkritik PAS kerana tidak berperlembagaan enakmen Syariah mengenai kemas kini undang-undang syariah kanun keseksaan Kelantan termasuk:

• cuba keluar Islam
• penyelewengan ajaran Islam
• tidak menghormati bulan Ramadhan
• memusnahkan rumah ibadat
• derhaka kepada ibu bapa
• melukis tatu
• menjalani pembedahan plastik.

Ini telah mencetuskan satu lagi kontroversi di mana hukuman itu termasuk penjara tidak lebih tiga tahun dan denda sehingga RM5,000 atau enam sebatan, dan hukuman itu dikategorikan di bawah ta'zir (jenayah dengan hukuman mengikut budi bicara) dan bukan di bawah hudud (Kanun Keseksaan Islam).^[76][77]

Pernyataan Kontroversial tentang Sultan Selangor

Hebatnya Sultan Kedah ni, bukan main-main. Sultan takkan pilih Menteri Besar yang tidak layak macam Amir tu. Inci pun tak berapa cukup.

Terjemahan: Betapa hebatnya Sultan Kedah ini, bukan sembarang orang. Bisa Anda bayangkan, Sultan yang hebat seperti itu tidak akan memilih Menteri Besar yang tidak layak seperti Amir. Dia tidak pantas untuk tugas tersebut.

Pada malam 11 Julai 2023, semasa berlangsungnya satu perbincangan politik di Selayang, sebuah bandar di Daerah Gombak, Selangor untuk Pilihan Raya Negeri Malaysia 2023 yang akan datang, Sanusi telah didakwa menghina dan membuat perbandingan antara Sultan-sultan Kedah dan Selangor, dan menyatakan bahawa penguasa Kedah tidak akan menunjuk Amirudin Shari sebagai Menteri Besar. Kenyataannya telah menimbulkan kemarahan di seluruh negara, terutama di kalangan penduduk Selangor, kerana Institusi Diraja Melayu harus dihormati sepertimana yang dinyatakan dalam Rukun Negara kedua. Ini kerana Sultan-sultan Malaysia memainkan peranan yang utamanya bersifat seremonial, termasuk menjadi penjaga Islam dalam negara yang majoritinya beragama Islam dan mereka dihormati dengan sangat.^[78]

Sanusi membuat perbandingan antara Sultan Kedah (Al-Aminul Karim Sultan Sallehuddin Sultan Badlishah) dan Sultan Selangor (Sultan Sharafuddin Idris Shah) dalam pemilihan Amirudin sebagai Menteri Besar pada tahun 2018 selepas kemenangan luar biasa Pakatan Harapan dalam Pilihan Raya Umum ke-14 yang dia gambarkan dalam dialek Utara Kedah sebagai 'Cokia' (tidak layak atau tidak berguna) dan menjatuhkan martabatnya dengan menyatakan 'Inci Pun Tak Berapa Nak Cukup' (tidak sesuai untuk tugas).

Berikutan kenyataannya tersebut, pelbagai laporan polis telah dibuat dan juga wakil-wakil bagi pihak Sultan Selangor, Majlis Diraja Selangor, telah mengambil tindakan undang-undang untuk menganggap perkara ini serius. Datuk Emran Abdul Kadir, salah seorang anggotanya, menyatakan bahawa Sanusi harus segera meminta maaf atas tuduhannya terhadap prerogatif Sultan.

Beberapa tokoh lain yang mengkritik Sanusi termasuk Hashim Jasin, Pemimpin Rohani PAS yang mengingatkan Sanusi untuk menjaga mulutnya. Sebaliknya, Mantan Menteri Kesihatan, Khairy Jamaluddin menyatakan bahawa menjaga mulutnya tidak akan mengubah imej gung-ho-nya. Setelah itu, Presiden UMNO, Ahmad Zahid Hamidi, memberitahu penduduk Kedah agar jangan memilih 'Joker' seperti yang dimaksudkan oleh Sanusi dalam pilihan raya negeri yang akan datang. Selanjutnya, Menteri Komunikasi dan Multimedia, Fahmi Fadzil mengutuk dugaan penghinaan Sanusi terhadap Sultan Selangor dan memperingatkannya tentang akibat yang akan dihadapinya. Begitu juga dengan Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri, Saifuddin Nasution Ismail yang memberitahu media bahawa isu-isu berkaitan dengan 3R (Bangsa, Agama, dan Kesultanan) mempunyai akibat negatif yang harus dipertanggungjawabkan oleh Sanusi dan kerajaan mempunyai banyak perkara lain yang perlu dilakukan selain melarang akaun TikTok miliknya.

