Caparroso

Caparroso toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Caparroso
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Caparroso

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Caparroso (921)
• Caparros (1033)
• Caparruso (1084)
• Cabarros (1102)
• Cabarroso (1171)
• Caparroso (1249)
• Caparosa (1350)
• Caparroso (1366)
• Caparros (1414)
• Caparroso (1534)
• Caparrosa (1638)
• Caparroso (1802)
• Caparroso (1956)
• Kaparrotsu (1974)
• Kaparroso (1979)
• Caparroso (1990)
• Caparroso (2000)
• Caparroso (2009)
• Caparroso (2019)

Etimologia

Mikel Belaskoren arabera, caparra hitzetik dator, sasiak eta arrosak bezalako zuhaixka batzuei ere aplikatzen zaiena, -oso erdal atzizkiaren ondoan. Beraz, "kapar ugari dituen tokia" da. Gaztelaniako Akademiaren arabera, "caparra" hitzak "kaparra" adiera du, eta jatorri aurreerromanikokotzat hartzen da.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Kaparrotsu nolabait euskaratuta agertzen da,^[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Kaparroso forma proposatu bazuen ere, 1990ean Caparroso aukeratu zuen euskarazko izen bakartzat.

Udalerri horren izen ofiziala Caparroso da, hau da, gaztelaniazko eta euskarazko izena. Gaur egun, Euskaltzaindiak erabaki duen arauzko izen bakarra euskaraz Caparroso da, nahiz eta Caparrosoko euskaldun batzuek Kaparrotsu^[b] forma erabiltzea nahiago duten.^[6][7]

Armarria

Caparroso udalerriko armarriak honako blasoi hau du:^[8]

Bandera

Caparroso udalerriko banderak herriko armarri dauka hondo zuri baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da.

Caparroso Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean.

Mugakideak

Ingurune naturala eta kokapena

Caparroso Erriberriko merindadearen hegoaldeko muturrean dago, Bardeako iparreko mugatik gertu. Herria, N-121 errepideak zeharkatzen du Iruñea-Tuterako norabidean. Herrigunetik ekialdera Melida eta Traibuenas herrietara doan NA-5501 errepidea dago.

Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera haranean dago, hau da, Aragoi ibaiaren ibilguaren behereneko aldean.^[9][10]

Klima eta landaredia

Klima mediterraneo-kontinental motakoa da, neguak hotzak dira (4,9 gradu batez beste urtarrilean), eta udak oso beroak (23,9 gradu batez beste abuztuan). Prezipitazioak, bestalde, eskasak dira urte osoan zehar (urtero 424mm batez beste), eta, oro har, udaberrian eta udazkenean izaten dira ugarien. Ibai nagusia Aragon ibaia da (Caparroso parean 81 metro kubikoko batez besteko emaria daukana). Urteroko egun euritsuak 60 baino ez dira izaten eta iparreko ziertzo haizeak maiz jotzen du.

Herriaren inguruko basoetan zuhaixkak eta birlandaturiko 200 hektarea pinu daude. Pinu gehienak udalerriaren iparraldean daude, N-121 errepidearen bi aldeetan. Udalerriaren gainontzeko azaleran laborantza lurrak eta sastrakak baino ez dira.

Estazio meteorologikoa

Caparroson dago, itsasoaren mailatik 303 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[11]

Datu klimatikoak (Caparroso, 1953-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	20.0	23.0	28.0	32.0	38.5	42.0	47.0	43.0	41.0	33.0	27.0	21.0	47.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.8	12.1	16.2	18.3	23.0	28.3	31.4	31.0	26.6	20.6	14.0	10.2	20.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.5	6.9	10.2	12.3	16.7	21.2	23.9	23.7	19.9	15.1	9.4	6.1	14.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	1.7	4.2	6.3	10.3	14.2	16.4	16.4	13.2	9.5	4.9	2.0	8.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-7.0	-7.0	-3.0	1.0	5.0	8.0	7.0	4.0	-1.0	-8.0	-13.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	27.7	22.9	25.9	50.9	48.3	31.6	22.1	25.0	42.4	47.7	41.1	35.8	421.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	32.5	26.6	31.0	44.2	50.6	42.2	35.8	83.0	84.2	45.5	42.5	41.2	84.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.1	8.2	7.7	10.3	9.7	6.4	4.6	4.7	5.8	9.6	10.9	9.7	97.6
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.7	0.8	0.4	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.6	2.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[12]

