Maymunchechak

Qoʻzgʻatuvchisi poxviruslar (chechak viruslar) oilasiga mansub virusdir. U birinchi marta 1958-yilda kasal maymunlardan ajratilgan^[1]. U tuzilishi va xususiyatlari boʻyicha inson chechak virusiga oʻxshaydi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, maymunpox virusi antigen aloqa jihatdan sigir chechak virusiga qaraganda chinchechak virusiga koʻproq oʻxshaydi. Tovuq embrionining qobigʻida yaxshi oʻsadi va koʻpayadi^[2].

i ==Infektsiyaning uzatilishi asosan havo tomchilari orqali uzoq muddatli shaxsiy aloqada sodir boʻladi, bu kasallikning oʻtkir holatida boʻlgan odamning oila aʼzolarini infektsiyaning eng katta xavfiga qoʻyadi. Yuqtirish emlash yoki yoʻldosh orqali ham sodir boʻlishi mumkin (tugʻma maymunchechak)

Maymunlar infeksiyaning manbai hisoblanadi, ammo infeksiya odamdan odamga yuqqan holatlar ham boʻlgan^[3]. Kasallik holatlari asosan Yevropada kuzatilgan, ammo Shimoliy Amerika, Afrika va Avstraliyada ham uchraydi^[4]. Asosan bu kasallik 16 yoshgacha boʻlgan bemorlarda aniqlanadi^[2].

Maymunchechak odamda kasallik sifatida birinchi marta 1970 -yilda Kongo Demokratik Respublikasida (sobiq Zair), Ekvatoriya provinsiyasining Vasankus shahrida^[5] aniqlangan. 1981—1986-yillarda KDR JSST kuzatuvi asosida 338 ta tasdiqlangan holatlar va 33 ta oʻlim (oʻlim darajasi 9,8 %) qayd etilgan^[6]. 1996—1997-yillarda KDRda ikkinchi odam epidemiyasi aniqlangan. 1991 va 1999-yillar orasida KDR^[6] da 511 ta holat qayd etilgan. Kongo havzasidagi kasallik KDRda endemik oʻchoq boʻlib qolmoqda va oʻlim holatlari yuqori^[6].

Yana bir MPXV genetik xazina Gʻarbiy Afrikada topilgan. Oʻlim darajasi 1 % dan kam. 2022-yilda Yevropada maymunchechak epidemiyasi boshlanishidan oldin virusning odamdan odamga yuqishi qayd etilmagan^[6][7]. Gʻarbiy Afrika qitʼasi 2003-yilda AQShning Oʻrta Gʻarbiy qismida choʻl itlari egalari orasida Afrikadan tashqarida birinchi maymun chechak epidemiyasini boshdan kechirdi. Xabar qilinishicha, 71 kishi kasallangan, ulardan hech biri vafot etmagan^[8].

Anʼanaviy maymunchechak tropik oʻrmonlari ekologiyasi bilan chegaralangan^[6]. Bu holat 2005-yilda buzildi, oʻshanda Sudanda (hozirgi Janubiy Sudan) 49 ta oʻlimsiz holat qayd etilgan^[9]. Genetik tahlil shuni koʻrsatadiki, virus Sudanda paydo boʻlmagan, lekin katta ehtimol bilan KDR dan kirib kelgan^[10].

Markaziy va Gʻarbiy Afrikada, xususan, Kongo Demokratik Respublikasida maymunchechakning koʻproq holatlari qayd etilgan, 2011 va 2014-yillar oraligʻida yiliga 2000 ta holat maʼlum. Yigʻilgan maʼlumotlar koʻpincha toʻliq emas va tasdiqlanmagan boʻlib, vaqt oʻtishi bilan maymunchechak holatlari sonini real baholashni qiyinlashtiradi. Biroq, 2018-yil holatiga koʻra, maymunchechak bilan kasallanganlar soni koʻpaygan va tarqalish geografiyasi kengayganligi taxmin qilinmoqda^[6].

AQShda avj olishi (2003)

2003-yil may oyida Viskonsin shtatining Miluoki shahri yaqinidagi mahalliy burga bozoridan sotib olingan dasht iti tomonidan tishlaganidan keyin kichkina bolada isitma va toshma simptomlari bilan kasal boʻlib qoldi^[11]. 2003- yilning 20-iyuniga qadar jami 71 ta maymunchechak kasalligi qayd etilgan. Barcha holatlar 2003-yil aprel oyida Texasdagi ekzotik hayvonlar distribyutori tomonidan Gananing Akkra shahridan olib kelingan Gambiya ogʻmaxon kalamushlari bilan bogʻliq. Hech qanday oʻlim holatlari yoʻq^[12]. Elektron mikroskopiya va serologik tadqiqotlar odamlarda maymunchechak ekanligini tasdiqlagan^[13].