Selepas banyak kritikan, pada 14 Julai 2023, Sanusi mengeluarkan kenyataan maaf secara rasmi kepada Sultan dan memberitahu media bahawa kata-katanya telah diambil dari konteks asal. Sanusi juga mengesahkan bahawa dia telah memberikan kenyataan kepada polis untuk menyiasat laporan yang difailkan oleh Pemuda PKR dan parti-parti politik lain. Beliau diberitahu oleh Pejabat Diraja Selangor bahawa Sultan telah membalas suratnya, tetapi dia enggan mendedahkan kandungan surat balasan itu kerana menghormati kemuliaan Institusi Diraja Selangor.^[79]

Sebagai respon, Menteri Besar, Amiruddin Shari, sangat marah dengan kenyataan tersebut dan menyatakan bahawa Sanusi harus bertanggungjawab atas komen-komen itu dan harus bertindak dengan lebih bertanggungjawab sesuai dengan kedudukannya. Dia mendesak Sanusi untuk belajar daripadanya tentang cara membangunkan Kedah dan berhenti berbohong kepada pengundi dan rakyat. Dia juga menyoroti tentang permohonan maaf Sanusi yang dia anggap bermakna dan mengingatkan rakyat Malaysia untuk memberi tumpuan kepada fakta dan data untuk membantu membangunkan negeri-negeri dan negara masing-masing.

Pada 17 Julai 2023, Komisioner PAS Selangor, Ahmad Yunus Hairi, dan Ketua Polis Selangor, Dato Hussein Omar Khan, telah berjumpa dengan Sultan Sharafuddin untuk membincangkan perkara ini. Oleh itu, Pejabat Diraja Selangor telah membuat Dekri Diraja bahawa 'isu ini masih belum terselesaikan'.

Walaupun adanya penjelasan dan permohonan maaf, Sanusi ditahan dan diambil tahanan oleh Polis

Diraja Malaysia (PDRM) pada awal pagi 18 Julai 2023 selepas Mesyuarat Majlis Tertinggi Perikatan Nasional yang diadakan di ibu pejabat mereka di Solaris Dutamas, Segambut, Kuala Lumpur.[80]

Harian Metro melaporkan bahawa Sanusi ditangkap di bilik hotelnya di Mont Kiara oleh 20 pegawai daripada Bahagian Penyiasatan Jenayah Kelasifkasi (USJT) dan Bahagian Anti-Vice, Gambling, dan Secret Societies Bukit Aman (D7). Mereka menyuruhnya keluar dari biliknya dan membawanya ke Ibu Pejabat Polis Daerah Gombak (IPD) dengan menggunakan Toyota Fortuner. Dia diiringi dengan kenderaan Bahagian Penyiasatan Jenayah Negeri Selangor PDRM.^[81]

Menurut The Star, Setiausaha Politiknya, Hilmi Abd Wahab, mengatakan bahawa Sanusi melihat dua orang lelaki berpakaian gelap berdiri di pintu keluar kecemasan. Selepas beberapa minit, semakin banyak lelaki berpakaian seragam muncul, dan akhirnya, pada pukul 2.30 pagi, sebanyak 20 orang anggota polis dikatakan berdiri di luar bilik hotelnya. Dia diberitahu bahawa Sanusi ditahan di bawah Seksyen 4(1)(a) (Akta 15) Akta Hasutan yang mana dia perlu menghadiri prosiding undang-undang di Mahkamah Sesyen Selayang. Ini telah disahkan oleh Ketua Polis Negara (IGP) PDRM, Razarudin Husain, kerana kertas siasatan tentang 3R telah dihantar kepada Peguam Negara Malaysia. Dalam kertas siasatan itu turut disertakan mantan Perdana Menteri, Tun Dr Mahathir Mohamad, Presiden PAS, Abdul Hadi Awang, dan mantan Menteri Kewangan, Lim Guan Eng. Razarudin juga menyatakan bahawa Sanusi enggan menjawab panggilan telefon yang menyebabkan dia ditahan secara tiba-tiba. Oleh itu, ini merupakan satu kesalahan yang boleh dituntut kerana laporan itu difailkan oleh Majlis Diraja Selangor yang melibatkan Agong dan Sultan Selangor. Razarudin juga menegaskan bahawa isu 3R ini adalah perkara serius kerana kes Sanusi boleh menyebabkan penghinaan terhadap semua Raja Melayu yang lain.

Kemudian, pada pagi harinya, dia dilihat berada di Mahkamah Sesyen Selayang pada pukul 8:55 pagi. Namun, Astro Awani semasa siaran langsung melaporkan bahawa dia masuk ke mahkamah melalui pintu belakang dengan tujuan mengelakkan media.^[82]

Menurut Free Malaysia Today, Sanusi yang telah kehilangan maruah, menafikan dua tuduhan, kedua-duanya tertakluk di bawah Seksyen 4(1)(a) (Akta 15) Akta Hasutan 1948 di dua mahkamah berasingan. Hakim bagi kes itu ialah Nor Rajiah Mat Zin dan Osman Affendi Mohd Shalleh.^[83]

Peruntukan ini membawa hukuman sehingga RM5,000 denda, tiga tahun penjara, atau kedua-duanya bagi pelanggaran kali pertama. Dia didakwa melakukan kesalahan tersebut di Simpang Empat, Taman Selayang Mutiara, Gombak, Selangor pada 11 Julai. Tuduhan kedua yang dihadapi adalah berkaitan dengan kenyataan yang dibuatnya yang "cenderung menimbulkan ketidakloyalan terhadap Raja-Raja". Dia didakwa melakukan kesalahan yang sama di tempat dan waktu yang sama untuk tuduhan ini. Dia dibenarkan jaminan sebanyak RM5,000 untuk kedua-dua tuduhan tersebut, dan kedua-dua mahkamah tersebut telah mengeluarkan perintah larangan ke atas Sanusi untuk menghentikannya daripada membuat sebarang komen tentang kes tersebut.^[84]

Di tengah kritikan terhadap penggunaan Akta Hasutan yang kontroversial terhadap lawan politik, Perdana Menteri, Anwar Ibrahim menekankan bahawa kes ini berkaitan dengan "kedudukan dan kemuliaan" Raja-Raja Malaysia. Beliau menambah bahawa beliau menolak campur tangan dalam perkara ini kerana tuduhan itu dibuat oleh Peguam Negara, selepas siasatan polis yang mengikut prosedur yang betul.

