Футбол буйынса донъя чемпионаты

Донъя чемпионаттары тарихында 8 ил генә чемпион исеменә лайыҡ була. Иң күп титулға Бразилия эйә — Донъя кубогын биш тапҡыр яулай. Италия һәм Германия — дүрт, Аргентина — өс, Уругвай һәм Франция — ике, ә Англия һәм Испания беренселектә бер тапҡыр еңеү яулай.

Пеле — (1958, 1962 һәм 1970 чемпионаттарында) өс тапҡыр донъя чемпионы. Тағы ла 20 уйынсы ике тапҡыр чемпион була (башлыса бразилиялылар (1958 һәм 1962 чемпионаттарында — 13, икеһе 1994 һәм 2002 чемпионаттарҙа), шулай уҡ Италия йыйылма командаһының дүрт уйынсыһы (1934 һәм 1938 чемпионаттарҙа) һәм Аргентина йыйылма командаһынан бер уйынсы (1978 һәм 1986 чемпионаттарҙа).

Беренсе халыҡ-ара ярыштар

Донъя чемпионаты футбол буйынса донъя тарихында беренсе футбол ярышы түгел. Һәүәҫкәр футбол 1908 йылдан Олимпия уйындары программаһына инә.

1909 йылда сэр Томас Липтон Туринда турнир ойоштора, һуңынан ул «Иң беренсе донъя чемпионаты» тип атала.

Олимпия уйындарында төрлө илдәрҙән футболсылар ҡатнаша алған футбол турниры берҙән-бер рәсми халыҡ-ара ярыштар була. Профессиональ һәм һәүәҫкәр уйын кимәле араһындағы айырманың йылдам үҫеүе сәбәпле ФИФА-ны донъя чемпионаты ойошторорға ҡарар итә.

1926 йылда ФИФА конгресында ФИФА башҡарма комитеты комиссия ойоштора һәм уға донъя чемпионатын ойоштороу мөмкинлеген өйрәнеү бурысын йөкмәтә. ФИФА Конгресы Донъя чемпионаты тураһындағы һуңғы ҡарарҙы Амстердамда 1928 йылдың 28 майында ҡабул итә.

Беренсе чемпионат

Ике Олимпия уйындарында еңеү яулаған Уругвай — футбол буйынса донъя чемпионатының беренсе ҡабул итеүсе ил^[1].

Башта донъя чемпионатын үткәреүгә биш ил: Италия, Испания, Швеция, Нидерланд һәм Уругвай дәғүә итә. Күпселек Уругвай өсөн тауыш бирә. Уругвай федерацияһы ФИФА-ның бөтә финанс шарттарын үтәргә вәғәҙә бирә.

Әммә Уругвайҙы турнир аренаһы итеп һайлау ойоштороусыларға ауырлыҡтар тыуҙыра: Европанан Уругвайға барыу оҙайлы һәм ҡиммәткә төшә, турнир башланырҙан ике ай алда Европаның бер федерацияһы ла үҙенең командаһын чемпионға ебәрергә планлаштырмай^[1]. Риме Жюль дүрт Европа командаһын: Франция, Бельгия, Румыния һәм Югославия йыйылмаларын турнирҙа ҡатнашыуға йәлеп итә ала.

Турнирҙа бөтәһе 13 команда ҡатнаша — етеһе Көньяҡ Американан, дүртәүһе Европанан һәм икәүһе Төньяҡ Американан. 13 команда дүрт төркөмгә бүленә. Төркөм еңеүселәре ярымфиналға сыға.

Турнир финалында Көньяҡ Американың ике командаһы осраша: Монтевидеолағы «Сентенарио» стадионында 93 000 тамашасы алдында Уругвай йыйылма командаһы, Аргентинаны 4:2 иҫәбе менән еңеп, беренсе донъя чемпионы була.