Maymunchechak bilan ogʻrigan odamlar odatda isitma, bosh ogʻrigʻi, mushak ogʻrigʻi, titroq va kuchli terlashning prodromal belgilarni boshdan kechiradilar. Yuqtirilgan odamlarning taxminan uchdan birida quruq yoʻtal bor edi. Ushbu prodromal fazadan 1-10 kun oʻtib, papulyar toshma rivojlanishi bilan kuzatiladi, bu odatda pufakchalar, pustulyatsiya, kindik shakllanishi va qobiq paydo boʻlish bosqichlarida oʻtadi.

Singapurdagi holatlar (2019)

2019-yilning 8-may kuni nigeriyalik 38 yoshli erkak Infeksion kasalliklar milliy markazi^(ingl.)oʻzb. izolyatoriga yotqizildi. Singapurda u mamlakatda birinchi maymunchechak kasalligiga chalingani tasdiqlanganidan keyin, 22 kishi karantinga olindi^[14]. Holat Nigeriyadagi epidemiya bilan bogʻliq boʻlishi mumkin^[15].

2021-yil

2021-yil 24-mayda Buyuk Britaniyada Uels sog`liqni saqlash jamoat boshqarmasi^(ingl.)oʻzb. bitta xonadonda maymunchechakning uchta holatini aniqladi. Kasalliklar haqida sogʻliqni saqlash vaziri Mett Xankok ham deputatlarga murojaat qilib xabar berdi. Birinchi bemor 24-may kuni Nigeriyadan sayohat qilganidan keyin aniqlangan. Ikkinchi holat 2-iyunda, uchinchisi esa 24-iyunda^[16][17].

16-iyul kuni Nigeriya safaridan qaytgan amerikalik AQShda maymunchechak kasalligiga chalingan. U darhol kasalxonaga yotqizilgan^[18].

Inkubatsion davri 7 kundan 19 kungacha davom etadi. Kasalik birdan, oʻtkir, tana harorati koʻtarilishi, bosh va mushaklardagi ogʻriq bilan boshlanadi, xuddi shunday bosh aylanishi, koʻngil aynishi va qusish ham kuzatilishi mumkin. Keyinchalik kasallik dinamikasi chinchechak simptomatikasiga oʻxshash boʻladi. Yengil va oʻrta ogʻir formasi koʻproq uchraydi. Maymunchechakning odam chechagidan asosiy farqi 90 % bemorlarda limfadenit kuzatiladi. Kasallikning 3-4 kunlarida toshmalar paydo boʻladi, dastlab yuzda, keyin qoʻllarda, biroz keyinroq butun tanani egallaydi.

Boshida toshmalar diametri 6-10 mm gacha boʻladi, keyin esa shu joyda papula hosil boʻladi, keyinchalik vezikulaga(ichida rangsiz suyuqlik saqlagan pufakcha) aylanadi. Undan keyin qobiqcha hosil boʻladi va oxirida chandiq qoladi.

Bemor holati tez yomonlashadi, taxikardiya paydo boʻladi, nafas olish tezlashadi, arterial bosim pasayadi, keyin esa bemorning holati asta-sekin yaxshilanadi. Kasallikning yengil shaklida bemor umumiy holati normal saqlanadi. Kasallikning umumiy davomiyligi 2-3 hafta.^[19][2].

Maymunchechakni davolash inson chechak kasalligini davolash bilan bir xil tamoyillarga asoslanadi^[2].

Yevropa Ittifoqida tekovirimat bir nechta chechakvirus kasalliklarini, shu jumladan maymunchechakni^[20] davolash uchun tasdiqlangan.

Chechakka qarshi emlash odamlarni maymunchechak bilan yuqtirishdan himoya qiladi, chunki ular yaqindan bogʻliq viruslardir va vaktsina hayvonlarni maymunchechak bilan eksperimental halokatli infektsiyalardan himoya qiladi^[21]. Bu odamlarda ishonchli tarzda isbotlanmagan, chunki chechakka qarshi muntazam emlash chechakni yoʻq qilgandan keyin toʻxtatilgan edi^[22].

Odatda yaxshi yakunlanadi, asosan vaksinatsiya qilinmagan 10 % bemorlarda oʻlim holati kuzatiladi.^[23].

Kuzatilishi mumkin boʻlgan asoratlar: ensefalit, meningoensefalit, pnevmoniya, sepsis.

2022-yil may oyida dunyoning koʻplab mamlakatlarida maymunchechak infeksiyasining yangi holatlari aniqlandi^[24].

Mamlakatlar va ulardagi tasdiqlangan holatlar soni:

1. Ispaniya — 30

2. Portugaliya — 23

3. Buyuk Britaniya — 20

4. Italiya — 3

5. Belgiya — 2

6. Kanada — 2

7. Avstraliya — 2

8. Germaniya — 1

9. Shvetsiya — 1

10. Fransiya — 1

11. AQSh — 1

12. Niderlandiya — 1

13. Isroil — 1

Jami: 88 ta holat