Sementara itu, Menteri Undang

-Undang dan Reformasi Institusi, Azalina Othman Said, mengatakan bahawa kerajaan sedang merangka undang-undang baru untuk menangani isu-isu 3R, bagi menggantikan Akta Hasutan yang kontroversial dari tahun 1948. Beliau juga menyatakan bahawa tindakan Sanusi tidak akan melepaskan dia dari liabiliti jenayahnya. Kerajaan akan mengadakan perbincangan dengan pihak-pihak yang berkepentingan untuk menilai perkara ini dengan lebih mendalam.^[85]

Perkataan negatif tentang Raja-Raja Malaysia boleh didakwa di bawah undang-undang zaman penjajah, Akta Hasutan 1948, yang telah digunakan terhadap orang-orang yang mengkritik Sultans di media sosial. Walau bagaimanapun, tuduhan hasutan terhadap ahli politik Malaysia telah jarang berlaku dalam beberapa tahun kebelakangan ini. Tetangga Thailand mempunyai undang-undang Lèse-majesté yang ketat yang melarang penghinaan terhadap institusi kerajaannya.

Ikhwan Muslimin

PAS juga mengekalkan hubungan peribadi dan ideologi yang rapat dengan Ikhwan Muslimin Mesir.^[86] Hubungan parti dengan Ikhwan Muslimin bermula pada tahun 1940-an ketika pengasas PAS terdedah kepada gagasan dan ajaran Ikhwan Muslimin ketika mereka belajar di Kaherah pada tahun 1940-an. Menurut Wan Saiful Wan Jan dari Institut Demokrasi dan Hal Ehwal Ekonomi Pemikir, Ikhwan Muslimin menganggap PAS sebagai model untuk parti politik Islam yang berjaya; kerana PAS telah memerintah negeri Kelantan secara berterusan sejak tahun 2002. Perwakilan PAS sering dijemput untuk penglibatan beragama Islam di luar negara. Pada 2012, Presiden PAS, Abdul Hadi Awang bercakap bersama ulama Ikhwan Muslimin Syeikh Yusuf al-Qaradawi dalam satu majlis di London.^[87] Pada tahun yang sama, wakil PAS bertemu dengan pemimpin Ikhwan Muslimin Syeikh Mahdi Akif dan Dr Muhammad Badie di Kaherah.^[88]

Menurut Müller, pemimpin pemimpin PAS sekarang, Kepimpinan Ulama juga dipengaruhi oleh ideologi Ikhwan Muslimin ketika belajar di Mesir, Arab Saudi dan India pada tahun 1980-an. Kaedah pendidikan Islam yang diilhami oleh Ikhwan Muslimin dan bulatan belajar biasa (usrah/halaqah) telah diperkenalkan secara sistematik manakala rangkaian ditubuhkan dengan parti politik dan pergerakan Islam di luar negara.^[89] Pada April 2014, Abdul Hadi Awang mengkritik kerajaan Arab Saudi, Bahrain, dan Emiriyah Arab Bersatu kerana melabel Ikhwan Muslimin sebagai organisasi pengganas.^[88] Pada Januari 2016, bekas pemimpin PAS Mujahid Yusof Rawa mendakwa pengaruh Ikhwan Muslim terhadap PAS adalah terhad untuk berkongsi pandangan organisasi tentang peranan Islam dalam masyarakat. Mujahid juga mendakwa kumpulan Muslim tempatan lain seperti Angkatan Belia Islam Malaysia dan IKRAM juga bersimpati kepada Ikhwan Muslimin.^[90]

Partai Keadilan Sejahtera

Presiden PAS, Abdul Hadi Awang bersama-sama Syed Azman Syed Ahmad Nawawi (Ketua Lajnah Antarabangsa), Ahmad Samsuri bin Mokhtar (Setiausaha Politik Presiden), dan Mohammad Faiz Md Nawi (Setiausaha Lajnah Antarabangsa) berkunjung ke Pejabat Dewan Pimpinan Pusat (DPP) Partai Keadilan Sejahtera (PKS) pada 19 Disember 2013.^[91] Kedatangan mereka disambut oleh Presiden PKS, Anis Matta beserta para pengurus DPP PKS. Dalam pertemuan ini kedua-dua parti saling bertukar pengalaman mengenai koalisi atau kerjasama politik yang dilakukan sebagai sesama parti politik berasaskan Islam. Pada 8 Januari 2019, Presiden PAS bersama AJK PAS Pusat, Khairuddin Aman Razali berkunjung ke Pejabat Dewan Pimpinan Wilayah (DPW) PKS Jawa Barat di Bandung. Kunjungan ini bertujuan mempererat silaturahim dan bertukar fikiran mengenai perjalanan politik kedua-dua parti Islam di negara masing-masing^[92].