Төп мәҡәлә: Футбол буйынса донъя чемпионаты (командаларҙың ҡатнашыу статистикаһы)

2018 йылдың июненә ҡарата, донъя чемпионаттарының 21 финал турнирында дөйөм алғанда ФИФА-ның 211 ағзаһынан 78-е йыйылма команда, шулай уҡ хәҙер булмаған 5 йыйылма (курсив менән бирелә) ҡатнаша. Бразилия — бөтә донъя чемпионаттарында ҡатнашҡан берҙән-бер йыйылма команда. Таблицала йыйылма командаларҙың хәҙерге исемдәре (әлеге ваҡытта булмағандарҙың һуңғы чемпионаттағы исемдәре) һәм конфедерациялар буйынса бүленеше күрһәтелгән, чемпион дәрәжәһе иҫәбе йондоҙҙар менән күрһәтелгән.

Футбол буйынса бөтә донъя чемпионаттары

Йыл	Үткәрелеү урыны	Финалсылар			Ярымфиналсылар
		Чемпион	Иҫәп	2-се урын	3-сө урын	Иҫәп	4-се урын
1930	Уругвай	Уругвай	4:2	Аргентина	АҠШ	(1)	Югославия
1934	Италия короллеге	Италия	2:1 өҫтәлмә ваҡыт	Чехословакия	Германия	3:2	Австрия
1938	Франция	Италия	4:2	Венгрия	Бразилия	4:2	Швеция
1942	Икенсе донъя һуғышы арҡаһында үткәрелмәй
1946	Икенсе донъя һуғышы эҙемтәләре арҡаһында үткәрелмәй
1950	Бразилия	Уругвай	2:1(2)	Бразилия	Швеция	3:1(2)	Испания
1954	Швейцария	ФРГ	3:2	Венгрия	Австрия	3:1	Уругвай
1958	Швеция	Бразилия	5:2	Швеция	Франция	6:3	ФРГ
1962	Чили	Бразилия	3:1	Чехословакия	Чили	1:0	Югославия
1966	Англия	Англия	4:2 өҫтәлмә ваҡыт	ФРГ	Португалия	2:1	СССР
1970	Мексика	Бразилия	4:1	Италия	ФРГ	1:0	Уругвай
1974	ФРГ	ФРГ	2:1	Нидерланд	Польша	1:0	Бразилия
1978	Аргентина	Аргентина	3:1 өҫтәмә ваҡыт	Нидерланд	Бразилия	2:1	Италия
1982	Испания	Италия	3:1	ФРГ	Польша	3:2	Франция
1986	Мексика	Аргентина	3:2	ФРГ	Франция	4:2 өҫтәмә ваҡыт	Бельгия
1990	Италия	ФРГ	1:0	Аргентина	Италия	2:1	Англия
1994	АҠШ	Бразилия	0:0 (3:2 пен)	Италия	Швеция	4:0	Болгария
1998	Франция	Франция	3:0	Бразилия	Хорватия	2:1	Нидерланд
2002	Корея Республикаһы  Япония	Бразилия	2:0	Германия	Төркиә	3:2	Корея Республикаһы
2006	Германия	Италия	1:1 (5:3 пен)	Франция	Германия	3:1	Португалия
2010	КАР	Испания	1:0 өҫтәлмә ваҡыт	Нидерланд	Германия	3:2	Уругвай
2014	Бразилия	Германия	1:0 өҫтәлмә ваҡыт	Аргентина	Нидерланд	3:0	Бразилия
2018	Рәсәй Федерацияһы	Франция	4:2	Хорватия	Бельгия	2:0	Англия
2022	Катар	Аргентина	3:3 (4:2 пен)	Франция	Хорватия	2:1	Марокко
2026	Канада  Мексика  АҠШ
2030	Испания  Португалия  Марокко  Уругвай  Аргентина  Парагвай
2034	Сәғүд Ғәрәбстаны

Донъя чемпионаттары тарихында иң яҡшы бомбардирҙар

Түңәрәк йәйәләрҙә уйынсы уйнаған, әммә туп индермәгән, квадрат йәйә менән уйынсы составта булған, әммә майҙанға сыҡмаған турнирҙар күрһәтелгән.