Erdi Aroa

Firush Kabbarushorekin identifikatzen bada, grafia txar baten ondorioz, Caparrosoko gaztelua Muhammad I.a Kordobakoak hartu zuen 860an. Herriaren sortze data zehatza ezezaguna da, baina XI. mendean Iruñeko Erresuma garaian, musulmanen defentsarako gotorleku izan zela uste da. Zaragozako Ahmad ar-Muqtadir erregeak, herria konkistatu zuen arren, 1073an Antso IV.a Gartzeitz erregeari itzuli zion, trukean Nafarroako erregeak Tudejengo gaztelua eman zuen. Herriko eliza Concasko Santa Fe monasterioari eman zion Petri Rodezkoa apezpikuak 1092an. 1102an Petri I.a Santxitz erregeak Erresumaren mugetan zeuden herri gehienek zeuzkaten eskubide eta pribilegio berak eman zizkien Caparrosoko biztanleei.

Dena den, Erdi Aroan herria jauntxo baten jabetza izan zen, trukean herritarrek 1000 soldatako petxa eta gari, garagar eta bestelako laboretan ordaindu beharreko zerga zuten. 1332an Joana II.a eta Filipe III.a erregeek herriko gotorlekuaren mantenu lanez arduratzetik aske utzi zituzten herritarrak. Caparrosoarrek aldi berean, Zidakos ibaiaren aprobetxamendua Tafallarekin partekatzea erabaki zuten (1227an eta 1325ean. Karlos II.a Nafarroakoa erregeak herritarrek ordaindu beharreko petxa aldatu eta herrian zituen hainbat jabetzaren truke saldu zion herria Olibako Andre Mariaren monasterioari 1350ean.^[13]

Ondorengo mendeetan, Caparrosok hainbat jabe izan zituen, Juan Enexorbues (1365etik aurrera), Karlos II.aren sasiko semea zen Godofre (1414tik aurrera), eta Joan Kardona 1447tik aurrera). Dena den, koroak behin betiko berreskuratu zuen herria1451n. 1472an Leonor I.a Nafarroakoak Bardeako lurren aprobetxamenduaren eskubidea eman zien herritarrei, Nafarroako Gerra Zibilean agaramontarren alde agertu izanagatik.

Aro Modernoa

XVIII. mende hasierako uholde indartsuek Zalduko Andre Mariaren baseliza suntsitu zuten, eta 1787ko uholdeak (Zangozan ehunka hildako eragin zituen uholde berak), erabat suntsitu zuen Aragoi ibaiaren gaineko zubia. Nafarroako Foru Aldundiak berehala ekin zien zubia berreraikitzeko lanei, eta zubi berria 1802an amaitu zuten. XIX. mendearen hasieran, herrian, irina eta olioa ekoizteko errota bana zegoen, horrez gain, igeltsu harrobia eta gesal lantegia zeuden.

Herriko jarduera ekonomiko nagusiak nekazaritza eta abeltzaintza ziren, eta behi eta ardi ugari egoteak alfonbrak egiten zituzten lantegi txikien agertzea eragin zuen. Zalduko Andre Mariaren baseliza errege bidearen ertzean berreraiki zuten XIX. mendearen hasieran. 1850ean Caparrosok mutilen eta nesken eskolak zeuzkan. Mutilen eskolako maisuak 2920 erreal irabazten zituen urtero, eta nesken eskolako maistrak 730 erreal baino ez. Mutilen eskolan 80 ikasle zeuden, eta nesken eskolan 36. 12 000 errobada lur ureztagarri zeuden, ogia egiteko hainbat labe, mende hasierako irina ekoizteko errota, olioa egiteko beste lau errota, pattarra egiteko hiru galdara, eta oihal lantegi txikiak.