Parti Saadah

Hubungan PAS dan Parti Saadah dari Turki diperkuat dengan pertemuan Presiden PAS, Abdul Hadi Awang dengan Presiden Parti Saadet, Temel Karamollaoğlu di Pejabat Parti Saadat di Ankara, bagi membincangkan cabaran dan peranan parti politik Islam di Malaysia dan Turki pada November 2018^[93]. Presiden Karamollaoğlu juga membuat kenyataan penghargaan khas kepada Presiden PAS, Abdul Hadi Awang atas pelantikan sebagai Duta Khas Perdana Menteri Malaysia ke Timur Tengah^[94][95]. Wakil Parti Saadet turut diundang hadir ke muktamar-muktamar PAS dan menyampaikan ucapan antaranya Fatih Aydın pada Muktamar Tahunan PAS 2016^[96].

Perhimpunan Agung PAS ("Muktamar") memilih Presiden parti, Timbalan Presiden, tiga Naib Presiden dan Jawatankuasa Kerja Pusat berbilang anggota. Perhimpunan diadakan setiap tahun, tetapi pemilihan kepimpinan berlaku pada setiap dua tahun. Perhimpunan ini terdiri terutamanya daripada perwakilan yang dipilih oleh bahagian tempatan parti masing-masing.^[97] Pentadbiran harian parti itu dijalankan oleh Setiausaha Agungnya, kedudukan yang dilantik oleh kepemimpinan parti.^[98] Jawatankuasa Kerja Pusat secara konstitusional adalah badan pembuat keputusan utama parti, walaupun keputusannya rentan untuk dibatalkan oleh Majlis Syura, sebuah badan yang tidak terpilih yang terdiri hanya ulama-ulama Islam dan dipimpin oleh Mursyidul Am.^[99]

Parti itu mempunyai tiga sub-pertubuhan yang diiktiraf bagi kategori anggota parti yang berlainan: Dewan Ulama untuk ulama Islam, Dewan Muslimat sebagai sayap wanita dan Dewan Pemuda sebagai sayap pemuda. Setiap sayap memilih kepimpinannya sendiri di dewannya sendiri^[100] Terdapat sayap keempat untuk penyokong bukan Islam parti, walaupun ia tidak mempunyai kedudukan yang diiktiraf dalam struktur parti seperti tiga sayap lain.^[97] PAS mempunyai kira-kira satu juta ahli,^[101] lebih daripada mana-mana pihak pembangkang lain di Malaysia.^[102]

Dewan Negara

Senator

Ahli-ahli Senator Malaysia tidak dipilih secara pilihanraya. Setiap daripada 13 dewan undangan negeri memilih dua Senator; baki 44 dilantik oleh Yang di-Pertuan Agong. PAS mempunyai seorang Ahli Dewan Negara yang dilantik Agong, dan enam orang yang dilantik melalui Dewan Undangan Negeri.^[103]

Negeri	Tempoh	Ahli
Kelantan	19.09.2023 - kini	Nik Mohamad Abduh Nik Abdul Aziz
	24.08.2021 - kini	Wan Martina Wan Yusoff
Terengganu	16.03.2023 - kini	Hussin Ismail
	15.09.2021 - kini	Husain Awang
Kedah	20.03.2023 - kini	Abd Nasir Idris
	20.03.2023 - kini	Musoddak Ahmad

Dewan Rakyat

Ahli Parlimen Malaysia

PAS mempunyai 43 orang Ahli Dewan Rakyat dari negeri Kedah, Kelantan, Melaka, Pahang, Perak, Perlis, Selangor dan Terengganu. Ia diketuai oleh seorang Ketua Whip.