№	Футболсы	Команда	Голдар	Матчтар	Уртаса	Турнирҙар
1	Мирослав Клозе	Германия	16	24	0,67	2002, 2006, 2010, 2014
2	Роналдо	Бразилия	15	19	0,79	[1994], 1998, 2002, 2006
3	Герд Мюллер	ФРГ	14	13	1,08	1970, 1974
4	Жюст Фонтен	Франция	13	6	2,17	1958
	Лионель Месси	Аргентина		26	0,50	2006, (2010), 2014, 2018, 2022
6	Пеле	Бразилия	12	14	0,86	1958, 1962, 1966, 1970
	Килиан Мбаппе	Франция		14	0,86	2018, 2022
8	Шандор Кочиш	Венгрия	11	5	2,20	1954
	Юрген Клинсман	ФРГ  Германия		17	0,65	1990, 1994, 1998
10	Хельмут Ран	ФРГ	10	10	1,00	1954, 1958
	Гари Линекер	Англия		12	0,83	1986, 1990
	Габриэль Батистута	Аргентина		12	0,83	1994, 1998, 2002
	Теофило Кубильяс	Перу		13	0,77	1970, 1978, (1982)
	Томас Мюллер	Германия		19	0,53	2010, 2014, (2018), (2022)
	Гжегож Лято	Польша		20	0,50	1974, 1978, 1982

Донъя чемпионаттары финал уйындарының иң яҡшы бомбардирҙары

• Вава (1958 — 2, 1962 — 1)
• Пеле (1958 — 2, 1970 — 1)
• Джефф Херст (1966 — 3)
• Зинедин Зидан (1998 — 2, 2006 — 1)

• Джино Колаусси (1938 — 2)
• Сильвио Пиола (1938 — 2)
• Хельмут Ран (1954 — 2)
• Пауль Брайтнер (1974, 1982)
• Марио Кемпес (1978 — 2)
• Роналдо (2002 — 2)
• Лионель Месси (2022 — 2)

Уйналған матчтар һаны буйынса лидерҙар

2022-12-18 торошло

№	Футболсы	Команда	Матчтар	Турнирҙар
1	Лионель Месси	Аргентина	26	2006, 2010, 2014, 2018, 2022
2	Лотар Маттеус	ФРГ  Германия	25	1982, 1986, 1990, 1994, 1998
3	Мирослав Клозе	Германия	24	2002, 2006, 2010, 2014
4	Паоло Мальдини	Италия	23	1990, 1994, 1998, 2002
5	Криштиану Роналду	Португалия	22	2006, 2010, 2014, 2018, 2022
6	Уве Зеелер	ФРГ	21	1958, 1962, 1966, 1970
	Владислав Жмуда	Польша		1974, 1978, 1982, 1986
	Диего Марадона	Аргентина		1982, 1986, 1990, 1994
9	Гжегож Лято	Польша	20	1974, 1978, 1982
	Кафу	Бразилия		1994, 1998, 2002, 2006
	Филипп Лам	Германия		2006, 2010, 2014
	Бастиан Швайнштайгер	Германия		2006, 2010, 2014
	Хавьер Маскерано	Аргентина		2006, 2010, 2014, 2018

Йыйылма команда сығыштары статистикаһы

Түбәндә ярымфиналға сыҡҡан командалар статистикаһы килтерелә. Олимпия турниры сиктәрендә футбол буйынса ярыштары 1924 һәм 1928 йылдарҙа үткәрелгән тәүге ике донъя чемпионаты иҫәпкә алынмай.