XIX. mendean zehar alfonbra eta espartzuaz egindako hainbat jantziren ekoizpen tradizionalak jarraitu zuen. XVIII. mende amaieran eraikitako Erriberako errepideak asko hobetu zituen inguruko herritarako komunikabideak, Tuterara eta Iruñera batez ere. Caparrosok ospitalea izan zuen, XVIII. mendea baino lehenago. Ospitalearen mantenuaz Andre Mariaren eta Santa Katalinaren kofradia arduratzen zen eta berez herriko gaixoez gain, behartsuen beharrez arduratzen ziren. 1738an Divino Pastor izeneko kongregazioak hartu zuen ospitalearen mantenuaren ardura. Ordena erlijioso horretako kideak klausurakoak izanik, limosna eskatzeko bakarrik ateratzen ziren kalera.^[13]

Erriberri, Azkoien eta Tafallako aurkakotasuna dela eta, kongregazio horretako kideek ospitalea utzi behar izan zuten, Nafarroako elizbarrutiak hogei kilometrotan komentu eta erakunde erlijioso berrien ezarpena debekatzen zuela argudiatu baitzuen. 1749tik aurrera, Iruñeko gotzain zen Gaspar Mirandaren aginduz, ospitalea Caparrosoko eliz kabildoaren menpean geratu zen. 1800ean ospitalearen eraikinaren berritze lanek 700 pesoko aurrekontua izan zuten. Independentzia gerran zehar, Frantziako Armadak lau hilabete eman zituen ospitalean. Ondoren, XIX. mendearen erdialdean, Caparrosoko udaletxearen egoitza izan zen.

2023 urteko erroldaren arabera 2786 biztanle zituen Caparroso udalerriak.^[14]

Historikoki Caparroso nekazaritza herria izan den arren, 1960ko hamarkadatik aurrera, ekonomia garatuz joan da eta gaur egun, industriak garrantzia handia dauka. Horrela, industrialde bat eraiki zen herrigunearen iparraldean eta bertan hainbat enpresa ezarri ziren, besteak beste, Rockwoll edo EHN etxeak. Azken enpresa hau Nafarroa Garaiko garrantzitsuenetakoa da (Acciona Energiaren jabetza) eta energia berriztagarrien negozioan dihardu.

Bioerregaiak ekoizteko Acciona enpresak eraikitako lantegia 2005ea inauguratu zen, urtero 35 000 tona bioerregai ekoizteko gaitasunarekin. Lantegia eraikitzeko 25 milioi euroko inbertsioa egin zen eta eskari altua dela eta, Accionak lantegiaren edukiera bikoizteko asmoa dauka.

Udalerriko mugen barruan, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak eraikiarazitako Caparroso parke eolikoa dago. Instalaturiko potentzia 30,10 megawattekoa da, eta parkearen jabea Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua da gaur egun.

Bardea

Erdi Aroan, Caparrosok, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Cabanillas, Melida, Zarrakaztelu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Azkoien, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzu ibarrekin batera, Bardeako Komunitatea osatu zuen, Bardeako lur amankomunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

Caparrosoko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Carlos Alcuaz Morente da, Nafarroako Alderdi Sozialistako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Antzinako udaletxea udalerriko alde zaharrean egon zen Plaza Zaharrean elizaren ondoan. Gaur egungo udaletxea herriaren zabalgunean dago eta zaharra eraistean eraiki zen 1958an. Beheko solairu eta honen gainean eraikitako beste hiru solairu dauzkan adreiluzko fatxadadun eraikina da. Fatxadako alde batean arkuak ageri dira.