Negeri	No.	Kawasan Parlimen	Ahli	Catatan	Penggal
Perlis	P001	Padang Besar	Rushdan Rusmi, YB Tuan		Penggal pertama
	P003	Arau	Shahidan Kassim, YB Dato' Seri		Penggal ke-5
Kedah	P005	Jerlun	Abdul Ghani Ahmad, YB Dr.		Penggal pertama
	P007	Padang Terap	Nurul Amin Hamid, YB Tuan		Penggal pertama
	P008	Pokok Sena	Ahmad Yahaya, YB Dato'		Penggal pertama
	P009	Alor Setar	Afnan Hamimi Taib Azamudden, YB Tuan		Penggal pertama
	P010	Kuala Kedah	Ahmad Fakhruddin Fakhrurazi, YB Dr.		Penggal pertama
	P011	Pendang	Awang Hashim, YB Tuan		Penggal ke-2
	P012	Jerai	Sabri Azit, YB Tuan		Penggal ke-2
	P013	Sik	Ahmad Tarmizi Sulaiman, YB Tuan		Penggal ke-2
	P016	Baling	Hassan Saad, YB Tuan		Penggal pertama
Kelantan	P019	Tumpat	Mumtaz Md Nawi, YB Dato'		Penggal pertama
	P020	Pengkalan Chepa	Ahmad Marzuk Shaary, YB Datuk Dr.		Penggal ke-2
	P021	Kota Bharu	Takiyuddin Hassan, YB Datuk Seri		Penggal ke-3
	P022	Pasir Mas	Ahmad Fadhli Shaari, YB Tuan		Penggal ke-2
	P023	Rantau Panjang	Siti Zailah Mohd Yusoff, YB Dato'		Penggal ke-4
	P024	Kubang Kerian	Tuan Ibrahim Tuan Man, YB Dato' Sri		Penggal ke-2
	P025	Bachok	Syahir Che Sulaiman, YB Tuan		Penggal pertama
	P028	Pasir Puteh	Nik Muhammad Zawawi Salleh, YB Datuk Dr.		Penggal ke-2
	P031	Kuala Krai	Abdul Latiff Abdul Rahman, YB Tuan		Penggal ke-2
Terengganu	P033	Besut	Che Mohamad Zulkifly Jusoh, YB Datuk		Penggal ke-2
	P034	Setiu	Shaharizukirnain Abd Kadir, YB Tuan		Penggal ke-2
	P035	Kuala Nerus	Alias Razak, YB Tuan		Penggal ke-2
	P036	Kuala Terengganu	Ahmad Amzad Hashim, YB Datuk		Penggal ke-2
	P037	Marang	Abdul Hadi Awang, YB Tan Sri		Penggal ke-10
	P039	Dungun	Wan Hassan Mohd Ramli, YB Tuan		Penggal ke-2
	P040	Kemaman	Ahmad Samsuri Mokhtar, YB Dato' Seri Dr.		Penggal Pertama
Pulau Pinang	P041	Kepala Batas	Siti Mastura Muhammad, YB Dr.		Penggal pertama
	P044	Permatang Pauh	Muhammad Fawwaz Mat Jan, YB Tuan		Penggal pertama
Perak	P057	Parit Buntar	Mohd Misbahul Munir Masduki, YB Tuan		Penggal pertama
	P058	Bagan Serai	Idris Ahmad, YB Dato' Dr.		Penggal ke-2
	P069	Parit	Muhammad Ismi Mat Taib, YB Tuan		Penggal pertama
	P073	Pasir Salak	Jamaludin Yahya, YB Tuan		Penggal pertama
Pahang	P081	Jerantut	Khairil Nizam Khirudin, YB Tuan Ir.		Penggal pertama
	P083	Kuantan	Wan Razali Wan Nor, YB Tuan		Penggal pertama
	P086	Maran	Ismail Abd Muttalib, YB Datuk Seri		Penggal ke-5
	P087	Kuala Krau	Kamal Ashaari, YB Tuan		Penggal pertama
	P088	Temerloh	Salamiah Mohd Nor, YB Puan		Penggal pertama
Selangor	P094	Hulu Selangor	Hasnizan Harun, YB Tuan		Penggal pertama
	P109	Kapar	Halimah Ali, YB Dr.		Penggal pertama
	P112	Kuala Langat	Ahmad Yunus Hairi, YB Dato' Dr.		Penggal pertama
Melaka	P136	Tangga Batu	Bakri Jamaluddin, YB Tuan		Penggal pertama
	P139	Jasin	Zulkifli Ismail, YB Tuan		Penggal pertama

Keputusan pilihan raya umum

Dewan Undangan Negeri

Ahli Dewan Undangan Negeri

Setakat 15 Ogos 2023, PAS mempunyai 119 anggota dewan undangan negeri. Ia mempunyai wakil di setiap negeri kecuali Melaka, dan Sarawak. Parti ini memegang majoriti di Dewan Undangan Negeri Perlis, Kedah, Kelantan dan Terengganu. Parti ini mempunyai 4 orang Menteri Besar di kempat-empat negeri tersebut. Parti ini juga mempunyai seorang ADUN yang dilantik tanpa pilihan raya di Dewan Undangan Negeri Sabah.