Команда	чемпион титулдары	Донъя чемпионы (* — донъя чемпионаты хужаларын)	2-се урын (* — донъя чемпионаты хужаларын)	3-сө урын (* — донъя чемпионаты хужаларын)	4-се урын¹ (* — донъя чемпионаты хужаларын)
Бразилия	5	1958, 1962, 1970, 1994, 2002	2 (1950*, 1998)	2 (1938, 1978)	2 (1974, 2014*)
Германия	4	1954, 1974*, 1990, 2014	4 (1966, 1982, 1986, 2002)	4 (1934, 1970, 2006*, 2010)	1 (1958)
Италия		1934*, 1938, 1982, 2006	2 (1970, 1994)	1 (1990*)	1 (1978)
Аргентина	3	1978*, 1986, 2022	3 (1930, 1990, 2014)	—	—
Франция	2	1998*, 2018	2 (2006, 2022)	2 (1958, 1986)	1 (1982)
Уругвай		1930*, 1950	-	-	3 (1954, 1970, 2010)
Англия	1	1966*	-	-	2 (1990, 2018)
Испания		2010	-	-	1 (1950)
Нидерланд	-	-	3 (1974, 1978, 2010)	1 (2014)	1 (1998)
Чехословакия	-	-	2 (1934, 1962)	-	-
Венгрия	-	-	2 (1938, 1954)	-	-
Швеция	-	-	1 (1958*)	2 (1950, 1994)	1 (1938)
Хорватия	-	-	1 (2018)	2 (1998, 2022)	-
Польша	-	-	-	2 (1974, 1982)	-
Австрия	-	-	-	1 (1954)	1 (1934)
Португалия	-	-	-	1 (1966)	1 (2006)
Бельгия	-	-	-	1 (2018)	1 (1986)
АҠШ	-	-	-	1 (1930)	-
Чили	-	-	-	1 (1962*)	-
Төркиә	-	-	-	1 (2002)	-
Югославия	-	-	-	-	2 (1930, 1962)
СССР	-	-	-	-	1 (1966)
Болгария	-	-	-	-	1 (1994)
Корея Республикаһы	-	-	-	-	1 (2002*)
Марокко	-	-	-	-	1 (2022)

¹ 1930 йылда — ярымфиналсылар

Донъя кубогын яулаған һигеҙ команданың 6-һы турнир хужалары булараҡ быға еңә. Донъя чемпионатында еңгән, әммә үҙ илендә уңышҡа өлгәшмәгән йыйылмалар — Бразилия, ул 1950 йылда Уругвай йыйылмаһынан, ә 2014 йылда — Германия йыйылмаһынан ярымфиналында еңелә, шулай уҡ был иҫәпкә Испания ла инә. Англия йыйылма командаһы чемпион титулына тик «өйҙәге» донъя чемпионатында ғына өлгәшә. Чемпион булмаған башҡа командалар йыш ҡына «өйөндәге» чемпионаттарҙа тарихтағы иң яҡшы һөҙөмтә күрһәтә (Швеция 1958 йылда — 2-се урын, Чили 1962 йылда — 3-сө урын, Мексика 1970 һәм 1986 йылдарҙа — сирекфинал, 2002 йылда Корея һәм Япония Республикаһы — 4-се урын һәм 1/8 финал, Рәсәй 2018 йылда — сирекфиналда; Швейцария 1954 йылда үҙенең иң яҡшы һөҙөмтәһен ҡабатлай — 1/4 финал; 1938 йылда Францияның 1/4 финалы һәм 1950 йылда Бразилияның икенсе урыны ла шул ваҡыттағы иң яҡшы һөҙөмтә була).

Донъя чемпионаттарында ҡатнашыу

Донъя чемпионаттарының финал турнирҙарында бөтәһе 78 илдең йыйылмаһы ҡатнаша. Түбәндә донъя чемпионатының финал өлөшөнә иң күп сығыш яһаусы командалар һанап үтелә:

Чемпионатта ҡатнашыуҙар	Йыйылма
22	Бразилия
20	Германия
18	Италия  Аргентина
17	Мексика
16	Англия  Франция  Испания
14	Уругвай  Бельгия

• Бразилия һәм Германия һайлап алыу турнирҙарының береһендә лә еңелмәй (Германия чемпионатта ике тапҡыр, 1930 һәм 1950 йылдарҙа ҡатнашмай). Италия ике, Аргентина бер һайлап алыу турнирында еңелә (Италия өс, Аргентина дүрт чемпионатта ҡатнашмай).