• HELBIDEA: Espainia Plaza, 12

Egungo banaketa

Caparrosoko udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Carlos Alcuaz Monente da, Nafarroako Alderdi Sozialista zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:

• Gabriela Diez Luqui (Caparroso Aurrera)
• Jorge Moreno Laserra (Caparroso Aurrera)
• Carlos Ukar Arana (Caparroso Aurrera)
• Liliana Goldaraz Reinaldo (Caparroso, Orainaldi eta Iragana)
• Aquilino Jimenez Pascual (Caparroso, Orainaldi eta Iragana)
• Francisco Javier Pejenaute Carreras (Caparroso, Orainaldi eta Iragana)
• Hugo Lizarraga Monente (Navarra Suma)
• Francisco Javier Roncal Alfaro (Navarra Suma)
• Marcos Guemberena Inestrillas (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Ana Rosa Uzqueda Pascual (Nafarroako Alderdi Sozialista)

Alkateak

1979tik, Caparrosok 9 alkate izan ditu:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 325 eta 350 linea zerbitzua ematen diote udalerri honi. Herriak bi autobus geldialdi du zeharkarrikan: bat Arradarantz eta beste bat Tafallarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 325 Tafalla Erriberri • Murelu Konde • Traibuenas • Kaparrotsu Arrada⁠ 350 Iruñea Tafalla • Erriberri • Kaparrotsu • Alesbes • Milagro • Cadreita • Castejon • Valtierra • Arguedas • Tutera • Mallen Zaragoza

Gainera, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean.

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Caparroso ez-euskal-eremuan saiklatu zen.^[19]

Koldo Zuazok, 2010ean, Caparroso ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[20]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Caparroso eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,30k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 1,26k eta 2018n % 1,20k.

Kirolak

Herriak bi kirol talde nagusi ditu, batetik Azkarrena futbol taldea, eta bestetik, Peña Roya izeneko txirrindularitza kluba.

Horrez gain, kirolean aritzeko, hainbat instalazio daude herrian: Santa Fe futbol estadioa (bi futbol zelaikoa), estalitako kiroldegia, gimnasioa, udako igerilekuak, igerileku estalia, eta bi pilotaleku, estalia eta irekia.

Jaiak

• San Babil eguna, urtarrilaren 24an
• San Marko eguna, apirilaren 25an
• Gazteriaren jaiak, uztailaren bigarren asteburuan
• Santa Feko jaiak, irailaren lehengo asteburuan

• Santa Fe eliza, XVI. mendean eraikitako krisitiau eliza, gotiko-pizkundar estiloan.
• Kristoko eliza, XIV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Zalduko Andre Mariaren baseliza, XVIII. mendean eraikitako kristiau baseliza.
• Caparrosoko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
• Caparrosoko zubia, Aragoi ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikia.

• Juan Baskardo (1584-1653), eskultorea.
• Ricardo Zarikiei Ezenarro (1870-1943), pediatra, entomologo eta espeleologoa.
• Celestino Peralta (1879-1929), erlijioso eta euskaltzalea.
• Rafael Aizpun (1889-1981), politikaria.
• Pablo Rada (1901-1969), militarra.
• Pedro Tabar (1945-), politikari eta herriko alkate ohia.
• Joaquín Luki (1948-2005), kazetari eta irrati esataria.
• Florencio Dominguez Iribarren (1956-), kazetaria.
• Jesús Aientsa (1997-), futbolaria.

Caparroso ondorengo herriekin senidetuta dago:

• Toluca de Lerdo^[21]
• Cuernavaca^[21]

• 
  Herria Santa Fe elizatik
• 
  Aragoi ibaia eta herriko zubia
• 
  Zalduko Andre Mariaren baseliza
• 
  Aragoi ibaia eta Kristoko eliza
• 
  Kristoko eliza

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Erdialdea
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Caparrosoko Udalako webgune ofiziala