Negeri	No.	Kawasan DUN	Ahli	Catatan
Sabah	Khas	Dilantik	Aliakbar Gulasan
Johor	N15	Maharani	Abdul Aziz Talib
Pahang	N04	Cheka	Tuan Ibrahim Tuan Man	Ketua Pembangkang DUN
	N09	Tahan	Mohd Zakhwan Ahmad Badarddin
	N10	Damak	Zuridan Md Daud
	N11	Pulau Tawar	Yohanis Ahmad
	N12	Beserah	Andansura Rabu
	N15	Tanjung Lumpur	Rosli Abdul Jabar
	N17	Sungai Lembing	Mohamad Ayub Mat Ashri
	N19	Panching	Mohd Tarmizi Yahaya
	N20	Pulau Manis	Mohammad Rafiq Khan Ahmad Khan
	N24	Luit	Mohd Sofian Abd Jalil
	N26	Chenor	Mujibur Rahman Ishak
	N29	Jengka	Shahrul Azman Abdul Halim
	N31	Lanchang	Hassan Omar
	N32	Kuala Semantan	Hassanuddin Salim
	N40	Bukit Ibam	Nazri Ahmad
Perak	N1	Pengkalan Hulu	Mohamad Amin Roslan
	N3	Kenering	Husairi Ariffin
	N5	Selama	Mohd Akmal Kamaruddin
	N6	Kubu Gajah	Khalil Yahaya
	N8	Titi Serong	Hakimi Hamzi Mohd Hayat
	N11	Gunong Semanggol	Razman Zakaria	Ketua Pembangkang DUN
	N12	Selinsing	Sallehuddin Abdullah
	N14	Changkat Jering	Rahim Ismail
	N15	Trong	Muhammad Faisal Abdul Rahman
	N16	Kamunting	Mohd Fakhrudin Abd Aziz
	N20	Lubok Merbau	Azizi Mohamed Ridzuan
	N23	Manjoi	Mohd Hafez Sabri
	N35	Manong	Berhanudin Ahmad
	N40	Bota	Najihatussalehah Ahmad
	N50	Kampong Gajah	Zafarulazhan Zan
	N51	Pasir Panjang	Rosli Abd Rahman
	N58	Slim	Muhammad Zulfadli Zainal
Perlis	N2	Beseri	Haziq Asyraf Dun
	N3	Chuping	Saad Seman
	N4	Mata Ayer	Wan Badariah Wan Saad	EXCO Negeri (25.11.2022 - kini)
	N5	Santan	Mohammad Azmir Azizan	EXCO Negeri (25.11.2022 - kini)
	N6	Bintong	Fakhrul Anwar Ismail	EXCO Negeri (25.11.2022 - kini)
	N10	Kayang	Asrul Aimran Abd Jalil
	N13	Guar Sanji	Mohd Ridzuan Hashim
	N14	Simpang Empat	Razali Saad	EXCO Negeri (25.11.2022 - kini)
	N15	Sanglang	Mohd Shukri Ramli	Menteri Besar (22.11.2022 - kini)
Pulau Pinang	N01	Penaga	Mohd Yusni Mat Piah
	N03	Pinang Tunggal	Bukhori Ghazali
	N04	Permatang Berangan	Mohd Sobri Salleh
	N05	Sungai Dua	Muhammad Fauzi Yusoff
	N11	Permatang Pasir	Amir Hamzah Abdul Hashim
	N20	Sungai Bakap	Nor Zamri Latiff
	N39	Pulau Betong	Mohamad Shukor Zakariah
Negeri Sembilan	N05	Serting	Mohd Fairuz Mohd Isa
	N25	Paroi	Kamarol Ridzuan Md Zain
	N31	Bagan Pinang	Abdul Fatah Zakaria
Selangor	N02	Sabak	Sallehen Mukhyi
	N03	Sungai Panjang	Mohd Razali Saari
	N05	Hulu Bernam	Mu'izzuddeen Mahyuddin
	N08	Sungai Burong	Mohd Zamri Mohd Zainuldin
	N11	Ijok	Jefri Mejan
	N24	Semenyih	Nushi Mahfodz
	N26	Sungai Ramal	Mohd Shafie Ngah
	N38	Paya Jaras	Ab Halim Tamuri
	N43	Sementa	Noor Najhan Mohamad Salleh
	N51	Sijangkang	Ahmad Yunus Hairi
Terengganu	N1	Kuala Besut	Azbi Salleh
	N2	Kota Putera	Mohd Nurkhuzaini Ab Rahman	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N3	Jerteh	Riduan Mohamad Nor
	N5	Jabi	Azman Ibrahim	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N7	Langkap	Azmi Maarof
	N8	Batu Rakit	Mohd Shafizi Ismail
	N9	Tepuh	Hishamuddin Abd. Karim	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N10	Buluh Gading	Ridzuan Hashim
	N12	Bukit Tunggal	Zaharudin Zaid
	N13	Wakaf Mempelam	Wan Sukairi Wan Abdullah	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N14	Bandar	Ahmad Shah Muhamed
	N15	Ladang	Zuraida Md Noor
	N16	Batu Buruk	Muhammad Khalil Abdul Hadi	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N17	Alur Limbat	Ariffin Deraman	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N18	Bukit Payung	Mohd Nor Hamzah
	N19	Ru Rendang	Ahmad Samsuri Mokhtar	Menteri Besar (15.08.2023 - kini)
	N20	Pengkalan Berangan	Sulaiman Sulong
	N22	Manir	Hilmi Harun
	N23	Kuala Berang	Mamad Puteh
	N24	Ajil	Maliaman Kassim	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N25	Bukit Besi	Ghazali Sulaiman
	N26	Rantau Abang	Mohd Fadhli Rahimi Zulkifli
	N27	Sura	Tengku Muhammad Fakhruddin Tengku Md Fauzi
	N28	Paka	Satiful Bahari Mamat	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N29	Kemasik	Saiful Azmi Suhaili
	N31	Cukai	Hanafiah Mat	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N32	Air Putih	Mohd Hafiz Adam
Kelantan	N1	Pengkalan Kubor	Wan Roslan Wan Hamat	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N2	Kelaboran	Mohd Adanan Hassan
	N3	Pasir Pekan	Ahmad Yakob
	N4	Wakaf Bharu	Mohd Rusli Abdullah
	N5	Kijang	Izani Husin	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N6	Chempaka	Nik Asma’ Bahrum Nik Abdullah
	N7	Panchor	Mohd Amar Nik Abdullah
	N8	Tanjong Mas	Rohani Ibrahim	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N10	Bunut Payong	Shaari Mat Yaman
	N11	Tendong	Rozi Muhamad
	N12	Pengkalan Pasir	Mohamad Nasriff Daud
	N13	Meranti	Mohd Nassuruddin Daud	Menteri Besar (15.08.2023 - kini)
	N14	Chetok	Zuraidin Abdullah
	N15	Gual Periok	Kamaruzaman Mohamad
	N16	Apam Putra	Zamakhshari Muhamad	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N17	Salor	Mohd Saizol Ismail
	N18	Pasir Tumboh	Abd Rahman Yunus
	N19	Demit	Muhamad Asri Mat Daud	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N20	Tawang	Harun Ismail
	N21	Pantai Irama	Mohd Huzaimy Che Husin
	N22	Jelawat	Zameri Mat Nawang
	N23	Melor	Wan Rohimi Wan Daud
	N24	Kadok	Azami Mohd Nor
	N26	Bukit Panau	Abdul Fatah Mahmood
	N28	Kemahang	Md Anizam Ab Rahman	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N29	Selising	Tuan Mohd Saripudin Tuan Ismail	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N30	Limbongan	Nor Asilah Mohamed Zin
	N31	Semerak	Norsham Sulaiman
	N32	Gaal	Mohd Rodzi Ja'afar
	N33	Pulai Chondong	Azhar Salleh
	N34	Temangan	Mohamed Fadzli Hassan	Timbalan Menteri Besar (15.08.2023 - kini)
	N35	Kemuning	Ahmad Zahran Mohd Noor
	N38	Kuala Balah	Abdul Hadi Awang Kechil
	N39	Mengkebang	Zubir Abu Bakar
	N40	Guchil	Hilmi Abdullah	EXCO Negeri (15.08.2023 - kini)
	N41	Manek Urai	Mohd Fauzi Abdullah
	N42	Dabong	Ku Mohd Zaki Ku Hussien
Kedah	N4	Ayer Hitam	Azhar Ibrahim
	N6	Jitra	Haim Hilman Abdullah	EXCO Negeri (21.08.2023 - kini)
	N7	Kuala Nerang	Mohamad Yusoff @ Munir Zakaria	EXCO Negeri (21.08.2023 - kini)
	N8	Pedu	Mohd Radzi Md Amin
	N9	Bukit Lada	Salim Mahmood
	N10	Bukit Pinang	Romani Wan Salim
	N14	Alor Mengkudu	Muhamad Radhi Mat Din	EXCO Negeri (21.08.2023 - kini)
	N15	Anak Bukit	Rashidi Razak
	N17	Pengkalan Kundor	Mardhiyyah Johari
	N18	Tokai	Mohd Hayati Othman
	N20	Sungai Limau	Mohd Azam Abd Samat	EXCO Negeri (21.08.2023 - kini)
	N22	Gurun	Baddrol Bakhtiar
	N23	Belantek	Ahmad Sulaiman
	N24	Jeneri	Muhamad Sanusi Md Nor	Menteri Besar (13.08.2023 - kini)
	N25	Bukit Selambau	Azizan Hamzah
	N26	Tanjong Dawai	Hanif Ghazali
	N27	Pantai Merdeka	Sharir Long
	N31	Kupang	Najmi Ahmad
	N32	Kuala Ketil	Mansor Zakaria	EXCO Negeri (21.08.2023 - kini)
	N33	Merbau Pulas	Siti Ashah Ghazali	EXCO Negeri (21.08.2023 - kini)
	N36	Bandar Baharu	Mohd Suffian Yusoff