Чемпионат	Ойоштороусы ил	Үткәреү датаһы һәм урыны	Кандидаттар[8]
1930	Уругвай	18 май 1929, Барселона	Венгрия,  Италия,  Испания,  Нидерланд, Швеция
1934	Италия	9 октябрь 1932, Стокгольм	Швеция
1938	Франция	13 август 1936, Берлин	Аргентина,  Өсөнсө рейх
1942[9]	Турнир үткәрелмәй		Аргентина,  Бразилия,  Өсөнсө рейх
1946[10]			-
1950	Бразилия	26 июль 1946, Люксембург	-
1954	Швейцария
1958	Швеция	23 июнь 1950, Рио-де-Жанейро
1962	Чили	10 июнь 1956, Лиссабон	Аргентина,  ФРГ
1966	Англия	22 август 1960, Рим	ФРГ,  Испания
1970	Мексика	8 октябрь 1964, Токио	Аргентина
1974	ФРГ	6 июль 1966, Лондон	Испания
1978	Аргентина		Мексика
1982	Испания		ФРГ
1986	Колумбия[11]	9 июнь 1974, Стокгольм	-
	Мексика	20 май 1983, Цюрих	Канада,  АҠШ
1990	Италия	19 май 1984, Цюрих	СССР,  Англия,  Греция
1994	АҠШ	4 июль 1988, Цюрих	Бразилия,  Марокко
1998	Франция	1 июль 1992, Цюрих	Марокко,  Швейцария
2002	Корея Республикаһы/  Япония	31 мая 1996, Цюрих	Мексика
2006	Германия	7 июль 2000, Цюрих	Англия,  Марокко,  КАР,  Бразилия
2010	КАР	15 май 2004, Цюрих	Мысыр,  Марокко,  Ливия/  Тунис
2014	Бразилия	30 октябрь 2007	-
2018	Рәсәй Федерацияһы	2 декабрь 2010, Цюрих	Англия,  Бельгия/  Нидерланд,  Испания/  Португалия,  Австралия,  Мексика,  АҠШ,  Япония
2022	Катар		Австралия,  АҠШ,  Корея Республикаһы,  Япония,  Англия,  Бельгия/  Нидерланд,  Индонезия,  Испания/  Португалия,  Мексика,  Рәсәй Федерацияһы
2026	Канада/  Мексика/  АҠШ	13 июнь 2018, Мәскәү	Марокко
2030	Основные:  Испания/  Португалия/  Марокко Почётные:  Уругвай/  Аргентина/  Парагвай	4 октябрь 2023	Чили,  Украина,  Греция/  Мысыр/  Сәғүд Ғәрәбстаны
2034	Сәғүд Ғәрәбстаны	31 октября 2023	Ҡытай,  Индонезия/  Малайзия/  Сингапур/  Таиланд/  Вьетнам,  Австралия,  Зимбабве,  Мысыр,  Нигерия,  Үзбәкстан,  Ҡаҙағстан
2038			Ҡытай,  Гана

Әлеге ваҡытта киләһе донъя чемпионатын үткәреү урынын ФИФА Башҡарма комитеты ағзаларытауыш биреү юлы менән турнирға тиклем кәмендә 6 йыл ҡалғас билдәләй. 2010 йылғы донъя чемпионатын үткәреү урыны 2004 йылда, 2007 йылда 2014 йылғы донъя чемпионатын, 2018 һәм 2022 йылғы донъя чемпионаттарын үткәреүселәре асыҡлана.

1930 йылдан алып 1998 йылға тиклем бөтә донъя чемпионаттары йә Европала, йә Америкала үтә. 1934—1938 һәм 1954—1958 йылдарҙа Европала чемпионат рәттән уҙа. 1958 йылдан һуң ярышты сиратлап: бер чемпионатты Европала, икенсеһен Америкала үткәрергә ҡарар ителә.

1982 йылда донъя чемпионаты Испанияла үткәрелә, шул ваҡыттан алып футбол мөхитендә, ниндәй илдә үтеүенә ҡарамаҫтан^[12], был турнирҙы ҡайһы берҙә испанса «мундиаль» тип атайҙар (был һүҙ «донъя, донъя чемпионаты» тигәнде аңлата).

	Чемпионат мира по футболу Викимилектә
	Чемпионат мира по футболу Викияңылыҡтарҙа

• Официальный сайт турнира (инг.) (исп.) (фр.) (нем.) (ғәр.) (рус.) (яп.)
• Обзор турнира на сайте RSSSF (инг.)