Statistik kedudukan semasa PAS di negeri

Keputusan pilihan raya negeri

Menteri Besar

Senarai Menteri Besar daripada PAS

Negeri	Nama	Tahun Khidmat	Pemerintahan Sultan
Kelantan	Ishak Lotfi Omar (Dato' Bentara Jasa)	1959 - 1961	Sultan Ibrahim Petra
		1961 - 1964	Sultan Yahya Petra
	Mohd Asri Muda (Dato' Seri Paduka Raja)	1964 - 1973
	Ishak Lotfi Omar (Dato' Bentara Jasa)	1973 - 1974
	Muhamed Nasir (Dato' Biji Sura)	1974 - 1978
	Nik Abdul Aziz Nik Mat (Dato' Bentara Setia)	1990 - 2010	Sultan Ismail Petra
		2010 - 2013	Sultan Muhammad V
	Ahmad Yakob (Dato' Bentara Kanan)	2013 - 2023
	Mohd Nassuruddin Daud (Dato' Panglima Perang)	2023 - kini
Terengganu	Mohd Daud Abdul Samad (digulingkan)	1959 - 1961	Sultan Ismail Nasiruddin Shah
	Abdul Hadi Awang	1999 - 2004	Sultan Mizan Zainal Abidin
	Ahmad Samsuri Mokhtar	2018 - kini
Kedah	Azizan Abdul Razak	2008 - 2013	Sultan Abdul Halim Mu’adzam Shah
	Muhamad Sanusi Md Nor	2020 - kini	Sultan Sallehuddin
Perak	Mohammad Nizar Jamaluddin (digulingkan)	2008 - 2009	Sultan Azlan Muhibbuddin Shah
Perlis	Mohd Shukri Ramli	2022 - kini	Tuanku Syed Sirajuddin Jamalullail

Yang Dipertua Dewan Undangan Negeri

Senarai Yang Dipertua Dewan Undangan Negeri daripada PAS

Negeri	Nama	Tahun Khidmat
Kelantan	Mohd Asri Muda (Dato' Seri Paduka Raja)	1959 - 1964
	Abdullah Yusof (Kemudian menyertai UMNO 1968)	1964 - 1969
	Ishak Lotfi Omar (Dato' Bentara Jasa)	1969 - 1972
	Nik Abdullah Arshad	1972 - 1974
	Nik Man Nik Mohamed	1974 - 1977
	Omar Mohamed	1990 - 1995
	Wan Abdul Rahim Wan Abdullah	1995 - 2008
	Mohd Nassuruddin Daud (Dato' Panglima Perang)	2008 - 2013
	Abdullah Ya’kob	2013 - 2023
	Mohd Amar Abdullah	2023 - kini
Terengganu	Mohd Taib Sabri Abu Bakar (Keluar PAS)	1959 - 1961
	Husain Awang	1999 - 2004
	Yahaya Ali	2018 - 2023
	Mohd Nor Hamzah	2023 - kini
Kedah	Abdul Isa Ismail	2008 - 2013
	Zubir Ahmad	2023 - kini
Perlis	Rus'sele Eizan	2022 - kini

Anggota Jemaah Menteri Persekutuan

Calon dalam Pilihan Raya Perundangan Persekutuan 1955

Dalam pilihan raya umum Tanah Melayu pertama, PAS telah bertanding di sebelas kerusi majlis perundangan persekutuan seperti berikut^[107]:

Calon dalam Pilihan Raya Perundangan Negeri 1955

Nota kaki

Petikan teks

• Daniels, Timothy P. (2005). Building Cultural Nationalism in Malaysia: Identity, Representation, and Citizenship. Psychology Press. ISBN 0415949718.CS1 maint: ref duplicates default (link)
• Farish A Noor (2012). "Pan-Malaysian Islamic Party (PAS)". The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought. Princeton University Press. m/s. 408–409. ISBN 140083855X.
• Farish A .Noor (2014). The Malaysian Islamic Party 1951-2013: Islamism in a Mottled Nation. Amsterdam University Press. ISBN 9789089645760.
• Function, John (2006). "The Malay Electorate in 2004: Reversing the Result". Dalam Swee-Hock, Saw; Kesavapany, K. (penyunting). Malaysia: Recent Trends and Challenges. Institute of Southeast Asian Studies. m/s. 132–156. ISBN 9812303391.CS1 maint: ref duplicates default (link)
• Funston, N. J. (1976). "The Origins of Parti Islam Se Malaysia". Journal of Southeast Asian Studies. 7 (1): 58–73. doi:10.1017/s0022463400010262. ISSN 0022-4634.CS1 maint: ref duplicates default (link)
• Hooker, Virginia; Norani Othman (2003). Malaysia: Islam, Society and Politics. ISEAS series on Islam. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9812301615.
• Liew Chin Tong (2007). "Pas Leadership: New Faces and Old Constraints". Southeast Asian Affairs. 2007 (1): 201–213. doi:10.1355/SEAA07J. ISSN 0377-5437.
• Liow, Joseph Chinyong (2009). Piety and Politics: Islamism in Contemporary Malaysia. Oxford University Press. ISBN 9780195377088.CS1 maint: ref duplicates default (link)
• Mueller, Dominik M. (2014). Islam, Politics and Youth in Malaysia: The Pop-Islamist Reinvention of PAS. Routledge Contemporary Southeast Asia Series. Routledge. ISBN 1317912985.CS1 maint: ref duplicates default (link)
• Riddell, Peter G. (2005). "Islamization and Partial Shari'a in Malaysia". Dalam Marshall, Paul (penyunting). Radical Islam's Rules: The Worldwide Spread of Extreme Shari'a Law. Rowman & Littlefield Publishers. m/s. 135–160. ISBN 1461686903.CS1 maint: ref duplicates default (link)
• Stark, Jan (2004). "Constructing an Islamic Model in Two Malaysian States: PAS Rule in Kelantan and Terengganu". Sojourn: Journal of Social Issues in Southeast Asia. Institute of Southeast Asian Studies. 19 (1): 51–75. doi:10.1355/sj19-1c. ISSN 0217-9520.CS1 maint: ref duplicates default (link)
• Sundaram, Jomo Kwame; Ahmad Shabery Cheek (1988). "The Politics of Malaysia's Islamic Resurgence". Third World Quarterly. Taylor & Francis. 10 (2). doi:10.1080/01436598808420085.

• Tapak web rasmi
• Parti Islam Se-Malaysia di Facebook
• Parti Islam Se-Malaysia di Twitter
• Parti Islam Se-Malaysia di Instagram
• Harakahdaily - akhbar PAS